Илгиз Айтматов

Илгиз Айтматов, Илгиз Түрәкол улы Айтматов (кырг. Илгиз Төрөкулович Айтматов; 1931 елның 8 феврале, СССР, РСФСР, Кыргыз АССР, Фрунзе ― 2024 елның 28 августы, Кыргызстан, Бишкәк) ― совет һәм кыргыз галиме, техник фәннәр докторы (1985), профессор (1991), Кыргызстан Милли фәннәр академиясе академигы (1989). Халыкара инженерлык академиясе һәм башка академияләр әгъзасы. Фән һәм техника өлкәсендә СССР (1989) һәм Кыргыз ССР Дәүләт премияләре лауреаты. Кыргызстан Милли фәннәр академиясе президенты (1990―1993) һәм Кыргызстан Фәннәр академиясенең тау токымнары физикасы һәм механикасы институты директоры, 2005 елдан — әлеге институт дирекциясе киңәшчесе. Бишкәкнең мактаулы гражданы. Кыргыз Республикасының атказанган фән эшлеклесе (1991).

Илгиз Айтматов
Туган телдә исем	Илгиз Түрәкол улы Айтматов
Туган	8 февраль 1931(1931-02-08) СССР, РСФСР, Кыргыз АССР, Фрунзе
Үлгән	27 август 2024(2024-08-27) (93 яшь) Кыргызстан, Бишкәк
Милләт	кыргыз-татар
Ватандашлыгы	СССР Кыргызстан
Әлма-матер	Серго Орджоникидзе исемендәге Россия дәүләт геология разведкасы университеты[d]
Һөнәре	галим
Җефет	Розалия (Җанчораева)
Балалар	Җәмилә (1962), Әнвәр (1967), Җибәк (1982)
Ата-ана	Түрәкол Айтматов (әти) Нәгыймә Айтматова (әни)
Бүләк һәм премияләре
Гыйльми дәрәҗә:	техник фәннәр докторы[d]
Гыйльми исем:	профессор

Тәрҗемәи хәле

1931 елның 8 февралендә РСФСР составындагы Кыргыз АССР башкаласы Фрунзе шәһәрендә Түрәкол һәм Нәгыймә Айтматовлар гаиләсендә туган. Чыңгыз Айтматовның энесе. Сугыш вакытында, мәктәптә укыганда, хат ташучы булып эшләгән. 15 яшендә «Җийде» колхозының гомуми җыелышы тәкъдиме буенча «1941―1945 еллардагы Бөек Ватан сугышындагы фидакарь хезмәте өчен» медале белән бүләкләнгән.

1954 елда Орджоникидзе исемендәге Мәскәү геология разведкаcы институтының^[d] разведка техникасы факультетын тәмамлаган, 1954―1957 елларда Кыргыз ССР геология идарәсенең һәм Каменск экспедициясенең геология-разведка партияләрендә өлкән бораулау мастеры, прораб, куркынычсызлык техникасы буенча инженер, ташкынга каршы күзәтчелек хезмәте башлыгы булып эшләгән. 1957―1960 елларда СССР Фәннәр академиясенең Тау эшләре институтында аспирантурада укыган. 1960 елда Илгиз Айтматов Тау токымнары физикасы һәм механикасы институтында эшли башлаган: кече фәнни хезмәткәр, лаборатория мөдире, директор урынбасары, директор булып эшләгән. Кыргызстан Фәннәр академиясенең физика-техника, математика һәм тау-геология фәннәре бүлеге академик-сәркатибе итеп сайланган.

Фәнни кызыксыну өлкәсе ― токым массивлары геомеханикасы. 1960-елларның икенче яртысында И. Айтматов руда ятмаларын эшкәрткәндә һәм тау массивларында гидротехник корылмалар төзегәндә кыя токымнары механикасы проблемаларына аерым игътибар бирә. Ул тау токымнарының заманча механикасының отель юнәлешен — тау-җыерчыклы, сейсмик һәм тектоник актив өлкәләр токымнары массивларының геомеханикасын эшләгән.

