Бербер телләре

Бербер (бербер-ливия) телләре — берберларның телләре, бербер-гуанч гаиләсеннән бербер-гуанч телләре гаиләсе төркеменең берсе, ул афразий макрогаиләсенең афразий теленә керә. Икенче төркемгә аз өйрәнелгән гуанч (канар) телләре карый, алар бербер телләренең бер тармагы булуы ихтимал. Сөйләшүчеләрнең гомуми саны төгәл билгеле түгел һәм 17 млн кешедән 25 млн-га кадәр дип күзаллана.

Бербер телләре
Тел типологиясе	VSO[d], изолят тел[d] һәм флектив тел[d]
Сөйләшүчеләр саны	17 000 000 кеше кеше
Нинди веб-биттә тасвирланган	artsandculture.google.com/story/tamazight/6wXxMxu7fPsWdA?hl=en​(ингл.)
Бербер телләре Викиҗыентыкта

«Берберлар» атамасы βάρβαροι грек сүзеннән, barbari латин сүзеннән, яки ʔal-barbaru гарәп сүзеннән килеп чыккан; аларның үзатамасы — imaziɣən (имазигхен), берлек санда amaziɣ (амазигх), моннан телнең үзатамасы — tamaziɣt / ⵜⴰⵎⴰⵥⵉⵖⵜ (тамазигхт). «Бербер-Ливия» атамасы Төньяк Африканың борынгы кардәш (борынгы ливия телләре) телләренә кертү мөмкинлеген күрсәтә дип карау кирәк, аларның хәзерге бербер телләре белән туры килүе бик ачык түгел: алар аерым тармакларның берсе булып чыгуы яки төрле танылган тармакларга каравы ихтимал.

Таралуы

Бербер телләренең таралышын күрсәткән карта

Мароко провинцияләрендә һәм өлкәләрендә бербер телендә сөйләшүчеләр өлеше (2004 елгы исәп белешмәләреннән)

Бербер телләре Төньяк Африка биләмәләре буйлап Урта диңгез ярларыннан алып көньякта Сенегал һәм Нигерия елгаларына кадәр һәм Атлантик ярларыннан көнчыгышта Көнбатыш Мисырга кадәр таралган. Алар түбәндәге илләрдә дә бар:

• Марокко, төрле белешмә буенча 7,5 миллионнан алып (2004) 12 млн сөйләшүчегә кадәр (1997); тамазигхт 2011 елның 1 июлендәге яңа конституциягә ярашлы гарәп теле белән беррәттән рәсми тел булып санала,
• Алжир (13,7 млн.),
• Тунис (30 мең),
• Ливия (200 мең тирәсе),
• Нигер (700 меңнән артык),
• Мали (450 мең тирәсе),
• Мавритания (200-300 кеше),
• Мисыр (30 мең),
• Буркина-Фасо (200 меңнән артык),
• шулай ук мөмкин Нигерия һәм Сенегалда.

Соңгы чор миграцияләр нәтиҗәсендә бу телдә сөйләшүчеләрнең бер өлеше Израилдә (еврей-бербер диалекты) Һәм Франциядә килеп чыккан.

Иң тәүге тарих

Бүләбербер-гуанч аларга якын бүләчад һәм бүләегипет телләрендә сөйләшүчеләр безнең эрага кадәр 6000 елда Нил киңлекләрендә килеп чыккан, соңыннан көнбатышка юнәлгәннәр (Бу Сахара тасвирламаларында чагылыш тапкан). Безнең эрага кадәр 3000 елның башыннан бүләбербер-ливийлар Мисырның көнбатыш күршеләре итеп танылу алган (Иске Патшалык текстларында һәм Мисыр сәнгатендә). Хәзерге бербер телләренең борынгы теле безнең эрага кадәр 2000 елның азагында диңгез халкының һәм мисырларның союздаш-ливийларның зур җиңелүләреннән соң бүленгән, үзләре эзеннән Мисыр чикләрендәге ливий ыруларын өлешчә ияртүләре һәм аларның көнбатыш һәм көньяк-көнбатыш юнәлештә таралуы мөмкин. Урта диңгез яр буйларын колонизацияләгәннән соң, алар VII—XI гасырларда өлешчә гарәпләр тарафыннан кысрыкланган, өлеше белән гарәп телене күчкән.

