Wikipedia

Яушевлар

Википедиядә Яушев фамилияле башка кешеләр турында мәкаләләр дә бар.

Яушевлар — татар кенәз морзалар нәселе, Арча кенәзләренең бер тармагы.

Нәселнең алтын гасыры

үзгәртү

Нәселнең башлыгы булып, Казан алынганчы ук, Рус хезмәтендә булган Явуш кенәзе санала[1]. Княз Явуш Казанны (1552) саклауда катнашкан һәм шәһәр читендә Казан гаскәрләренең хәрәкәтләре белән җитәкчелек иткән Кенәз Япанчиның көрәштәше буларак телгә алына[2].

XVII гасырда Идел буеның зур җир биләүчеләренә әверелгән Яушевларның артуы татар тарихчылары тарафыннан татарларның рус дәүләтенә интеграцияләнүенең патша сәясәте үрнәге буларак, элеккеге Казан ханлыгы җирләрендә үзенчәлекле наместниклык вәкаләтләре бирү юлы белән татар дәүләтенә интеграцияләнүенә китерелә[3]. 1582 елда Иван Грозный Багиш Яушев кенәзенә Иж елгасы ярлары буенда җир бирә (киләчәктә Ижау шәһәре барлыкка килә). Йомышлы Казан морзасы Семеней Багишев улы Яушев кенәзе патша Михаил Федоровичның грамотасы белән 1628 елның 7 июнендә кенәз титулы белән бүләкләнә: «за службы деда ево, князь Яушеву, и дяди ево, за князь Иванаеву, и за отца ево, князь Багишеву, и за ево, Семенееву, службу… как был пожалован отец ево князь Багиш».

1713 елда Яушевларның күп кенә йортлары православие динен кабул итмәгән өчен патшага күчерелә, ә алар үзләре Казан губернасы Арча өязе Кашар авылы буенча җан окладына салына. 1733 елда булачак Ижау территориясен Котлымөхәммәт Мәмәш улы Тәфкилевка саталар.

Дворянлыкта торгызу

үзгәртү

Яушевларның бер өлеше соңрак дворян статусын торгыза.

Богдан Яушев 1762 елда Уфа өязенең (1781 елдан Бәләбәй өязе) Араслановка авылына күченә һәм 1780 еллар ахырында, Уфа дворян депутатлар җыены билгеләмәсе буенча, изге ата-бабалардан килеп чыгуын раслаган буларак, җан окладыннан төшереп калдырылырга тиеш була.

1844 елның 18 февралендәге, 1854 елның 28 сентябрендәге, 1862 елның 23 гыйнварындагы, 1864 елның 2 июнендәге һәм 1873 елның 21 мартындагы Хөкүмәт сенаты билгеләмәләре белән кенәз Яушевлар нәселендәге 12 гаилә борынгы дворян титулында, шәҗәрә китабының VI өлешенә кертелеп һәм татар кенәзләре дип аталырга хокуклы булып, расланалар.

Яушевлар нәселеннән булган башка гаиләләр бюрократик мәсьәләләр аркасында дворян катламында торгызылмаган[4].

Сәүдәгәрләр династиясе

үзгәртү
 
Яушевлар фирмасының «Голос Приуралья» газетасында реклама, Чиләбе, 1912 ел.

Яушевлар нәселенең бер тармагы вәкилләре XIX гасырда беренче гильдия сәүдәгәрләре династиясен төзи[5][6].

Династиягә нигез салучы — Россия һәм Урта Азия арасында сәүдә операцияләрендә баеп, Троицк шәһәрендә урнашкан Гайсә Йосып улы Яушев (1790—1870)[5].

Яушевлар фирмасына (XIX гасыр ахырында — «Абдулвәли Әхмәтҗан улы Яушев абыйлары белән фирмасы астында сәүдә йорты», 1906 елдан соң — «Бертуган Яушевларның Сәүдә йорты») Троицк, Чиләбе[7][8], Куштанай һәм Ташкәнтта сәүдә пассажлары, сабын кайнату һәм күн заводлары[9], мамык һәм чәй плантацияләре, пар тегермәннәре һәм алтын эзләү предприятиеләре караган.

Сәүдәгәр Яушевлар меценатлар һәм Ислам җәмәгать эшлеклеләре буларак билгеле була: мәчет һәм уку йортлары (шул исәптән Троицкидагы «Мөхәммәдия» мәдрәсәсе) төзелешен финанслыйлар, Бөтенроссия мөселман съездлары эшендә катнашалар, җәдидләр хәрәкәте әгъзалары булалар.

