География
География (грек. γεωγραφία, γεια — Җир шары һәм γράφω — язарга, тасвирларга, гарәп. جغرافية) — табигый һәм территориаль хуҗалык комплексларын һәм аларның компонентларын өйрәнүче фәннәр тупламасы. Элек бу төшенчәне белдерү өчен татар телендә "җәгърафия" сүзе кулланылган.[1][2]
 |
Бу мәкаләнең сыйфатын арттырыр өчен түбәндәгеләрне эшләргә кирәк?:
|
| География | |
 | |
| Өйрәнелгән тармак | географик урынлашу[d] |
|---|---|
| Кайда өйрәнелә | география тарихы[d] һәм Q3589295? |
| Һәштәге | geography |
 | |
 | |
 | |
| CIP коды | 45.0701 һәм 45.0799 |
| Моңа өлешчә туры килә | иҗтимагый фәннәр һәм җирне өйрәнүче фәннәр |
| Берләшмәләре | исемлекне карагыз[d] |
 География Викиҗыентыкта | |
География урындагы, төбәк һәм глобаль кимәлдә җәгърафик мөхит компонентларының урынлашу канунлыкларын, кеше һәм табигать бәйләнеше процессларын, җәмгыять һәм табигатьне файдалануның территориаль оешмасының гыйльми нигезләрен, җәмгыятьнең тотрыклы үсеше кануннарын өйрәнә. Табигать (физик-җәгърафик) һәм иҗтимагый фәннәргә бүленә. Табигый җәгърафик фәннәргә комплекслы физик география һәм аннан аерылып чыккан геоморфология, туфрак географиясы, гидрология, климатология, биогеография, палеогеография, тарихи география һ.б.; иҗт. фәннәргә иктисади һәм социаль география, халык географиясы, сәяси география һ.б. карый. Җәгърафик фәннәр комплексына шулай ук илләрне өйрәнү һәм гамәли җәгърафик фәннәр (медицина географиясы, хәрби география, рекреацион география, мәдәниәт географиясы һ.б.) керә. Фәннәр арасында мөһим урынны картография алып тора.
География тарихы
үзгәртү
Беренче тапкыр «география» сүзен Эратосфен кулланды. Грекча «гео» — Җир, «графо» — язам. «География» сүзе «Җирне тасвирлау» дигәнне аңлата. Татар теленә баштан «география» сүзе буларак килеп кергән иде.
Дөньяның иң борынгы карталары борынгы Бабилда безнең эрага кадәр 9 гасыр белән карый[3].
Соңгырак грек язучылары Анаксимандрның (ок. 610-545) идеяләре географияне чын нигез салучы дип санаганнар. Безгә аның идеяләр варислары китергән фрагментлардан килеп җиттеләр. Анаксимандрга гномонны уйлап табуны - географик киңлекне үлчәү өчен борынгы инструменты тагалар[4]. Беренче булып кем булуы турында кайбер бәхәсләр дә бар, кем Җирнең сферик формада булуын раслаган, өстәвенә, монда казанышы я Парменидныкы, я Пифагорныкы. Җир радиусының беренче үлчәнешнең берсе Эратосфен эшләнгән.[5].
Киңлек һәм озынлык беренче кырыс системасын Гиппархка бәйлиләр. Ул бабил математикасыннан алынган алтмышынчы система кулланды. Меридианнар 360 °габүленгән, һәр градус өстәмә рәвештә 60 (минутка) бүленгән.[6]. Яңа җирләрне римлылар тарафыннан бик зур картографияләү соңрак Птолемейга җентекле атласлар төзү өчен күп мәгълүмат бирәчәк.
География тармаклары
үзгәртү- Физик география Җирнең физик, метеорологик һәм экологик сыйфатларын һәм аларның Җирдәге күренешләрен өйрәнә.
- Җәмгыять географиясенең игътибары икътисади, сәяси һәм мәдәни процессларга юнәлдерелгән. Иҗтимагый география, үз чиратында, башка өлешләргә бүленергә мөмкин:
- Икътисадый география - җәмгыятьнең икътисадый тормышын территориаль оештыру турындагы фән.
- Лингвистик география - тел белеме бүлеге, тел күренешләренең территориаль таралышын географик картага төшерү юлы белән өйрәнә.
- Региональ география - географиянең бүлеге, кайсы төрле культуралы һәм табигый геофакторларның билгеле бер җирдә яки ландшафтта үзара бәйләнешенә игътибар итә.
Географлар, Җирнең үзлекләрен өйрәнүдән тыш, шулай ук аның Кояш Системасында һәм Галактикада алып торган урынын һәм бу тирәлекнең Җиргә тәэсирен (климат, океандагы агымнар һ.б.) дә өйрәнә.
Чыганаклар
үзгәртү- Tatarica энциклопедиядә мәкалә
- Башкорт энциклопедиясе 2016 елның 5 март көнендә архивланган. (башк.)
- ↑ Ахунов А.М. Кәрими Фатих Гыйльман улы/Tatarica энциклопедиясе
- ↑ Шамсутдинова Р. Р. История татарского языка, как языка обучения дисциплинам. (PDF), archived from the original (PDF) on 2021-08-20, retrieved 2021-08-20
- ↑ Raaflaub, Kurt A.; Talbert, Richard J.A. (2009). Geography and Ethnography: Perceptions of the World in Pre-Modern Societies. John Wiley & Sons. ISBN 978-1-4051-9146-3.
- ↑ Kish, George (1978). A Source Book in Geography. Harvard University Press. ISBN 978-0-674-82270-2.
- ↑ Tassoul, Jean-Louis; Tassoul, Monique (2004). A Concise History of Solar and Stellar Physics. London: Princeton University Press. ISBN 978-0-691-11711-9
- ↑ Smith, Sir William (1846). Dictionary of Greek and Roman Biography and Mythology: Earinus-Nyx. 2nd. London: Taylor and Walton