Рәфкать Кәрами

Язучы-прозаик Рәфкать Кәрами (Рәфкать Кәраметдин улы Кәрамиев) 1942 елның 18 февралендә Татарстанның Сарман районы Алангазар авылында крестьян-колхозчы гаиләсендә туган.

Рәфкать Кәрами
Туган телдә исем	Рәфкать Кәраметдин улы Кәрамиев
Туган	18 февраль 1942(1942-02-18) (82 яшь) Сарман районы, Алангазар авылы.
Ватандашлыгы	СССР  Россия
Әлма-матер	А. М. Горький ис. Әдәбият институты һәм Казан (Идел буе) федераль университеты
Һөнәре	язучы
Бүләк һәм премияләре	Татарстанның һәм Россия Федерациясенең атказанган мәдәният хезмәткәре

Тормыш юлы

Авылда җидеелык мәктәпне, 1959 елда Алабуга мәдәният-агарту техникумын тәмамлагач, берникадәр вакыт район Мәдәният йортында баянчы, аннан Түбән Әхмәт авылында клуб мөдире булып эшли.

Узган гасырның алтмышынчы еллары — Татарстанның нефть белән илне шаулаткан чоры. Әлмәт яклары Рәфкатьне дә үзенә тартып китерә. Ул производствода, Чупай таш карьерында әүвәл рәссам-бизәүче, гади эшче, электрик һәм машинист ярдәмчесе булып эшли, аннары «Әлмәтбурнефть» трестының 1нче энерго-хуҗалыгы конторасында (КЭХ-1) хезмәтен дәвам иттерә. Шул эшеннән армия сафларына алынып, өч ел Хәрби диңгез флотының яр буе гаскәрләрендә хезмәт итә.

1964—1977 елларда Р. Кәрамиев Казанда оргсинтез заводын коруда катнаша, анда әүвәл электрик булып эшли, соңыннан «Казанхимстрой» трестының 5 нче төзү идарәсендә профком председателе була. 1970 елда ул, төп хезмәтеннән аерылмыйча укып, Казан дәүләт университетының тарих бүлеген тәмамлый.

Шушы елларда республика көндәлек матбугатында Р. Кәраминең эшче яшьләр тормышына бәйле очерклары, публицистик язмалары, соңга таба хикәяләре күренә башлый. 1967 елда ул үзенең «Дүрт кешелек каюта» исемле беренче повестен яза. Яшь язучының беренче әдәби әсәрләрен укучылар да, әдәби тәнкыйть тә яратып кабул итә. Үз рәхәтен генә кайгыртып, дөнья малы артыннан куучыларны тәнкыйть объекты итеп алган «Кичке уйлар» (1968), шул заман гаскәри кешесенең уңай образын гәүдәләндерүне максат итеп куйган «Капитан Хәкимов» (1972) повестьлары да язучының иҗади үсеш юлындагы бер уңышы итеп бәяләнә.

