РСФСР һәм Финляндия арасында Тарту тынычлык килешүе
РСФСР һәм Финляндия арасында Тарту тынычлык килешүе (рус. Тартуский мирный договор между РСФСР и Финляндией, фин. Tarton rauha, швед. Fredsfördraget i Tartu, фр. Traité de Tartu (russo-finlandais)) 1920 елның 14 октябрендә РСФСР һәм Финляндия тарафыннан Тарту шәһәрендә элеккеге Россия империясенең төньяк-көнбатышында 1918-1920 елларда беренче совет-фин сугышы һәм Финляндия гражданнар сугышы тәмамлангач имзаланган килешү.
| РСФСР һәм Финляндия арасында Тарту тынычлык килешүе | |
 | |
| Дәүләт |
.svg){kind=small} РСФСР[d] |
|---|---|
| Урын | Тарту |
| Вакыт мизгеле | 14 октябрь 1920 |
| Кул куючы | РСФСР[d] һәм Финляндия |
 РСФСР һәм Финляндия арасында Тарту тынычлык килешүе Викиҗыентыкта | |
Кул кую тарихы
үзгәртү1920 елның 18 маенда Кызыл Армиянең бер өлеше сугышсыз Ухтага (Архангельск губернасы) керә. Фин Хөкүмәтеннән финанс һәм хәрби ярдәм алган Төньяк Карелия Дәүләте Хөкүмәте Вокнаволок авылына, совет-фин чигеннән 30 км ераклыкка кача, аннан Финляндиягә күчеп килә.
1920 елның 8 июнендә Петрозаводск шәһәрендә Карелия хезмәт коммунасы автономияле өлкә берләшмәсе төзелә. Аңа Олонец һәм Архангельск губерналарының кареллар яшәгән җирлекләре кертелә: Петрозаводск шәһәре, Олонец, Петрозаводск һәм Повонец өязләренең карел волостьлары.
1920 елның июнендә Юхо Паасикиви Финляндия делегациясен сәяси позициясе сизелерлек көчәйгән Совет Россиясе белән тынычлык сөйләшүләренә алып бара. Паасикиви рус телен яхшы белә һәм Россия буенча белгеч буларак билгеле була. Сөйләшүләргә барганда, финнәр бердәмлектән ерак тора һәм үзара каршылыкларны җиңә алмый. Тышкы эшләр министры Р. Холсти Ладога күле буйлап Онега күле аша Ак диңгезгә яңа чик ясарга, шулай итеп бөтен Көнчыгыш Карелияне Финляндиягә кушарга тели. Паасакиви фикеренчә, халык үзе теләгән территорияләрне генә кушарга кирәк булган. [1]
Совет хөкүмәте исә Карел муентыгының бер өлешен һәм Фин култыгы утрауларын алырга өметләнә.
1920 елның июлендә Кызыл Армия Көнчыгыш Карелиянең күпчелек өлешеннән фин солдатларын куып чыгара ала. Фин гаскәрләре Реболы һәм Поросозеро волостьларында гына кала.
1920 елның 14 октябрендә дүрт ай сөйләшүләрдән соң килешүгә кул куела.
Кул кую урыны: Тарту шәһәре (1920 елга кадәр - Юрьев), Вильянди ур., Эстония студентлары җәмгыяте йорты (эст. Eesti Üliõpilaste Seltsi maja) (Хәзерге адрес: Тыниссони 1 / эст. J. Tõnissoni 1 )
Килешү тексты рус, фин һәм швед телләрендә, һәрберсендә - 2 данәдә төзелә. Килешүдә Совет-Фин мөнәсәбәтләренең төрле аспектларына кагылышлы 39 мәкалә бар. Барлык текстлар да тигез була. Моннан тыш, 1920 елның 31 декабрендә ратификация грамоталары белән алмашканда, француз телендә язылган килешү текстына, шулай ук тигез хокуклы һәм 2 нөсхәдә, имза салына. Шулай итеп, һәр як килешү текстын дүрт телдә ала — ике ил килешүендә дөнья дипломатик тарихында бердәнбер очрак [2] .
Килешү Бөтенрусия Үзәк Башкарма Комитеты тарафыннан 1920 елның 23 октябрендә ратификацияләнә. Финляндия парламенты 1920 елның 1 декабрендә килешүне хуплый һәм 1920 елның 11 декабрендә Финляндия Президенты Каарло Стольберг килешүне ратификацияли. Шул ук елның декабрендә Финляндия Милләтләр Лигасы әгъзасы була, аны Совет Россиясе җиңүче илләрнең гаилә клубы дип саный.