Яушевлар фирмасы башлыклары:

  1. Гайсә Йосып улы Яушев (1790—1870)
  2. Әхмәтҗан Гайс улы Яушев (1818—1875)
  3. Абдулвәли Әхмәтҗан улы Яушев (1840—1906)
  4. Муллагали Әхмәтҗан улы Яушев (1864—1927)

Бөек Октябрь инкыйлабыннан соң сәүдәгәр Яушевларның милке национализацияләнә, күп кенә гаилә вәкилләре Япониягә, АКШка һәм Көнбатыш Аурупага күчә. Соңыннан аларның кайберләре Совет Россиясенә әйләнеп кайта.

Сәүдәгәр Яушевларның династиясе белән бәйле архитектура һәйкәлләре
Магазины и торговые пассажи
Мечети
Особняки

Петропавел имамнары

үзгәртү
 
Муллагали Яушев, Яушевлар сәүдәгәрләр династиясенең соңгы башлыгы

Яушевлар гаиләсенең бер тармагы вәкилләре XIX гасырның икенче яртысында — XX гасыр башында Петропавел мөселман дини җәмгыяте лидерлары була. Габделбәри Яушев 1852 елдан 2 нче (Тауасты) мәчетнең имамы була, 1858 елның 8 февралендә ул Тубыл губернасы буенча өлкән ахун исеме белән раслана. Соңрак ул Эрбет ярминкәсе мәчетенең попечителе һәм имамы була. 1888 елда аның урынын улы Габделваһап ала. Бөек Октябрь инкыйлабыннан соң Габделваһап Яушев Петропавелда кала һәм Совет властеның беренче елларында шәһәрнең мөселман җәмгыятен җитәкләүне дәвам итә[11][12].

Нәселнең токымнары совет чорында

үзгәртү
  • Фәрит Сәйфелмөлеков — совет тележурналисты, сәүдәгәр Муллагали Яушев оныгы[13][14].
  • Фатиха Аитова (1866—1942) — меценат, җәмәгать эшлеклесе, беренче татар хатын-кызлар гимназиясенә нигез салучы. Сәүдәгәр Абдулвәли Яушеваның кызы[15][16].

Искәрмәләр

үзгәртү
  1. ↑ Исследования по истории крестьянства Татарии дооктябрьского периода (под ред. Ю.И. Смыкова). Казань, 1984. С. 55.
  2. ↑ ЕПАНЧА (ЯПАНЧА)
  3. ↑ «Служилые татары в русском государстве» — Радик Салихов — Дилетанты — Эхо Москвы, 10.09.2020
  4. ↑ В 1787 году Казанское дворянское собрание признало представленные потомками рода доказательства генеалогических связей с титулованным пращуром достаточными, но губернское собрание продвижение дела, что называется, «заволокитило». Не помогло ни обращение ходатая в Сенат, ни вмешательство в 1821 году Министерства юстиции // интервью предводителя меджлиса татарских мурз Айрата Терегулова Я дворянин с отцовского двора… 2015 елның 2 февраль көнендә архивланган., Республика Татарстан, 13.03.2014
  5. ↑ 5,0 5,1 Денисов Д. Н. Очерки по истории мусульманских общин Челябинского края (XVIII — начало XX в.) — М: Марджани, 2011
  6. ↑ Яушевы | Бастаново. әлеге чыганактан 2017-02-06 архивланды. 2014-01-04 тикшерелгән.
  7. ↑ Пассажу Яушевых — 100 лет!. әлеге чыганактан 2016-10-16 архивланды. 2013-10-28 тикшерелгән.
  8. ↑ В Челябинске Торговый Дом «Братья Яушевы» отмечает 100 лет
  9. ↑ Стараниями Абдулвали // Н. А. Аблина. На перекрёстке времён и судеб: Троицку 265 лет — Троицк, 2008
  10. ↑ Как братья Яушевы мавзолей ремонтировали
  11. ↑ 100 лет назад: история рода татарских «миллиардеров» в Казахстане 2017 елның 25 сентябрь көнендә архивланган., Павел Шаблей, «Реальное время», 20 февраля 2017 г.
  12. ↑ Павел Шаблей. Семья Яушевых и ее окружение: ислам и дилеммы властных отношений в Российской Империи во второй половине XIX — начале XX вв. // Acta Slavica Iaponica, Tomus 38, pp. 23-50 — Slavic-Eurasian Research Center, Hokkaido University
  13. ↑ Фарид Сейфуль-Мулюков — внук Гали Ахмедовича Яушева
  14. ↑ Журналист-международник Фарид Сейфуль-Мулюков отмечает 85-летний юбилей — сюжет телеканала Россия-1
  15. ↑ АИТОВА Фатиха Абдулвалиевна
  16. ↑ Рейтинг ProKazan: самые знаменитые женщины Татарстана прошлых лет

Чыганаклар

үзгәртү

Сылтамалар

үзгәртү
  • Yaushev.net: сәүдәгәр Яушевлар династиясенә багышланган блог
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Яушевлар&oldid=4110984