Kareliä
Kareliä (Kareliä Cömhüriäte) (Karelça: Karjalan Tazavaldu, Urısça: Республика Карелия, Suomiça: Karjalan Tasavalta) Skandinaviädä, Aq Diñgezdä urnaşqan. Kürşeläre: tönyaqta Murmansk ölkäse, könçığışta Arxangelsk ölkäse, könyaqta Leningrad ölkäse, Vologda ölkäse, könbatışta Finländiä.
Байрак
| |
Башкала | Петрозаводск |
---|---|
Халык саны | 609 071 (1 гыйнвар 2021) |
Нигезләнгән | 13 ноябрь 1991 |
Сәгать кушагы | UTC+03:00 |
Рәсми тел | рус теле |
География | |
ИҖБ | Россия |
Мәйдан | 180,520 км² |
Координатлар | 63.82°N 33°E |
RU-KR | |
Сәясәт | |
Хөкүмәт башлыгы | Артур Парфенчиков |
Икътисад | |
Башка мәгълүмат | |
Ярдәм телефоннары |
Tarixı
үзгәртүBorınğı Tarixı
үзгәртүKareliä territoriäsenda keşe mezolit däverennän yäşi başlağan. Alar balıq totu, awçılıq belän söğellängän. Bezneñ eranıñ 1 meñyıllığı azağında Karel muyıntığı wä Ladoga küleneñ tönyaında karellar, Ladoga wä Onega külläre aralığında vepslar, tönyağraq cirlärdä saamnar yäşägän. K.ga mil. 2 nçe meñyıllıq başlarında slavânnar kilep, igençelek, toz çığaru häm balı totu belän şöğellänä başlağannar. Kareliä territoriäse 9 ğasırdan 12 ğasır başınaça Borınğı Rus däwläte, soñraq Novgorod cömhüriäte qulı astında bulğan.
Yaña Yözläre
үзгәртү18. yözdä Åbo şartnamäse buyınça Kareliä Rusiä İmperiäseneñ sostavına kerä.
Oktäber inqıylabınnan soñ Karellarnıñ Xezmät Kommunı oyıştırıla.
1923. yılda Karel ASSR oyıştırıla. 1940. yıldan anı Karel-Fin SSR dip atílar.
1941.- 1944. yıllarda Kareliä Finlandiä okkupaţiäsendä.
1956 Karel-Fin SSR Karel ASSR isemenä qayta.
Xäzerge Kareliä
үзгәртү1991. 13. Nöyäberendä 'Kareliä Cömhüriäte' oyıştırıla.
Coğrafiäse
үзгәртүKareliäneñ 85% cirendä urman üsä. Kareliädä 27,000 yılğa häm 60,000 kül. Alarnıñ iñ zur: Ladoga häm Onega (Suomiçä: Ääninen) külläre.
Demografiäse
үзгәртүMillätläre
үзгәртүKarellar (11%), Urıslar (73%). Başqa Fin xalıqları: Vepslar, Laponlar, Finnar. Başqalar — böten SSSRdan kilgän törle millätle keşelär.
Telläre
үзгәртүRäsmi telläre
үзгәртүKareliädä 1 yä 2 räsmi tele: Bernçese — Urıs. İkençese — Karel yäisä Finça. 1940.qa qädär Karel tele räsmi tele bulğan, 1956.dan Fin tele Karellarnıñ räsmi häm ädäbi tele dip sanılğan, Karellarnıñ üz tele räsmi bulmağan. Soñğı yıllarda Kareliädä Rus tele räsmi dip sanıla. Karel häm Fin tele Latin älifbasın qullanıla.
Başqa telläre
үзгәртүKareliädä Veps, Saami tellär taralğan. Alar Karel häm Suomi tellärenä bik oxşaş.
Dinnäre
үзгәртүRäsmi dine yuq.
Karellar: Pravoslavie, Xristianlıq qädär dini elementlari dä saqlanğan.
Ruslar: Pravoslavie, Ateistlar da bik küp.