1977—1979 елларда Рәфкать Кәрами Мәскәүдә элеккеге СССР Язучылар союзы каршындагы икееллык Югары әдәби курсларда укып кайта. Мәскәүдә уку, әдәби хәрәкәткә якыннан катнашу, каләмдәшләре белән даими аралашу аның иҗат офыкларын киңәйтеп җибәрә. 1978 елда ул «Очар кошлар белән янәшә» исемле күләмле әсәрен матбугатта бастыра (h«Казан утлары», 9, 10 нчы саннар). Бу әсәр төзүчеләр турында автор язарга уйлаган трилогиянең беренче кисәге була. Анда тормыш юлына әле генә аяк баскан яшьләрнең хезмәт эчендә, тәҗрибәле эшче-ветераннар кул астында чыныга, мөстәкыйль шәхес булып формалаша барулары тасвирлана. Трилогиянең икенче кисәге «Ашкыну» — 1982 елда, ә өченче китабы «Чыныгу чоры» исеме белән 1985 елда басылып чыга. Трилогиянең өч кисәге дә бергә тупланып бер төптә чыккан басмасы 1999 елда башкарыла. Рәфкать Кәраминең прозасында кешеләр арасындагы катлаулы мөнәсәбәтләрне, рухи һәм әхлакый каршылыкларны яшәүнең мәгънәсе, матди байлык, мәхәббәт, гаилә, бәхет кебек фәлсәфи категорияләр яктылыгында тасвирлаган әсәрләр дә байтак. «Сагышлы кояш» (1983), «Ындыр тулы кибән» (1983), «Мәхәббәт бураннары» (1985), «Йөрәгемне ут алган» (1987) повестьлары — шундыйлардан. 1992 елда әдипнең шуңа кадәр иҗат ителгән җиде повестен эченә алган «Ындыр тулы кибән» дигән зур җыентыгы басылып чыга. Татарстан Республикасының Милли китапханәсе уздыра торган «Ел китабы» конкурсында бу җыентык Өченче дәрәҗә диплом белән бүләкләнә.

Р. Кәрами хикәяләр авторы буларак та укучыларга яхшы таныш. Аның үз заманы кешеләренең күңел талпынышларын тасвирлаган дистәләрчә кече күләмле, җыйнак лирик хикәяләре һәм юмор-сатира әсәрләре бар. Арада балаларга атап язган хикәяләр дә байтак. Әдип хикәяләренең байтагысы аның «Өзелгән чәчәк» исемле җыентыгында урын алган. Аерым хикәяләре рус, азәрбайҗан, кыргыз, хакас, казакъ, чирмеш, мордва, чуаш һәм башка телләргә дә тәрҗемә ителгән. 1982 елда Минзәлә татар дәүләт драма театры Р. Кәраминең «Яратуың чынмы?» исемле драмасын сәхнәгә куйды.

1989 елда Р. Кәрами репрессия елларында хаксызга рәнҗетелгән якташлары истәлегенә багышлап «Каргышлы этаплар» исемле романын язып төгәлли. Әсәр әүвәл «Казан утлары» журналында (1993), аннары аерым китап булып 1995 елда Татарстан китап нәшриятында басылып чыга. 1998 елда роман буенча Татарстан радиосында радиопостановка эшләнә һәм кат-кат радиодан тапшырыла. «Каргышлы этаплар» романы өчен ул шулай ук 1999 елда Татарстан Язучылар берлегенең Гаяз Исхакый исемендәге бүләгенә лаек була.

1979—1993 елларда Р.Кәрами Татарстан Язучылар берлегендә берникадәр вакыт әдәби консультант булып торды, аннары озак еллар Матур әдәбиятны пропагандалау бюросына җитәкчелек итте, ә 1994— 2002 елларда Татар интеллектуаль милек агентлыгының (ТАИС) директоры булып эшләде. Татарстан язучылары корылтайларында ул берничә мәртәбә (1989, 1994, 1999, 2002) берлек идарәсенә әгъза итеп сайланды, 1987— 1989 елларда Казан шәһәренең Бауман район Советы депутаты булып торды. Рәфкать Кәрами 1989 елдан Татарстанның һәм 2005 елдан Россия Федерациясенең атказанган мәдәният хезмәткәре дигән мактаулы исемнәр йөртә, 1972 елдан — Язучылар берлеге әгъзасы.

Иҗат

Повесть һәм хикәяләр.— Казан: Татар. кит. нәшр., 1969. — 98 б.— 14 000.

Кичке уйлар: Повесть һәм хикәяләр.— Казан: Татар. кит. нәшр., 1970.— 127 б.— 5000.

Капитан Хәкимов: Повесть.— Казан: Татар. кит. нәшр., 1974.— 1416.—12000.

Очар кошлар беләп янәшә: Повесть.— Казан: Татар. кит. нәшр., 1980.—152 б.—13000.

