Wikipedia

Онега күле

Онега күле (Онего, вепсча Änine, карелча Oniegu, финча Ääninen, Äänisjärvi) — Россиянең төньяк-көнбатыш Европа өлешендәге күл, Ладога күленнән соң Европада зурлыгы буенча икенче һәм Россия территориясендәге өченче төче сулы су яткылыгы.

Онега күле
рус. Онежское озеро
Сурәт
Күлгә коючы елгалар Вытегра[d], Водла[d], Суна[d], Андома[d][1][2][3], Гимрека[d], Каменный ручей[d], Лососинка[d], Мегра[d], Неглинка[d], Пяльма[d], Тамбица[d], Уница[d], Анга[d], Шокша[d], Аржема[d], Большая Уя[d], Викшречка[d], Вичка[d], Возрица[d], Деревянка[d], Кумса[d], Кодача[d], Муромка[d], Немина[d], Пиндушка[d], Путка[d], Северная Ижмукса[d], Сапеница[d], Сялнага[d], Тунат[d], Филиппа[d], Чебинка[d], Шелтозерка[d], Южная Ижмукса[d], Яндома[d], Лижма[d], Сельгская Речка[d], Орзега[d], Туба[d], Тудозерка[d], Падма[d], Рыбрека[d], Повенчанка[d], Лукдожма[d], Куржа[d], Тамбица[d], Калей[d], Листига[d], Пудож[d], Пухта[d], Царевка[d], Уйка[d], Нелукса[d] һәм Кондопожский канал[d]
Күлдән ага торган елгалар Свирь
Су җыю бассейны бассейн Невы[d]
Объектның бассейны илләре Россия
Бассейн мәйданы 62 800 км²
Период обновления воды 12 ел[4]
Дәүләт  Россия
Административ-территориаль берәмлек Петрозаводск, Карелия һәм Ленинград өлкәсе
Диңгез дәрәҗәсе өстендә биеклек 33 метр
Озынлык 248 km һәм 245 km
Киңлек 91,6 km һәм 90 km
Вертикаль тирәнлек 127 метр
Мәйдан 9800 км²,
9700 км²
Күләм 285 кубический километр
Харита сурәте
Карта
 Онега күле Викиҗыентыкта

Башлыча Карелия Республикасы территориясендә, өлешчә шулай ук Ленинград һәм Вологда өлкәләрендә урнашкан. Бассейны Атлантик океанның Балтыйк диңгезенә карый.

Гомуми мәгълүмат үзгәртү

Күлнең якынча 80 % мәйданы Карелия Республикасында, 20 проценты Ленинград һәм Вологда өлкәләрендә урнашкан.

Күлнең мәйданы утрауларсыз 9690 км2, утраулар белән бергә 9720 км2 тәшкил итә; су массасы күләме — 285 км3; төньяктан көньякка озынлыгы — 245 км, максималь киңлеге -91,6 км. Уртача тирәнлеге — 30 метр, ә максималь тирәнлеге — 127 м.

Күл чокыры эре геология структураларында — күлнең төньяк өлешендә Балтыйк калкулыгы һәм көньякта Рус платформасында ята. Онега күле ярында Петрозаводск, Кондопога һәм Медвежьегорск калалары урнашкан. Онега күленә 50-гә якын елга коя, ә бер елга — Свирь елгасы агып чыга.

Этимологиясе үзгәртү

Борынгы рус язмаларында Онего кебек телгә алына. Атаманың килеп чыгышы билгесез. Күлнең атамасы борынгы, финнаргача чорда килеп чыгуы мөмкин.

Атаманың килеп чыгышының берничә версиясе бар:

Академик А. М. Шерен күлнең атамасын фин. ääni — аваз, тавыш, моннан — «яңгыравыклы күл» дип аңлата. А.Л. Погодин бу топонимны саамнардан agne — «ком» + jegge — «уйсу тигезлек» дип аңлата. Профессор, филология фәннәре докторы И. И. Муллонен күлнең исемен саамнардан äne һәм балтыйк фин теленнән änine/äniz дип исәпли, «зур, әһәмиятле» дип билгели.

Географиясе үзгәртү

Онега күленең көзге мәйданы 9720 км2 (утрауларсыз) тәшкил итә, иң зур озынлыгы — 248 км, иң зур киңлеге — 83 км (Петрозаводсктан алып Водла елгасы тамагына кадәр). Төньяк ярлары кыялы, нык киселгән, көньяк ярлары — күбесенчә түбәнлектә урнашкан. Күлнең төньяк өлешендә күп санлы култыклар дә урнашкан. Иң зур утрау — Зур Климецкий. Утраудан көнбатышка таба күлнең иң тирән өлеше (100 м һәм аннан да күбрәк) — Кондопога култыгы (78 м тирәнлектәге). Күлнең төньяк-көнчыгыш өлешендә зур култык төньякка сузыла, аның төньяк өлеше — Повенец култыгы, урта өлеше — Онега арты култыгы, ә көньяк өлеше 40-50 м тирәнлектәге Кече Онега култыгы. Күл буенда ташлар күп.

 
Күл яры

Күлнең төп өлеше - 5685 км2 мәйданны биләп торучы Үзәк Онега, аңа Петрозаводск култыгы һәм Свирская утравы керә.

Күлнең уртача тирәнлеге 31 м тәшкил итә, күлнең иң тирән төньяк өлешендә 127 метр. Уртача тирәнлеге үзәк өлешендә 50-60 метр, көньякка таба 20-30 метрга кадәр күтәрелә. Күлнең төньяк өлешендә су төбенең югары күтәрелешләре, сәнәгать траулерлары балык тоткан банклар барлыкка килә торган желоблар күп. Төбенең зур өлеше ләм белән капланган.

Күлнең түбән ярлары сазланган һәм су дәрәҗәсе күтәрелгәндә су басыла. Күл ярлары буйлап һәм аның утрауларында камыш үсә, куаклыкларда үрдәкләр, казлар һәм аккошлар оялый. Яр буе өлкәсе куе урманнар белән капланган.[5].

Күлдә тюленьнар күренгән очраклар бар.[6].

Күлдә барлыгы 13 гаиләгә һәм 34 төргә караган балыкларның 47 төре очрый.

Искәрмәләр үзгәртү

  1. ↑ И. Ѳ. Шт. Андома // Энциклопедический лексикон — СПб: 1835.
  2. ↑ Андома, река // Энциклопедический словарь — СПб: Брокгауз — Ефрон, 1905. — 956 бит
  3. ↑ Семёнов-Тян-Шанский П. П. Андома // Географическо-статистический словарь Российской империи — СПб: 1863.
  4. ↑ http://wldb.ilec.or.jp/Details/Lake/EUR-36
  5. ↑ X-team. Онежское озеро. әлеге чыганактан 2012-03-08 архивланды. 2012-03-08 тикшерелгән.
  6. ↑ Первушкин А. Тюлени на Онежском озере // Ленинская правда. 1975. 20 апреля.

Чыганаклар үзгәртү

Чыганак — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Онега_күле&oldid=3823131