Kareliä (Kareliä Cömhüriäte) (Karelça: Karjalan Tazavaldu, Urısça: Республика Карелия, Suomiça: Karjalan Tasavalta) Skandinaviädä, Aq Diñgezdä urnaşqan. Kürşeläre: tönyaqta Murmansk ölkäse, könçığışta Arxangelsk ölkäse, könyaqta Leningrad ölkäse, Vologda ölkäse, könbatışta Finländiä.

Карелия
Байрак
Илтамга
Башкала Петрозаводск
Халык саны 523 856 (2024) Edit this on Wikidata
Нигезләнгән 13 ноябрь 1991 Edit this on Wikidata
Сәгать кушагы UTC+03:00
Рәсми тел рус теле
География
ИҖБ Россия
Мәйдан 180,520 км²
Координатлар 63.82°N 33°E Edit this on Wikidata
RU-KR Edit this on Wikidata
Сәясәт
Хөкүмәт башлыгы Артур Парфенчиков
Карта
Икътисад
Башка мәгълүмат
Ярдәм телефоннары

Borınğı Tarixı

үзгәртү

Kareliä territoriäsenda keşe mezolit däverennän yäşi başlağan. Alar balıq totu, awçılıq belän söğellängän. Bezneñ eranıñ 1 meñyıllığı azağında Karel muyıntığı wä Ladoga küleneñ tönyaında karellar, Ladoga wä Onega külläre aralığında vepslar, tönyağraq cirlärdä saamnar yäşägän. K.ga mil. 2 nçe meñyıllıq başlarında slavânnar kilep, igençelek, toz çığaru häm balı totu belän şöğellänä başlağannar. Kareliä territoriäse 9 ğasırdan 12 ğasır başınaça Borınğı Rus däwläte, soñraq Novgorod cömhüriäte qulı astında bulğan.

Yaña Yözläre

үзгәртү

18. yözdä Åbo şartnamäse buyınça Kareliä Rusiä İmperiäseneñ sostavına kerä.

Oktäber inqıylabınnan soñ Karellarnıñ Xezmät Kommunı oyıştırıla.

1923. yılda Karel ASSR oyıştırıla. 1940. yıldan anı Karel-Fin SSR dip atílar.

1941.- 1944. yıllarda Kareliä Finlandiä okkupaţiäsendä.

1956 Karel-Fin SSR Karel ASSR isemenä qayta.

Xäzerge Kareliä

үзгәртү

1991. 13. Nöyäberendä 'Kareliä Cömhüriäte' oyıştırıla.

Coğrafiäse

үзгәртү

Kareliäneñ 85% cirendä urman üsä. Kareliädä 27,000 yılğa häm 60,000 kül. Alarnıñ iñ zur: Ladoga häm Onega (Suomiçä: Ääninen) külläre.

Demografiäse

үзгәртү

Millätläre

үзгәртү

Karellar (11%), Urıslar (73%). Başqa Fin xalıqları: Vepslar, Laponlar, Finnar. Başqalar — böten SSSRdan kilgän törle millätle keşelär.

Räsmi telläre

үзгәртү

Kareliädä 1 yä 2 räsmi tele: Bernçese — Urıs. İkençese — Karel yäisä Finça. 1940.qa qädär Karel tele räsmi tele bulğan, 1956.dan Fin tele Karellarnıñ räsmi häm ädäbi tele dip sanılğan, Karellarnıñ üz tele räsmi bulmağan. Soñğı yıllarda Kareliädä Rus tele räsmi dip sanıla. Karel häm Fin tele Latin älifbasın qullanıla.

Başqa telläre

үзгәртү

Kareliädä Veps, Saami tellär taralğan. Alar Karel häm Suomi tellärenä bik oxşaş.

Räsmi dine yuq.

Karellar: Pravoslavie, Xristianlıq qädär dini elementlari dä saqlanğan.

Ruslar: Pravoslavie, Ateistlar da bik küp.