Ашкыну: Повесть.— Казан: Татар. кит. нәшр., 1982.— 184 б.— 10 000.

Сагышлы кояш: Повесть һәм хикәяләр.— Казан: Татар. кит. нәшр., 1983.—128 б.—13000.

Чыныгу чоры: Повесть.— Казан: Татар. кит. нәшр.,1985.— 160 б.— 8500.

Йөрәгемне ут алган: Повесть һәм хикәяләр.— Казан: Татар. кит. нәшр., 1987.— 272 б.— 11 000.

Ындыр тулы кибән: Повестьлар.— Казан: Татар. кит. нәшр., 1992.— 400 б.— 7000.

Каргышлы этаплар: Роман.— Казан: Татар. кит. нәшр., 1995.— 2646.—6000.

Очар кошлар белән янәшә: Роман-трилогия.— Казан: Татар. кит. нәшр., 1999.—376 б.—3000.

Өзелгән чәчәк: Хикәяләр.— Казан: Татар. кит. нәшр., 2002.— 223 б.— 3000.

Иҗаты турыңда каләмдәшләре

Повесть («Дүрт кешелек каюта») бик современный стильдә язылган. Кыю. Хәтта чамадан ашып киткән урыннары да бар... Фатих Хөсни әйтмешли, егет өметле, чабуына тотынырга кирәк. Иң әһәмиятлесе, Рәфкатьнең әйтер сүзе бар. Мәхмүт Хәсәнов, язучы, Г.Тукай исемендәге Дәүләт бүләге лауреты. 1968 Әле узган ел урталарында гына Рәфкать Кәрамиевнең «Дүрт кешелек каюта» исемле беренче китабы басылып чыккан иде. Андагы «Дүрт кешелек каюта» исемле кечкенә повестьны, «Кара малай», «Горурлык», «Җепшек кар ява» һәм «Беренче багана» хикәяләрен мин бик яратып укыган, сокланган идем, әдәбиятыбызга башкаларныкына һич тә охшамаган үз тавышы, үз темалары белән завод цехларыннан талантлы яшь язучы килә дип сөенгән идем. Менә аның икенче зур әсәре — «Кичке уйлар» дигән повесте минем кулымда. Яшермим, аны дулкынланып ачтым, Кәрамиев «Каюта»сыннан суга төшеп киткәнме әллә өске палубага күтәрелгәнме? Күтәрелгән. Газиз Мөхәммәтшин, язучы. 1970

«Сагышлы кояш» — ике яшь кешенең танышуы, өйләнешүе, күпмедер вакыт бергә яшәүләре һәм аерылышулары турында. Язучы аерылышуның сәбәбен шактый ачык күрсәтә: ике төрле шәхеснең ике төрле яшәве, алар арасындагы каршылык, килешмәүчәнлек. . . Рәфкать Кәрами повестен җиңел, йөгерек тел белән һәм тәэсирле итеп язган. Ул геройларын нык белә, ситуацияләрне тирәнтен аңлап, тоеп яза, тормышның яңа күренешләрен аңлавы да нык сизелеп тора. Ә бу — прозаик өчен зур нәрсә. Мансур Вәлиев, әдәби тәнкыйтьче. 1984