Килешүгә кул кую белән өчьеллык сугыш һәм Совет Россиясенең кайбер чик буе волостьларын Финляндия тарафыннан оккупацияләү тәмамлана. Килешүдә яңа совет-фин дәүләт чиге билгеләнә һәм Финляндиягә бирелгән җир кишәрлекләре билгеләнә. Фин делегациясе җитәкчесе Паасикиви соңыннан килешү нәтиҗәсендә алынган чик Финляндия өчен бик яхшы булуын таный[3] ...
Килешүдә билгеләнгән чик 1940 елга кадәр саклана, 1939-1940 елларда СССР һәм Финляндия арасында совет-фин сугышы нәтиҗәләре буенча Мәскәү тынычлык килешүенә кул куела һәм СССР файдасына берничә җир ташламасы тәэмин ителә.
Килешүгә кул кую нәтиҗәләре
үзгәртү Территориаль
үзгәртү- Заполярьеда Финляндиягә бөтен Печенга (Петсамо) волосте, шулай ук Рыбачий ярымутравының көнбатыш өлеше, Вайда култыгыннан Мотовский култыгына кадәр, һәм Средний ярымутравының күпчелеге, әлеге район аша Норвегиягә һәм кирегә ирекле транзит шарты белән, китә.
- Баренц диңгезендәге чик сызыгыннан көнбатышка таба барлык утраулар шулай ук Финляндиягә китә: Кий ( Зур һәм Кече Кий ) утраулары һәм Айнов утраулары [4] .
- Фин гаскәрләре биләгән Көнчыгыш Карелия, Ругозеро, Реболы һәм Поросозеро волостьлары Карелия хезмәт коммунасына кайта.
- Фин култыгындагы диңгез чиге Сестра елгасы тамагыннан Стирсудден борынына кадәр билгеләнә, аннары Сейскари утравына (Лесной) һәм Лавенсаари утравына (Көчле) борыла, һәм аларны көньяк аша узып, Нарова елгасы тамагына китә - шуның белән РСФСР халыкара суларга чыгудан мәхрүм ителә.
Стратегик
үзгәртү- Финляндия Фин култыгының аңа караган утрауларын хәрби яктан нейтральләштерә.
- Финляндия Төньяк Океанда үзенең территориаль суларында самолетлар һәм су асты көймәләре урнаштырмаска вәгъдә бирә, хәрби су асты флоты яр буе саклау суднолары белән чикләнергә тиеш.
- Финляндия бер ел эчендә Карелия муентыгында Ино һәм Пумола фортларын юкка чыгарырга йөкләмә ала.
- Финляндиянең артиллерия корылмалары төзергә хокукы булмый, чөнки аларның ату секторы Фин территориаль сулары чикләреннән уза.
- Ике як та Ладога күлендә һәм аңа коючы елгаларда һәм каналларда 100 тоннадан артык булмаган хәрби суднолар һәм калибры 47 мм артмаган артиллериягә ия була ала.
- РСФСР Ладога күленең көньяк өлешендә һәм әйләнеп үтүче канал буенча хәрби судноларны үз эчке суларына үткәрергә хокуклы була.
- Хәрби булмаган йөк төягән фин сәүдә корабларына Фин култыгыннан Нева елгасы буйлап Ладога күленә һәм кирегә керү хокукы бирелә.
Сәяси
үзгәртүФинляндия өчен Тарту килешүе Россия һәм Швеция арасында 1809 елгы Фридрихсгам тыныч килешүенең көчен юкка чыгара, аның буенча Финляндия Россия империясе составына кергән булган.
Шулай ук карагыз
үзгәртүИскәрмәләр
үзгәртү- ↑ Юхо Кусти Паасикиви (1870—1956), archived from the original on 2020-02-18, retrieved 2020-12-01
- ↑ Похлёбкин В. В. Советско-финская война 1918—1920 гг.
- ↑ «Suomi kautta aikojen» 1992.стр.387 ISBN 951-8933-60-X
- ↑ Карта-схема полуострова Рыбачий с границами 1920 и 1940 годов(үле сылтама)Калып:Недоступная ссылка
Әдәбият
үзгәртү- Документы внешней политики СССР: 1 июля 1920 г. — 18 марта 1921 г. / Редкол.: Г. А. Белов и др. — М., 1959.
- Килин Ю. М. Карелия в политике советского государства: 1920—1941. — Петрозаводск, 1999.
Сылтамалар
үзгәртү
 |
Бу мәкалә Татар Википедиясенең яхшы мәкаләләр рәтенә керә. |