Төркемләү

Көнбатыш, төньяк һәм көньяк тармаклар гомуми танылу белән аерылган; көнчыгыш-бербер телләренә карата төрле карашлар бар. Мәгълүматлар бик аз сакланган борынгы ливия телләре аерым карала. Конфессиаль билге буенча еврей-бербер диалекты аерыла. Гомуми алганда, 45 тирәсе тере һәм берничә үле тел булуы билгеле.

Көнбатыш тармак

Көнбатыш бербер тармагы бер телне — зенаганы үз эченә ала (сөйләшүчеләр саны — 200-300 кеше, Мавританиянең көньяк-көнбатышында һәм, Сенегалның төньяк-көнбатышында таралуы мөмкин.

Төньяк тармак

Төньяк тармак 3 тел төркеменә бүленә:атлас, зенет һәм кабиль. асыл, зент һәм кабил.

• Атлас төркеме (Марокко үзәге: Атлас таулары, Алжирның көнбатышы) 9 телне үз эченә алган 3 төркемчәдән тора, сенхаджа берникадәр шильхска үзәк-атлас төркемчәсенә караганда якынрак; кайсы берсе атлас төркеменә язык сегхрушен телен дә кертәләр.
  • Шильхс төркөмчәсе (ташельхит) (Антиатлас таулары, Бөек Атласның көнбатышы һәм Марокко көнбатышында Сус елгасы киңлекләре; (4 млн тирәсе кеше): старошиль, сус, югары атлас шильх, антиатлас шильхск һәм көньяк шильх телләре.
  • Тамазигхт (үзәк-атлас) төркемчәсе (Марокко үзәгендә Үзәк Атлас таулары; 3 млн кешедән артык): урта атлас тамазигхт, көнчыгыш-югары атлас тамазигхт һәм демнат телләре.
  • Сенхаджа (сенхаджа-сраир) теле (Марокконың төньягы, Эр-Риф тауҙары).
• Зенетская төркеме 6 төркемчәгә берләшкән 20-дән артык телне үз эченә ала:
  • Сегхрушен теле (Марокконың төньяғгы).
  • Төньяк-көнчыгыш-зенет төркемчәсе (Марокконың төньягы, Алжирның төньяк-көнчыгышы): риф (тарифит) һәм үлгән диярлек гхмар, изнасынс-уараин һәм, ихтимал, тлемсен телләре.
  • Төньяк-көнчыгыш-зенет төркемчәсе (төньяк Алжир) үз эченә Шелифф елгасы бассейнының (шенуа, френда-уарсенис, блид) телләрен һәм и шауйя телен ала.
  • Көнчығыш Сахара төркемчәсе (Алжирның көньяк-көнчыгышы һәм Марокконың көнчыгышы): туат, тидикельт (тит), гурара, көньяк оран, фигиг телләре.
  • Мзаб-уаргла төркемчәсе (Алжир Сахарасы чикләренең төньяк-көнчыгыштагы оазислары): мзаб, уаргла, ригх (туггурт).
  • Көнчыгыш зенет төркемчәсе: Туниста сенед, джерба, тамезрет (30 мең), Ливиянең төньяк-көнчыгышында зуара һәм нефуса (150 меңнән артык сөйләшүче) телләре.
• Кабиль төркеме (төньяк-көнчыгыш Алжир; 4—5 млн кеше): Олы һәм Кече Кабилия диалекты белән кабиль теле.