Başqalar: Katolitsizm, Lüteran Xristianlığı, İslam, Yähüd dine
Säyäsäte
үзгәртүKarel tele Latin älifbasını qullanıla. Ämmä xäzerge Duma qanunnarı bu älifba qarşı. Şuña kürä xäzergä Karel telen yazuı räsmi tügel, läkin xalıqta ul kiñ qullanıla.
Administrativ Bülüe
үзгәртүKareliägä 15 rayon (rajon) häm 1 Moxtar Volost kerä.
|
İqtisadı
үзгәртүKareliädä 50 kiräkle mineral tabılalar. Kareliäneñ ağaç küläme — 807 million m³.
Mädäniäte
үзгәртүRäsäyneñ ruxıy üzägennän berse — Valaam monastıre Kareliädä, Ladoga külen Valaam utırawında urnaşqan.
Däwlät gimnı
үзгәртү
Gimnnıñ köyen Aleksandr Beloborodov karel häm fin xalıqlarınıñ "Karjalan kunnailla" (Karyala tawlarında) cırına nigezlänep yazğan. Karelça tekstı İvan Kostinnıqı, urıs telenä Armas Mişin tärcemä itkän. Gimnnarnı başqaru waqıtı çiklängän çaralarda ikençe kuplet dürtyullığın töşerep qaldıralar, ä quşımtaları barısı da uynala häm cırlana.
Karel telendä | Fin telendä | Tärcemäse |
Kodirandu — Karjalu!
Igäine kaunis meijän mua. Heimokanzat yhteh suat, Karjalu!
Kui sydämeh oma mua pajuo tuou. Se mäin piälpäi selvembi nähtä voi — Vie parembi kaikkii mua meijän roih.
Ozan kel elä igä kai. Ryndähis meijän yksi vai — Karjalu!
Kai eletäh salolois, järvien ies. Pajo lennä, kandeleh helkieh lyö, Kiitä Karjalua kaikkie muadu myö.
Runot dai pajot elos piet. Nägyy tiä päivännouzu vies, Karjalu! Päiväzen nouzu nägyy vies, Karjalu! |
Kotimaamme Karjala!
Ikivanha kaunis maa. Veljeskansat yhteen saa Karjala!
ne huomisen kutsua kuunnelkoot! Seisoin vaaran harjalla paljain päin ja suljin syliini mitä näin.
Ikivanha laulumaa. Työllään etsii kunniaa Karjala!
ne asuvat täällä entiselleen. Soita, soma kantele, jatku, työ! Soi, laulu, sydämen liekki, lyö.
Rahvas rehti, ahkera töin ja lauluin ikuistaa Karjala! Töin ja lauluin ylistää Karjala! |
Tuğan yağım — Karyala!
Borınğı Watan-Ana. Ber ğailägä tuplana — Karyala!
Qäderle miña bu güzäl cirlär. Menäm biekkä, taw-qıyalarğa — Sine, tuğan yaq, cırda danlarğa.
Ğömerlek yazmış miña. Yäşä, il, ğasırlarda, Karyala!
Yäşi batırlar taw-urmannarda. Kantele qılı ğorur çıñlasın, Möqätdäs karel ciren xaqlasın!
Run-riwayät moñnarım. Cır häm xezmät uçağım, Karyala! Küräm nurlı tañnarıñ, Karyala! |
Karel telendä cırlaw ürnäge: [[1]]
Sıltamalar
үзгәртү- The Many Karelias 2004 елның 3 июнь көнендә архивланган. — Virtual Finland
- Republic of Karelia — Official site
- Window to Karelia 2005 елның 18 август көнендә архивланган.
- Web server Karelia
- Map (Rus Älifbasında) 2006 елның 5 июль көнендә архивланган.
- Karelia on the map of medieval Europe
- Maps of Karelia — Heninen
- Flag — Flags of the World
- The Karelians
- ProKarelia 2012 елның 8 октябрь көнендә архивланган.
Monı da qara
үзгәртүBaltık buyı illäre
Estoniä | Finlândiä | Kareliä | Latviä | Litva