Wikipedia

Яр Чаллы элеваторы

Яр Чаллы элеваторы (рус. Набережночелнинский элеватор) — Чаллыдагы иң борынгы шәһәр предприятиесе ― ашлык сатып алу, аны сату, эшкәртү һәм саклау белән шөгыльләнә.

Яр Чаллы элеваторы
Нигезләнү датасы 1914
Дәүләт  Россия
Штаб-фатирының урнашуы Чаллы, Татарстан, Россия
Карта
 Яр Чаллы элеваторы Викиҗыентыкта

Бу ― шәһәрдә сакланган сәнәгать архитектурасының бердәнбер һәйкәле. [1] 2002 елда Яр Чаллының җирле әһәмияттәге дәүләт сагы реестрына кертелә.

Чаллының иң беренче зур сәнәгать предприятиесе – елга элеваторы Кама буе төбәгендә генә түгел, Татарстанда, хәтта Россиядә иң беренче элеваторлардан санала (Чаллы элеваторына кадәр Россиядә ике генә элеватор була: берсе – Самарада, икенчесе – Новороссийскида). Бина 1914-1917 елларда төзелгән һәм XX гасыр башының архитектура һәйкәле булып тора. Элеватор төзелү гап-гади Бережные Челны авылын Уфа губернасының данлыклы икмәк үзәгенә әйләндерә.[2]

Тарих

үзгәртү

1887 елдан башлап Минзәлә өязе земствосы Чаллы пристане каршындагы 1 млн. 300 мең потка сыешлы элеватор төзү турында берничә тапкыр фикер алыша.Челнинская пристаньында. Әмма әлеге объектны төзү ул вакытта земствода булмаган зур акчалар таләп иткән. Хакимиятнең үзәк органнарына суда сорап мөрәҗәгать итү буенча берничә тапкыр омтылышлар уңышсызлыклар белән тәмамлана[1] .

1910 елда Россиядә элеваторлар төзү мәсьәләсе буенча фикер алышуга һәм хәл итүгә Дәүләт банкы актив кушыла. Аның структурасында ашлык саклау бүлеге булдырылган. Элеваторларны, нигездә, тимер юл станцияләрендә һәм икмәк сәүдә үзәге булган пристаньларда төзү күздә тотыла. Ил дәүләт банкның элеккеге бүлекләре нигезендә районнарга бүленгән иде. Чаллы элеваторын төзү Сембер-Пенза районы карамагына кертелгән иде. Чаллы пристане каршындагы Элеватор беренче чираттагы төзелеш программасына керә. Аның сыйдырышлыгы-2 млн пот, ә кабул итү сәләте сәгатенә 8 мең пот арыш дип билгеләнгән. 1580700 сум күләмендәге төзелешкә смета Дәүләт банкы Советы утырышында 1914 елның 20 ноябрендә расланган[1] .

 
Эшнең беренче елларында лифт ( 1919 )

1914 елның язында җир участогы алу мәсьәләсе хәл ителә. Шул ук вакытта төп бина өчен нигез чокырын казу эшләре башланды. Элеватор төзелешенә бик күп кеше җәлеп ителгән. 1915 елда төзелешкә 150гә якын хәрби әсир җәлеп ителә[3]. Элеваторның төп объектларында төзелеш материаллары белән тәэмин итү һәм эшләр җирле һәм Россиянең башка шәһәрләреннән подрядчылар тарафыннан башкарылган. Элеватор өчен җиһазлар һәм механизмнар конкурс нигезендә төрле тәэминатчылардан сатып алынды. Шул ук вакытта өстенлек эчке җитештерүчеләргә бирелә[1] .

