İske Qazan

İske Qazan — 13-16 yözlärdä Qazansu yılğası buyındağı Bolğar-Tatar şähäre. Xäzerge Urıs Urmatı awıllığı häm Qamay şähärlege qazış cirläre şul İske Qazan qaldıqları dip uylanıla.

İske Qazan
İske Qazan şähärlege İske Qazan şähärlege, Татарстан
İseme	İske Qazan
Däwlät	İdel buyı Bolğarı
Koordinatları	t. k. 56°03′02″ kç. o. 49°63′30″
Nigezlänüe datası	XIII ğasır
Nigezlänüçese	Alim-bäk häm Altın-bäk
Cimerelü datası	1552 yıl
Arxeologiä mädäniäte	Urta Ğasırlar çorı
Xäzerge iseme	İske Qazan muzey-saqlawlığı

Şähärneñ tarihı

Borınğı çor

Bu rayonğa küçü bezneñ erağa qädär berençe meñyıllığında, Anan'yino arxeologik mädäniäte çorında uq başlandı. İske Qazan şähäre urınında tabılğan skifnıñ b.e.q. VI ğasır bulğan ike bronza közgese Qara diñgez buyı belän bäyläwlär turında xäbär itä. Anan'yino mädäniäte belän töp Qamay şähärçegennän turıdan-turı yaqınlıqta, könbatışqa taba çoqırdan soñ urnaşqan II Qamay şähärlege bäyle.       

Aldağı tarixi-arxeologik çorda, b.e. I meñyıllıqta, urman tönyaq rayonı öleşçä cirle fin-ugor tokımnarı tarafınnan kilep utırılğan.       

Soñraq, II meñyıllıq başınnan, bu cirlekkä törki telle bolğar häm alarğa tuğan bulğan qäbilälär küpläp küçenälär. XII yözdä İdel buyı Bolğar däwläteneñ sotsial'-iqtisadi häm säyäsi köçläre üsü säbäple, bilämäläre kiñäyä, yaña cirlärne üzläşterü başlana, şul isäptän tönyaqtan alıp Qazansu yılğasına qädär dä.  

Nigezlänü

Urta ğasır şähäreneñ barlıqqa kilü protsessı Urta İdel buyı häm tulayım Könçığış Yevropa xalıqları tormışında zur üzgäreşlär belän bäyle. Qama aryağı xalqınıñ küp öleşe üzeneñ yaña idäräçeläre belän cirlären qaldıra häm alğa taba tönyaqqa kitä, bu tatar yılyazması häykällärendä dä, xalıq eposında da şaqtıy yaqtı çağılış taba. «Tatar yılyazması» nda bäyän itelä: Bolğar şähären cimerelgännän soñ isän qalğan ike şäyexzädä – Altın bäk häm Alim bäk - "Qazan yılğasına kilep, nığıtma quydılar (häm) şähärgä nigez saldılar", dielä. Şul uq waqiğa turında XVII ğasırdağı başqa tatar qulyazmaları söyli.

Qazansu yılgası tamağında urnaşqan köçle nıgıtma divarları, bazarlar, bay sarayları bulğan şähär Altın Urda çorında barlıqka kilä. Şähär berniçä isem astında bilgele: Ğazan, Bulgar Al-Cädid, Qazan, İske Qazan.

Bu urman tönyaq rayonında, törki telle xalıqlarğa (bolğarlarğa, bolğarğa qädär törki tamırlarına, soñraq qıpçaqlarğa h.b.) inde mäğlüm Qazansu yılğası urta ağımında, nığıtma barlıqqa kilä, ul tizdän yuğarıda atalğan mongolğa qädär cirlekneñ säyäsi-administrativ üzägenä äwerelä. Ul başqalardan üz cireneñ ähämiäte, xalıq isäbe häm citeşterü köçlären häm ictimaği xezmät büleşüe üsüläre täşkil itkän köçlärneñ üsüe belän ayırılıp tora ide.  

Иске Казан музей-тыюлыгында "Таттелеком" ГАҖ төзекләндергән Иске Казан кирмәне

Şähär üskändä, törki çığanaqlı hönärçelek häm säwdä, tözeleş sänğäte häm dekorativ-ğämäli sänğät üseş ala. Bu xaqta arxeologik tikşerenülär belän açıqlanğan matdi mädäniät qaldıqları açıq dälilli: keramika, zärkän eşlänmäläre, xezmät qoralları häm suğış qoralı, timer häm baqır könküreş äyberläre, citeşterü kompleksları (ostaxänälär, мetallurgiä häm çülmäk tawarları), epigrafika. Şähärçekkä kömeş ciçid (Altın Urda täñkäläre) XIV häm, nigezdä, XV ğasırdan artıq.