Başqalar: Katolitsizm, Lüteran Xristianlığı, İslam, Yähüd dine

Säyäsäte

үзгәртү

Karel tele Latin älifbasını qullanıla. Ämmä xäzerge Duma qanunnarı bu älifba qarşı. Şuña kürä xäzergä Karel telen yazuı räsmi tügel, läkin xalıqta ul kiñ qullanıla.

Administrativ Bülüe

үзгәртү

Kareliägä 15 rayon (rajon) häm 1 Moxtar Volost kerä.

Kareliädä 50 kiräkle mineral tabılalar. Kareliäneñ ağaç küläme — 807 million m³.

Mädäniäte

үзгәртү

Räsäyneñ ruxıy üzägennän berse — Valaam monastıre Kareliädä, Ladoga külen Valaam utırawında urnaşqan.

Däwlät gimnı

үзгәртү

Gimnnıñ köyen Aleksandr Beloborodov karel häm fin xalıqlarınıñ "Karjalan kunnailla" (Karyala tawlarında) cırına nigezlänep yazğan. Karelça tekstı İvan Kostinnıqı, urıs telenä Armas Mişin tärcemä itkän. Gimnnarnı başqaru waqıtı çiklängän çaralarda ikençe kuplet dürtyullığın töşerep qaldıralar, ä quşımtaları barısı da uynala häm cırlana.

Karel telendä Fin telendä Tärcemäse
Kodirandu — Karjalu!

Igäine kaunis meijän mua.

Heimokanzat yhteh suat,

Karjalu!


1. Tuo kuunnelkua järvet dai mečät, suot

Kui sydämeh oma mua pajuo tuou.

Se mäin piälpäi selvembi nähtä voi —

Vie parembi kaikkii mua meijän roih.


Kodirandu — Karjalu!

Ozan kel elä igä kai.

Ryndähis meijän yksi vai —

Karjalu!


2. Tiä runoloin rohkiembat poijat vie

Kai eletäh salolois, järvien ies.

Pajo lennä, kandeleh helkieh lyö,

Kiitä Karjalua kaikkie muadu myö.


Kodirandu — Karjalu!

Runot dai pajot elos piet.

Nägyy tiä päivännouzu vies,

Karjalu!

Päiväzen nouzu nägyy vies,

Karjalu!

Kotimaamme Karjala!

Ikivanha kaunis maa.

Veljeskansat yhteen saa

Karjala!


Nuo järvet ja vaarat ja hongikot -

ne huomisen kutsua kuunnelkoot!

Seisoin vaaran harjalla paljain päin

ja suljin syliini mitä näin.


Kotimaamme Karjala!

Ikivanha laulumaa.

Työllään etsii kunniaa

Karjala!


Ne urhot ja sankarit laulujen -

ne asuvat täällä entiselleen.

Soita, soma kantele, jatku, työ!

Soi, laulu, sydämen liekki, lyö.


Kotimaamme Karjala!

Rahvas rehti, ahkera

töin ja lauluin ikuistaa

Karjala!

Töin ja lauluin ylistää

Karjala!

Tuğan yağım — Karyala!

Borınğı Watan-Ana.

Ber ğailägä tuplana —

Karyala!


Cırlasın tayğa, yañğırasın küllär!

Qäderle miña bu güzäl cirlär.

Menäm biekkä, taw-qıyalarğa —

Sine, tuğan yaq, cırda danlarğa.


Tuğan yağım — Karyala!

Ğömerlek yazmış miña.

Yäşä, il, ğasırlarda,

Karyala!


Borınğılıqtan küçep zamanğa,

Yäşi batırlar taw-urmannarda.

Kantele qılı ğorur çıñlasın,

Möqätdäs karel ciren xaqlasın!


Karyala  — tuğan yağım!

Run-riwayät moñnarım.

Cır häm xezmät uçağım,

Karyala!

Küräm nurlı tañnarıñ,

Karyala!

Karel telendä cırlaw ürnäge: [[1]]

Sıltamalar

үзгәртү

Monı da qara

үзгәртү

Baltık buyı illäre
Estoniä | Finlândiä | Kareliä | Latviä | Litva