Элеватор төзелеше ул вакытта сәүдә авылы булып саналган Чаллы тормышына бик күп үзгәрешләр кертә. Беренчедән, төзелеш башланганчы Чаллыда барлыкка килгән сәнәгать предприятияләре җитештерү куәтен арттыралар: Катковның якорь металл заводы һәм Стахевларның тегермән һәм он комбинаты. Элеватор янында элеватор белгечләре өчен барлык уңайлыклар белән тәэмин ителгән коммуналь торак барлыкка килә[4]

1914 елда Бережные Челны авылындагы Красная гора дип аталган урында – хәзерге Элеватор тавында – искиткеч зур төзелеш башлана. Россия хөкүмәте чакыруы буенча бу эшне оештырырга Германиядән һәм Бельгиядән тәҗрибәле төзүче-инженерлар төркеме килә. Төзелеш белән чит ил белгечләре җитәкчелек итсә дә, эшче көчләр җирле крестьяннардан туплана. Иң авыр эшләрне алар башкара. Дүрт ел дәвам иткән элеватор төзелешендә Кама буе авылларыннан меңләгән кеше катнаша. Архив документлары буенча 1915 елда анда 150 хәрби әсир эшләве дә мәгълүм.[2]

Төзелеш башланганнан 4 ел үткәч, 1917 елның сентябрендә Яр Чаллы элеваторы эшли башлый.

Элеватор өч бинадан тора. Иң беренче итеп икмәк саклау өчен төп корылманы төзиләр. Ул силос корпусы дип атала. Аның биеклеге ун катлы йорт чамасы. Гасыр башында төзелгән бина бу көнгә кадәр сафта, алай гына да түгел, аңа 90 ел буе бер мәртәбә дә капиталь ремонт үткәрелми. Стеналары нарат агачыннан, кара металл белән тышланган (хәзер башка төскә буялган).[2] Нарат түшәм астында икмәк саклый торган базлар урнашкан. Аларны силослар дип йөртәләр. Барлыгы 486 силос, һәркайсының ишек капкачында үз номеры сугылган. Базлар конус сыман формада, диаметры 2 метр тирәсе, биеклеге 16 метр. Киптерелгән, чистартылган икмәк транспортер линияләре буйлап өскә – силосларга килә һәм шунда саклана. Корпус барлыгы 32 мең тонна икмәк сыйдыра. [2]

Элеваторның тагын бер игътибарга лаек бинасы – эшче башня. Ул Кама ягыннан яхшы күренә. Анда икмәк чистарту-киптерү җайланмалары, транпортер, лифт урнашкан. Сәнәгать предприятиесе булса да, проект авторлары Камага чыгучы төп фасадның бизәлешенә зур игътибар биргәннәр. Ул XX гасыр башы сәнәгать модерны стилендә төзелгән. Үзенчәлекле тәрәзә уемнары бинаны матурлап, тулыландырып тора. Башняның өске өлеше борынгы архитектурадан аерыла, чөнки ул Түбән Кама ГЭСы төзелеп, су күтәрелгәч, өстәп төзелгән. Реконструкциягә кадәр башня декоратив элементлар белән бизәлгән булган. Эшче башня белән янәшәдәге өч катлы бинада икмәк көшелләре һәм капчыклар торган. Эшче башнягага да беренче тапкыр капиталь ремонт 90 елдан соң гына үткәрелгән. Элеватордан икмәкне су юлы белән озатканнар – йөзмә дебаркадер аша баржаларга төягәннәр. Ә элеваторга икмәкне атларда ташыганнар. Предприятиенең үзенең конюшнясы булган, анда кырыклап ат тотканнар. [2]

Чаллы элеваторы Россиядә төзелгән 111 элеватордан (2 млн пот), Самар (3,4 млн.) һәм диңгез Новороссийскийдан (3,0 млн.) калышып, ашлык саклагычлары күләме буенча өченче була[5].