Urıs ğäskärläreneñ 1376 wä 1399 yıllardağı yawlarınnan soñ elekke ähämiäten yuğalta.  

Qazan xanlığı çorında (15.-16. yözlär) ere bäk bilämäsenä äwerelä.

Yaña Qazan barlıqqa kilü belän İske Qazannıñ töp öleşe, anıñ hönärçelek yulı yuqqa çığa. Soñğı tapqır İske Qazan şähäre Qazan xanı Can-Ali xan qaznasına bäyle räweştä, 1536 yılda rus yılyazmalarında telgä alına. Üzeneñ töp maqsatınnan tış, xanlıqnıñ tönyaq cirlären saqlaw buyınça xärbi-strategik punkt bularaq, İske Qazan nığıtması üzenä kürä bastion-törmä sıyfatında östämä rol' uynadı, küräseñ, anda xärbi äsirlär dä bar ide.      

Şähärneñ cimerelüe            

1552 yılnıñ sentäberendä Qazan şähäre şturmına qädär Yawız İvan armiäseneñ rus ğäskärläre zur otryadınıñ Qazan artına säfäre näticäsendä İske Qazan şähärçege xärbi forpost bularaq alınğan häm beterelgän. Qazan xanlığın yawlap alğannan soñ, 13-16 yıldan soñ tözelgän rus kitaplarında, yäğni 1565 – 1568 yıllarda, ul İski-Qazan urını itep iskä alına, ä yänäşädä urnaşqan awıl -  Knäz-Qamay (xäzerge Qamay), isemen Qazan knäze Qamaydan alğan. Annan soñğı dokumental' materiallarda awıl şulay uq Knyaz'-Kamayevo dip atala, qaywaqıt «İski-Qazan-Qamay» östämä yäki «İsqamay» qısqartılğan dip atala. Ul şulay cirle rus häm tatar xalqı tarafınnan soñğı waqıtqa qädär diärlek atalğan.

İske Qazan cirendä ezlänülär

Arxeologik yaqtan İske Qazan ike töp häykäl belän täqdim itelgän: Tatarstan Respublikası Biektaw rayonınıñ Qamay awılı yanında, Qazansu yılğasınıñ uñ yaq yarında urnaşqan 61200 kv. m mäydanlı Qamay I (İske Qazan) şähärlege häm 124 gektarlı Rus Urmatı I awıllığı. Şähärlek ul - säyäsi üzäk, İske Qazan kirmäne qaldıqları (soñraq – forpost şähäre), Qazan turında tarixi-arxeologik ädäbiatnıñ töp öleşe bu häykälgä qarıy. Awıl urını - borınğı şähärneñ hönärçelek-säwdä posadı qaldıqları. Alardan tış, öçençe häykäl ul - şähärçektän yıraq tügel urnaşqan İske Qazan ziratı. Älege ziratta elek urnaşqan XV ğasır taşı xäzerge waqıtta İske Qazan muzeyında tora.

1770 yılda säyäxätçe Nikolay Pavloviç Brüşlov süzlärençä, ‘Tatarlar bu cirne yaxşı saqlıy, anı bugen dä İske Qazan dip atıylar’ dip yazğannar.

İske Qazannıñ häm anıñ yaqın tirädäge häykälläre XVIII ğasır azağınnan tikşerelä. Başta cirle xalıqnıñ Qazan barlıqqa kilü turında tarixi xikäyälären häm riwäyätlären cıyğan geograf-säyäxätçelär häm tarixçı-qızıqsınuçılar berençe qır taswirlamaları bulğan, istäleklär şulay uq anıñ territoriäsendä matdi mädäniätneñ qayber qaldıqları öyränü belän bäyle. Soñraq, XX ğasır başınnan alıp, epigrafik häykällärne parallel' öyrängändä, keçe arxeologik qazu eşläre belän Qazan universitetı qarşındağı Arxeologiä, tarix häm etnografiä cämğiäte, qayber Mäskäw häm Qazan cämğiätläre äğzaları uzdıra (V. L. Borisov, İ.N.Smirnov, P. A. Ponomarev, M.M. Xomyakov, İ. N. Borozdin, Ali-Räxim).  