Хәзерге заман татар әдәбиятында язучылардан «мәхәббәт профессорлары» дип мин Гадел Кутуйны, Фатих Хөснине, Әмирхан Еникине саный идем. Бу җәһәттән фикердәшләрем дә күптер дип ышанам. Ә чагыштырмача яшьрәк әдипләрдән бу «белгечлек буенча вакантлы урынга» Рәфкать Кәрами дәгъва кыла ала икән. Аның әсәрләрендә мәхәббәт күптөрле: ул — егет белән кыз гыйшкы, ир белән хатын сөешүе, ата белән бала яратышуы, туган туфракка, табигатькә, матурлыкка мәхәббәт. Рәфкать Кәрами повестьларының берничәсендә үкенечле, хәтта фаҗигале мәхәббәт темасы яңгырап бара. Гүя симфоник оркестрдагы иң нечкә инструментлар котылгысыз рәвештә шул көйне уйнап торалар. Рәфкать Кәрами повестьларын («Йөрәгемне ут алган», «Мәхәббәт бураннары» һ. б.) иренми тәфсилләп, сабыр-салмак итеп, бер үк вакытта сак, сизгер булып, тыңлап язган. Мәхәббәт турында язу — каләм иясе өчен җитди имтихан да ул! Рәфкать бу сынауны уңышлы тапшырып бара дип әйтергә тулы нигез бар. Барлас Камалов, язучы. 1993

Р. Кәрами әсәрендә сәяси вакыйгалардан да бигрәк әхлакый-эстетик, гражданлык мәсьәләләре шактый ук үзенчәлекле итеп куела һәм шушы яктан караганда «Каргышлы этаплар» инде укучыларыбызга яхшы таныш булган башка әсәрләрдән... шактый аерылып тора. Беренчедән, Р. Кәрами үз башыннан кичергәннәргә таянмый, ә киң гомумиләштерү мөмкинлекләрен эшкә җигә һәм романның гаять зур ышандыру көченә ирешә: әсәр бер тын, бер сулыш белән дигәндәй укыла. Икенчедән, автор әсәренең үзәгенә иң ачы язмышка юлыккан герой тормышын куймый. Мотаһирның тоткынлыкка эләгүе гайре табигый һәм аянычлы булса да, алга таба аңа барысы да гел кире генә килеп тормый, язмыш елмайган очраклар да күренгәли... Шулай да, минем аңлавымча, бу романның кыйммәте — шәхес культы дәһшәтләренең тулы картинасын ачып бирергә тырышуда түгел, ә кешенең һәрвакытта, һәр заманда да ирекле зат, бәхеткә лаеклы зат икәнлеген раслауда. Рифат Сверигин, әдәбият тәнкыйтьчесе. 1996

Әдәбият

• Әпсәләмов Г. Өстәлемдә ике китап//Татарстан яшьләре.— 1975.— 5 май.
• Илялова И. Яратуың чын булгач//Соц. Татарстан.— 1982.— 26 дек.
• Галимуллин Ф. Өч китапта бер язмыш // Татарстан яшьләре.— 1985.— 12 сент.
• Камалов Б. Биеклек//Казан утлары.— 1986.—№ 1.— 178—1806.
• Вәлиев Г-җан. Нәр чагыштыру да урынлымы?//Казан утлары.— 1991.— № 6.— 186—188 б.
• Галимуллин Ф. Яшьтәшләр//Шәһри Казан.— 1992.— 14 фев.
• Гәрәева С. Каргышлы язмышлар кабатланмасын//Мәдәни җомга.— 1995.— 5 апр.
• Сверигин Р. Мотаһирның каргышлы язмышы // Ватаным Татарстан.—1996.—9 авг.
• Вәли М. Каргышлы еллар: Бер китап басылып чыгу уңаеннан уйлану // Казан утлары.— 1996.— № 8.— 168—174 б.
• Нурмөхәммәтов Т. Кәрами дәресләре // Шәһри Казан.— 1999.— 6 авг.
• Вә л и — Б а р җ ы л ы М. Чынлык көче // Казан утлары.— 2002.— №2.—136—1396.
• Гадел Ә. Язучы — кеше булып калуы белән бөек//Татарстан хәбәрләре.— 2002.— 13—19 март. *Әшрәфҗанов X. Чәчәкләр өзелмәсен, чәчәкләр сулмасын // Мәдәни җомга.— 2005.— 11 февр.

Сылтамалар

• (үле сылтама) «Рәфкать Кәрами». «Милләттәшләр» энциклопедиясе