Элеватор тавы

Элеватор үзе 1917 елда файдалануга тапшырыла. 1914-1921 еллар арасында силос корпусы, эшче башня, аларны тоташтыручы галерея, пар казаны бинасы, күпер, таш юл, ат абзары һәм белгечләр өчен ике торак йорт төзелә. Ул йортлар икесе дә бу көнгә кадәр исән. Алар югары сыйфатлы таш блоклардан салынган, ике катлы. Аерым ванна, туалет бүлмәләре булган ул йортларда чит илдән килгән инженерлар яшәгән. Элеватор янәшәсендә эшчеләр өчен беренче бараклар да төзелгән. Авыл үзеннән-үзе Элеватор тавы исеме ала. Предприятие тирәсендә беренче урам барлыкка килә. 1950-елларда иске Чаллыда халык саны бик нык арткач, кешеләргә йорт төзү өчен участокларны Элеватор тавыннан бирә башлыйлар. Хәзерге урамнар урынында ул вакытта элеваторның бәрәңге җирләре була. Авыл бик тиз үсә, беренче елларны ук унлап урам барлыкка килә. Халык саны арткач, Элеватор тавына мәктәп кирәк була башлый. Балаларны Чаллы елгасы аша шәһәргә укырга йөртү уңайсыз, язгы ташу вакытларында куркыныч була. 1958 елда мәктәп төзелеше башлана. Төзелешне директор Мухин Александр Григорьевич башлап йөри. Башта мәктәп бер катлы була – нигезе табигый таштан, стеналары кулдан сугылган кирпечтән (Рахманкулов кирпече). Соңрак мәктәпнең икенче каты өстәлә. Мәктәп тирәсе бистәнең иң матур урынына әйләнә. Агачларны Тарловка санаторие теплицасыннан алып кайтып утыртканнар. [2]

Октябрь инкыйлабы һәм гражданнар сугышы чорында (1917―1922 еллар) Чаллыда хәл киеренке була. 1918 елның көзендә акгвардиячеләр һөҗүме башланганда элеваторда 3 миллион потка якын икмәк запасы саклана. Элеваторны, елга пристанен, башка предриятиеләрне дошман кулына төшермәскә дигән боерык чыга. Элеваторны Семен Карманов җитәкчелегендәге Кызыл гвардия отряды саклый. Колчак гаскәре Минзәлә өязенә кергәнче элеватордан икмәкне алып чыгып бетерәләр һәм коткарып калалар. Кыю комиссар Карманов Чаллыда Совет власте урнаштыруга зур өлеш кертә. Ул Чаллы волосте крестьяннарыннан беренче коммунист була. Сидоровка урамнарының берсенә Семен Карманов исеме бирелгән.[2]

Гасырга якын тарихы дәвамында элеватор исеме берничә тапкыр үзгәрә: 1917 елдан – «Чаллы елга элеваторы», 1934 елдан – Заготзерно бүлекчәсе, Бөек Ватан сугышы елларында - «Почтовый ящик №6», 1957 елдан – «Яр Чаллы элеваторы» («Росглавзерно»), 1982 елдан – «Яр Чаллы икмәк продуктлары комбинаты», 1987 елдан «Яр Чаллы элеваторы» дип йөртелә. [6] .

2006 елда элеваторда «Кама икмәге музее» ачыла, аның өчен предприятиенең элеккеге конторасы бинасы бүлеп бирелә. Ачу элеваторның 90 еллыгына туры килә[7] .

Хәзерге торышы

үзгәртү
 
Чаллы элеваторына керү капкасы

Элеватор хәзер дә сафта. Ул бөртекле ашлыкны кабул итү, эшкәртү һәм саклау буенча республикада иң зурлардан берсе. Бүгенге көндә элеваторда елына 90 мең тонна икмәк саклана торган 30 склад, 420 тонналык он цехлары, икмәк киптерү җайланмалары, тегермәннәр, катнаш азык заводы бар. 2000 елларда предприятие «Агросила» холдинг компаниясе составына керә.2007 елда тәүлегенә 720 тонна сыйдырышлы азык җитештерү цехы ачыла. [2]

Директорлар

үзгәртү
  • М. В. Дивавин (1920—1926)