Бу юнәлештә ул үзенең хезмәтләрендә тасвирланган иң әһәмиятле фәнни нәтиҗәләргә ирешә. И. Т. Айтматов 218 фәнни хезмәт, шул исәптән җиде монография бастырып чыгарган. 15 уйлап табуга патент алган. Айтматов үзенең шәкерте, техник фәннәр докторы К. Т. Таҗибаев белән бергә тау токымнарындагы калдык киеренкелекләрнең сикереш рәвешендә таралу күренешен тасвирлаган. 1998 елда Халыкара фәнни ачышлар авторлары ассоциациясе һәм Россия Табигый фәннәр академиясе бу күренешне фәнни ачыш дип таныган. Шул нигездә Айтматов тау җирләрендә техноген процесслар (рудниклар, шахталар, сусаклагычлар һ.б.) тәэсирендә барлыкка килә торган тау бәрелешләре һәм ясалган җир тетрәүләр учакларын бәяләү һәм фаразлау проблемалары өлкәсендә тикшеренүләр оештыра һәм тормышка ашыра.

Тау токымнары физикасы һәм механикасы институты директоры итеп билгеләнгәннән соң, И. Т. Айтматов файдалы казылмалар ятмаларын эшкәртүне фәнни яктан тәэмин итүгә һәм Кыргызстанның минераль ресурсларын рациональ үзләштерүгә, дәүләтнең шахталарын һәм карьерларын проектлау теориясен үстерүгә зур өлеш кертә. Айтматов җитәкчелегендә институтның фәнни тикшеренүләр тематикасы производство ихтыяҗлары белән турыдан-туры бәйле була. Институт Хәйдәркан терекөмеш һәм Кадәмҗай сөрмә комбинаты, Токтогул ГЭСы, Алмалык тау-металлургия комбинаты (Үзбәкстан), Балхаш бакыр һәм Текелия полиметалл комбинаты (Казакъстан) кебек эре инфраструктура объектларын тикшерә.

XII (соңгы) чакырылыш Кыргыз ССР Югары Шурасы депутаты, Кыргызстан Президент Шурасы әгъзасы (1990―1991) итеп сайланган.

Халыкара биографик үзәк тарафыннан Айтматов исеме «XX гасырның күренекле кешеләре» исемлегенә кертелгән.

2003 елда III дәрәҗә «Манас» ордены белән бүләкләнгән.

2024 елның 27 августында 94нче яшендә вафат булган.

Хезмәтләре

• Тампонирование обводненных горных пород в шахтном строительстве. М., 1972;
• Современные проблемы механики скальных пород в гидро-энергетическом строительстве. М., 1985;
• Управление горным давлением на рудниках и шахтах Киргизии. Ф., 1979;
• Геомеханика рудных месторождений Средней Азии. Ф., 1987;
• Геомеханика оползнеопасных склонов. Б., 1999.

Ачышлары

• 1981 — файдалы казылмаларның куәтле чыганакларын эшкәртү ысулы.
• 1991 — тау-тектоник бәрелүләрне булдырмау ысулы.
• 1991 — тау бәрелүләрен фаразлау ысулы.
• 1992 — тау токымнары массивында төп көчәнеш күчәрләренең юнәлешен билгеләү ысулы.
• 1992 — тау-тектоник бәрелүләрне булдырмау ысулы.

Шәхси тормышы

Тышкы рәсемнәр
	Илгиз Айтматов әнисе һәм туганнары белән.1952, Покровка.

Хатыны Розалия Җанчораева. Балалары Җәмилә (1962), Әнвәр (1967), Җибәк (1982).

Сылтамалар

• В Бишкеке прошли похороны Ильгиза Айтматова. YouTube видео, 3:49