Көнчыгыш тармак

Көнчыгыш төрле төзелешле бербер телләре бик еш 2 мөстәкыйль тармак итеп карала. Аларга җиде тере һәм бер үле тел керә: гхадамес, сокна теле, фоджаха, тмесса, ауджила, джагбуб, зург(куфра) (Ливия оазислары; 20 мең кеше тирәсе) һәм сива (сиуа) (төньяк-көнбатыш Мисырдагы Сива оазисында 10 мең тирәсе кеше).

Көньяк (туарег) тармак

Туарег тармагы телләре үзәк Сахарада таралган (Алжир, Мали, Нигер, Ливия, Буркина-Фасо, Нигерия, Чад) һәм 1,9 млн сөйләшүче дип исәпләнә. Алар өч төркемгә бүленә, *z рефлексларга ярашлы (өлешчә үзатамасына *tămāzəq) sha (тамак дип аталалар, көньяк-көнбатыш), za (тамак, көньяк-көнчыгыш) һәм ha (тамак, төньяк).

• Төньяк туарег төркеме (76 мең кеше): көнбатыш тамахак (ахнет, тайток телләрен кертеп,ахаггар,яки тахаггарт) һәм көнчыгыш тамахак (гхат телен кертеп, ажжер, урагхен, тимасинин) телләре;
• Көньяк-көнбатыш туарег төркеме (480 мең кеше): рәвеш үз төркеме һәм тадгхак, даусак, кель арокас һәм башкалар белән тамашек телләре, ;
• Көньяк-көнчыгыш туарег төркеме (1,3 млн кеше): тауллеммет рәвеш сүз төркеме белән тамажек, аир (таярт) һәм борку телләре.

Борынгы Ливия телләре

Бербер телләренә 3 һәйкәл төркемендәге үле борынгы ливия: безнең эрага кадәр 1000 еллар ахырына — безнең эраның 1000 елының тәүге яртысына караган феццан-триполитан, көнбатыш-нумидий һәм көнчыгыш-нумидий телләрен кертәләр. Борынгы ливий язуы белән язылган, берничә язу латин язуы белән эшләнгән.

Язу

Борынгы ливий язмасына бердәнбер башлангыч бербер алфавиты керә, ул безнең көннәргә туарегларыннан килеп җиткән — тифинаг язмасы. Соңгы вакытта аны төньяк бербер телләре өчен кулланырга тырышалар, Мароккода өлешчә рәсми рәвештә мәктәптә укыту кертелгән. Алжирда латин язмасы популяр (бигрәк тә кабил теле өчен), ул шулай ук Нигерда һәм Малида рәсми санала. Урта гасырларда бербер телләре өчен кулланылган гарәп теле хәзер нигездә Мароккода һәм Ливиядә саклана.