1950 yıllarda bu urınnarda SSRB Fännär akademiäse Qazan filialınıñ Tel, ädäbiät häm sänğät institutı häm N.F. Qalinin citäkçelegendä Qazan universitetınıñ arxeologik ekspeditsiäse eşli. 1960 yılda İske Qazan häykällärendä keçe tikşerenülär A.P. Smirnov citäklägän İdel buyı arxeologik ekspeditsiäse ütkärä. 1972-1989 yıllarda İske Qazan häykälläre R. G. Fäxretdinov citäkçelegendä häm A. G. Möxämmädiev, N. G. Möxämmädiev qatnaşında ezlänelä (1969-1970 yıllarda  R. G. Fäxretdinov şulay uq Qazansu yılğasınıñ yuğarı häm urta ağımnarı basseynınıñ, XII-XVI ğasırlar yaña häykällären açıqlaw belän, berençe totaş arxeologik razvedqa uzdırdı).  

1995-1996 yıllarda häykällär territoriäsendä A.Ä. Borhnov citäkçelegendä arxeologik ekspeditsiä eşlägän. Oktäber inqıylabına qädärge ezlänülärneñ saqlanıp qalğan materiallarınıñ az öleşe Tatarstan Respublikası berläşterelgän däwlät muzeyında häm Finlyandiä Milli muzeyında (Xel'sinki) urnaşqan; A.P. Smirnov qazu materialları - Däwlät tarixi muzeyında (Mäskäw), N.F.Qalinin - Qazan universitetınıñ arxeologiä kabinetında, R. G. Fäxretdinov - İske Qazan muzeyında saqlana.

Иске Казан зиратында табылган XV гасыр кабер ташлары

Muzeyga 1970-80. yıllarda Ravil Ğabdraxman ulı Fäyzraxmanov ezlänülärendä tabılğan härtörle qaldıqlarğa nigezlänep, tabıldıqlarnır monda urnaştırğannar. Numizmatika äyberläre şähärnen qaysı ğasırda çäçäk atqanın, biredä säwdägärlek urın alğanın dälilli.

Xäzerge köndä Qamay awıl cirlege zur bulmağan daça awılına oxşağan. Millätlärgä kilgändä, bügenge köndä Qamayda küp protsentnı urıs xalkı täşkil itä. Qamay belän yänäşädä urnaşkan Rus urmatı häm Tatar äyşäse täşkil itä. Biredä meditsina punktı eşläp kilä.

İske Qazan şähäre turında bik az mäğlümatlär bar, şuña kürä anıñ kilep çığışı turında ğalimnär arasında bäxäslär tudıra.

İske Qazan şähärçegenen qaldıqlarınnan nibarı vallar häm rov ğına qalğan. Anıñ urnaşuı – Qamay awılınınnan 2 çaqrım yıraqlıkta, mäydanı buyınça 7ga, 50-60 metrlıq tigezlektä.

Şähärnen tarixın bağışlanğan muzey Kamal awılında 1995 yılda açılğan.

Rus urmatı häm Tatar äyşäse awıllarınnan äle dä sawıt-saba qaldıqların tabalar. Ğädättä alar awıl xalqınıñ baqçalarında, yäki kötüçeler tarafınnan tabıla. Tabıldıqlar arsında – 40000-60000 yıllıq mamont teşe, başqa cirdä yasalğan çuyın häm başqalar.

Xäzerge köndä İske Qazan cirlegendä yıl sayın ‘Sälät’ oyışması üz lagerlären uzdıra.

İske Qazannıñ zur şähär buluwın aqçalar dälilli. Elekkege zamannarda biredä aqça suğa torğan zur üzäk bulğan. Arxeologik ezlänülär altın-kömeş aqçalarnı tabuda zur öleş kertte.

Biredä qazu eşlären Albert Axmätcan ulı Borxanov häm Ravil Ğabdraxman ulı Fäyzraxmanovlar alıp barğan. İñ berençe qazu 1928 yılda, soñğısı 2012 dä bulğan. Şu raskoplarnı cıyıp saqlar öçen muzey 1992. oyıştırılğan. 2003. Yılda muzey yaña binağa küçkän.

Çığanaqlar

• Rawil Fäxretdinov. Tatar xalqı häm Tatarstan tarixı. §35 Иске Казан 2019 елның 7 апрель көнендә архивланган.

Monı da qara

• İske Qazan tarix-mädäniät häm tabiğät muzey-saqlawlığı