Татарлар миграциясе
Татарлар миграциясе — татарларның зур төркем белән зур араларга бер төбәктән (дәүләттән) башка төбәккә күчерүе. Татарлар — Россиянең Европа өлешендәге үзәк өлкәләрендә, Идел буе, Урал буе, Себер, Казахстан, Урта Азия, Синьцзян, Әфганстан һәм Ерак Көнчыгышта яшәүче төрки халык. Татарлар Көньяк һәм Төньяк Урал, Түбән Идел буе, Себернең яңа территорияләрен үзләштерүдә һәм хуҗалык эшләрендә актив катнашалар. XVIII гасырның икенче яртысында, аларның Таврия губернасыннан һәм Прикубаньидан Төркиягә миграциясе башланган. Нәкъ менә шушы күренеш тулаем Россия буенча татар халкының чагыштырма санын киметүгә китергән.[1]
| Татарлар миграциясе | |
| Дәүләт |
 Россия империясе СССР |
|---|---|
| Урын | Идел буе |
Миграция сәбәпләре үзгәртү
Миграцияләрнең сәбәпләре дәүләт сәясәте, шулай ук конфессиональ, этник һәм икътисади процессларга бәйле. Татарлар миграциясе Алтын Урда чорында ук башлана. Баштарак рус һәм Литва җирләренә Алтын Урда һәм татар ханлыкларыннан чыккан йомышлы татарлар күченә. Казан ханлыгының Рус дәүләтенә кушылуы (1552) һәм аннан соңгы рус булмаган халыкларны христианлаштыру һәм аны көчләп чукындыру Урал буендагы Урта Идел буеннан зур күләмле татарлар миграциясенә китерә.[2]
Казан татарларының күпләп күченүе аларның дәүләтчелеген юкка чыгарудан һәм Казан ханлыгын бетерүдән башланган. Шул вакытта ук алар көньяк Уралга күчә башлаган. XVI гасырның икенче яртысыннан татарлар зур төркемнәр белән Башкорт җирләренә өстәлгән җептярлар буларак күчә башлый. Урта Идел крестьяннарының Башкортстанга һәм Оренбург краена китүе XVII һәм XVIII гасырларда дәвам итә. XVI гасырның икенче яртысыннан башлап татарлар, башкорт биләмәләренә салым түләү шарты белән, башкорт җирләренә күпләп күченә башлыйлар. Урта Идел крестьяннарының башкорт җирләренә һәм Ырынбур краена күченүе XVII һәм XVIII гасырларда дәвам итә.[1]
Урал аръягында татарлар саны XVIII гасыр уртасына 89 мең кешегә җитә, гасыр ахырында 219,2 мең була. XIX гасыр азагында Урал аръягында, башлыча, 1 миллионнан артык татар яшәгән. XIX гасырның 2 нче яртысында буржуаз реформалардан соң Идел-Урал төбәгеннән күчеп килгән татарларның төп агымы Урта Азиягә һәм Себергә күченә. 1920-30 елларда коллективлаштыру һәм индустриализацияләү барышында Идел буе татарларының бер өлеше Урта Азиягә, Донбасска һәм Россиянең башка төбәкләренә күченә. 1970-80 нче елларда татарларның Көнбатыш Себергә һәм Ерак Көнчыгышка, бигрәк тә нефть чыгаручы районнарга күченү башлана.