Әдәбият

• Ethnologue entry for Berber languages
• Айхенвальд А. Ю., Милитарев А. Ю. Ливийско-гуанчские языки // Азия һәм африка телләре. Афразий телләре. IV. Кн. 2. М. 1991, С. 148-267.
• Завадовский Ю. Н. Бербер теле. М., 1967.
• Милитарев А. Ю. Берберо-ливийские языки // Зур Русия энциклопедиясе, 3 том, Мәскәү: Гыйльми нәшрият «Зур Русия энциклопедиясе», 2005.
• Милитарев А. Ю. Берберо-ливийские языки // Лингвистик энциклопедик сүзлек. M., 1990. 73-4 б.
• Delheure, Jean. Agerraw n iwalen: teggargrent-taṛumit, Dictionnaire ouargli-français, langue parlée à Oaurgla et Ngoussa, oasis du Sahara septentrinal, Algérie // Études etholinguistiques Maghreb-Sahara 5, ser. eds. Salem Chaker, and Marceau Gast. Paris: Société d'études linguistiques et anthropologiques de France, 1987.
• de Foucauld, Charles Eugène. Dictionnaire touareg-français, dialecte de l'Ahaggar. 4 vols. [Paris]: Imprimerie nationale de France, 1951.
• Abdel-Massih, Ernest T. A Reference Grammar of Tamazight (Middle Atlas Berber). Ann Arbor: Center for Near Eastern and North African Studies, The University of Michigan, 1971.
• Basset, André. 1952. La langue berbère // Handbook of African Languages 1, ser. ed. Daryll Forde. London: Oxford University Press
• Brett, Michael; & Fentress, Elizabeth. The Berbers (The Peoples of Africa). 1997. ISBN 0-631-16852-4. ISBN 0-631-20767-8 (Pbk).
• Chaker, Salem. 1995. Linguistique berbère: Études de syntaxe et de diachronie. M. S.—Ussun amaziɣ 8, ser. ed. Salem Chaker. Paris and Leuven: Uitgeverij Peeters
• Dallet, Jean-Marie. 1982. Dictionnaire kabyle-français, parler des At Mangellet, Algérie. Études etholinguistiques Maghreb-Sahara 1, ser. eds. Salem Chaker, and Marceau Gast. Paris: Société d'études linguistiques et anthropologiques de France
• Delheure, Jean. 1984. Aǧraw n yiwalen: tumẓabt t-tfransist, Dictionnaire mozabite-français, langue berbère parlée du Mzab, Sahara septentrional, Algérie. Études etholinguistiques Maghreb-Sahara 2, ser. eds. Salem Chaker, and Marceau Gast. Paris: Société d'études linguistiques et anthropologiques de France
• Foucauld Ch. de. Dictionnaire touareg-français. T. 1-4. P., 1951-1952; Dallet J.-M. Dictionnaire kabyle-français. P., 1982.
• Kossmann, Maarten G. Essai sur la phonologie du proto-berbère. Grammatische Analysen afrikaniscker Sprachen 12, ser. eds. Wilhelm J. G. Möhlig, and Bernd Heine. Köln: Rüdiger Köppe Verlag, 1999.
• Kossmann, Maarten G., and Hendrikus Joseph Stroomer. 1997. «Berber Phonology». In Phonologies of Asia and Africa (Including the Caucasus), edited by Alan S. Kaye. 2 vols. Vol. 1. Winona Lake: Eisenbrauns. 461-475
• Naït-Zerrad, Kamal. Dictionarrie des racines berbères (formes attestées). Paris and Leuven: Centre de Recherche Berbère and Uitgeverij Peeters, 1998-…
• Prasse K.-G. Manuel de grammaire touarègue. Cph., 1972-1973.
• Prasse, Karl-Gottfried, Ghubăyd ăgg-Ălăwžəli, and Ghăbdəwan əg-Muxămmăd. Asăggălalaf: Tămaẓəq-Tăfrăsist — Lexique touareg-français. 2nd ed. Carsten Niebuhr Institute Publications 24, ser. eds. Paul John Frandsen, Daniel T. Potts, and Aage Westenholz. København: Museum Tusculanum Press, 1998.
• Quitout, Michel. 1997. Grammaire berbère (rifain, tamazight, chleuh, kabyle). Paris and Montréal: Éditions l'Harmattan
• Rössler, Otto. 1958. «Die Sprache Numidiens». In Sybaris: Festschrift Hans Krahe zum 60. Geburtstag am 7. February 1958, dargebracht von Freunden, Schülern und Kollegen. Wiesbaden: Otto Harrassowitz
• Sadiqi, Fatima. 1997. Grammaire du berbère. Paris and Montréal: Éditions l'Harmattan. ISBN 2-7384-5919-6

Сүзлекләр

• Foucauld Ch. de. Dictionnaire touareg-français. T. 1-4. P., 1951-1952; Dallet J.-M. Dictionnaire kabyle-français. P., 1982.
• Naït-Zerrat, K. Dictionnaire des racines Berbères (formes attestées). P.-Louvain. Бер мең тугыз йөз туксан сигез-…