Чаллы елга элеваторының беренче директоры Михаил Васильевич Дивавин була. Аның фотографиясе шәһәр тарихы музее фондларында саклана. М. В. Дивавин император һөнәр училищесын тәмамлап, техник белгечлеге ала һәм беренче элеваторларны төзүдә катнаша. Аны Чаллыга патша хөкүмәте үзе җибәрә. Дивавин элеватор төзелешен тәмамлау һәм аны җиһазландыру өчен зур көч куя. 1923-1925 елларда аның җитәкчелегендә Чаллы елгасы аша 37 метрлы күпер салына (аның бер өлеше хәзер дә исән), шулай ук элеваторга килүче ат юлы төзелә. 1926 елда Дивавинны Уфага – элеваторлар идарәсенә эшкә чакыралар. Чаллы кантоны башлыкларының тәҗрибәле белгечне җибәрәселәре килми, әмма Михаил Васильевич Чаллыдан бөтенләйгә күчеп китә. [2]

  • Сорокин (1934—1935)
  • Казаев (1935—1939)
  • А. И. Тужилин (1940—1942)
  • Скрябин (1942)
  • Н. И.Федотов (1942—1946)
  • А. Ф. Романов (1946—1947)
  • А. М. Забродин (1947—1948)
  • А. М. Антонов (1948—1949)
  • И. П. Коперский (1950—1951)
  • Г. И. Стыскин (1952—1959)
  • Н. К. Курдеков (1959—1969)
  • Г. Н. Закиров (1969—1990)
  • И. И. Шәйхетдинов (1991—1997)
  • В. Г. Хаҗиев (1997—2004)
  • Ф. Т. Газетдинов (2004—2007)
  • И. И. Шәйхетдинов (2007-2017)

Бу җаваплы вазыйфаны иң озак башкарган җитәкче ― «Яр Чаллы шәһәренең мактаулы гражданы» Закиров Галимҗан Нургали улы. Ул 1969 елдан 1990 елга кадәр – 21 ел дәвамында элеватор директоры була. «Иң катлаулы чор – КАМАЗ төзелгән еллар: шәһәр тиз арада үсте, ике-өч ел эчендә халык саны берничә тапкырга артты, чаллылыларны икмәк ризыклары белән тәэмин итәргә кирәк иде», – дип сөйләгән Галимҗан ага.[2]

Урнашуы

үзгәртү

Фотогалерея

үзгәртү

Кама елгасындагы элеватор күренеше ( 2008 ):

     

Искәрмәләр

үзгәртү
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 В. Ермаков (2004-09-29). История строительства Челнинского элеватора. Вечерние Челны. әлеге чыганактан 2013-03-22 архивланды. 2013-02-24 тикшерелгән.
  2. ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 Римма Солтанова. Яр Чаллы элеваторы – шәһәрнең йөзе. Шәһри Чаллы, 15.07.2023
  3. ↑ Анастасия Карабанова (2011-08-10). Скелеты в Челнинском шкафу. Вечерние Челны. әлеге чыганактан 2013-03-22 архивланды. 2013-02-24 тикшерелгән.
  4. ↑ Патриарх Челнинской промышленности(недоступная ссылка— история ). Вечерние Челны(13 октября 2004).Дата обращения: 24 февраля 2013.
  5. ↑ А.Г. Дубровский. Из книги «Чем славны Набережные Челны» (600 граней из имиджа города). www.photodreamstudio.ru. 2013-02-24 тикшерелгән.
  6. ↑ Набережночелнинский элеватор: история. www.chelni.info. әлеге чыганактан 2013-08-26 архивланды. 2013-02-24 тикшерелгән.
  7. ↑ В Челнах откроют Музей камского хлеба. www.e-vid.ru. 2013-02-24 тикшерелгән.

Сылтамалар

үзгәртү
Яр Чаллының истәлекле урыннары
 
Чаллы туграсы
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Яр_Чаллы_элеваторы&oldid=4084360