Гиндукуш дине

Бу терминның башка аңлатмалары да бар, аларны карау өчен Һиндукуш (мәгънәләр) битенә күчегез.

Гиндуку́ш дине — Гиндукуш сыртыннан көньякка Кунар (Читрал) һәм Алинагар (Кабул) елгасы кушылдыгы) бассеиннарының үтәргә авыр үзәннәрдә яшәүче Нуристан телле һәм Дард телле кабиләләренең борынгы политеистик ышанулар һәм культлар тупланмасы. Килеп чыгышы асаба Һинд-Европа булмаган халыкка Көньяк Азиягә б.э.кадәр II меңьеллык уртасында бәреп кергән Һинд-Иран кабиләләре (арийларның) культлары йогынтысы белән бәйле. Күпчелек өлешен хәзерге нуристанлылар тәшкил иткән Гиндукуш мәҗүсилегенең тарафдарлары («кәферләр») шактый массакүләм XIX гасырга кадәр калган, хәзерге вакытта дин практик рәвештә Ислам белән кысрыклап чыгарылган. Өлеше (як. 3 мең кеше) традицион Гиндукуш ышанулар тарафдарлары булган соңгы халык булып Пакистанның Хайбер-Пахтунхва провинциясенең Читрал округында яшәүче дард телле калашлар булып тора.

Тарихы

Яңа вакыт этнографлары тарафыннан язып куелган һәм калашларда һаман да күреп булган Гиндукуш ышанулары борынгы арийлар динендә нигезләнеп һәм Һинд-аурупа архаизмнарын саклап изоляция шартларында зур үсеш юлын узган, Һинд-аурупа булмаган субстрат һәм соң Ислам йогынтысы кичергән. Элеккеге рәвешендә Көнбатыш этнографлар тарафыннан язып куелмаган булган күрше дардларның традицион ышануларының Ислам тарафыннан кыскрыклап чыгарылуы фонында «Кәфер»-нуристанлыларның культлары XIX гасырда практик рәвештә тулы изоляциядә булган. Калашлар турында сүз алып барганда, бу дард телле халыкның язмышы күрше нуристанлылар белән нык бәйле булган. Бу халыкның килеп чыгышы ук XV гасырда Читралга бәреп кергән һәм асаба дард телен үзләштергән вайгали-нуристанлылар (kalašüm) белән бәйле.^[1]. Шуңа күрә калашларның дине нуристанныкы белән дөньяга карашта, ритуалларда һәм мифларда гына түгел, ә Илаһлар исемнәрендә якынлаша. Икенче яктан, дард ышануларының нуристанлыларның үзләренә йогынтысын да исәпкә алырга кирәк. Дюранд сызыгын үткәрүеннән соң Британия Һиндстанында калган һәм традицион диннәрен саклап кала алган калашлардан аермалы буларак, кәферләр диненең язмышы 1896 елда чишелгән булган, шул вакытта Әфган әмире Габде-р-Рәхман, яу килеп Кафиристан таулыларын буйсындырган һәм аларның көчләп Исламизациясен башлаган. Беренче вакытта Гиндукуш диненең калдыклары күпләп Нуристанда сакланып калган, шуңа күрә этнографлар күп мифларны яки аларның тасвирламаларын язып куя алганнар. Нуристанда хәттә элеккеге тәртипләр һәм диннең кайту планнарын өмет итүче серле мәҗүси оппозиция булган.

Дөньяга караш һәм гомуми сыйфатлама

Гиндукуш дине типик политеистик кабилә культы булып тора, аның нигезендә үсеш алган мифология һәм Илаһларга Корбан бирүләр ята. Гиндукушлыларның традицион карашларында дөнья алар яшәгән үзәннәр белән чикләнә. Алардан тыш “чиста” булмаган Хаос җирләре ята, анда шәйтаннар һәм мөселманнар яши. Гиндукуш дине тарафдарларында дөньяның өч өлешле корылышы билгеләнгән:

Урдеш — җиде күктән өске дөнья, аларның иң өскесендә (Ил-Мундж) Мон/Манди Илаһы тора
Мичдеш — урта дөнья
Юрдеш — аскы үлгәннәр урыны

Изгелек-чисталык һәм пычрану-чиста булмау дихотомиясенә зур әһәмият бирелә. Чисталык таулар, кәҗәләр, яктылык, тормышка бәйле. Чиста булмаган – мөселманнар, хатын-кызлар, үлемгә бәйле. Гиндукуш диненең арийлар дине белән чагыштырганда шактый трансформациясенә Митра кебек әһәмиятле Арий Илаһларының булмавына карамастан, Гиндукушлыларның ышануларында күп Арий һәм киңрәк Һинд-Европа архаизмнары бар, мәсәлән, хуҗалыкта кулланылмаган диярлек ат культы. Зур ритуаль роль арча үсемлегенә бирелә, ул архаик Иран мәдәниятләрендә табыныла (авест. hāpərəsi-)

Пантеон

Гиндукуш Илаһларын гадәттә delu (<*devaloka-) сүзе белән атаганнар, прасунлыларда luzu ( leu «Илаһ»тан < *deva-), калашларда devalog яки deu. Пантеон төрле дәрәҗәдә табыныла торган һәм дөнья корылышының һәм социумның төрле яклары өчен җаваплы күп Илаһлардан тора. Илаһларның функцияләре еш кисешә. Кайбер Илаһлар конкрет даирәләр һәм изге урыннар белән бәйле, башкалары ачык пангиндукуш характерлы. Һинд динендә кебек Илаһлар еш Барлыкка Китерүче Илаһның эманацияләре булып санала.

Нуристанлыларның пантеоны

Имра/Ямра/Мара (кати Imrā, вайг. Yamrā, прасун Mārā) — үз сулышы белән башка Илаһларны терелткән барлык Нуристанлыларның иң Олы Илаһы, барлыкка китерүче, тормыш һәм үлем Ходае. Күк һәм болытлар Раббы, ул балкыш белән уратылып алынган һәм күктә Кояш һәм Айны урнаштырган. Кафирларга мөгезле терлек һәм этләрне, арыш һәм туфрак эшкәртү коралларын биргән һәм хуҗалык эшчәнелегенә өйрәткән мәдәни каһарман булып тора. Абдур-Рахман җимергән Имра/Мараның баш изге урыны Прасунда булган. Илаһ исеме арий *Yama-rājan- сүзеннән килеп чыккан «Яма-патша», ул праарий динендә Яманың зур роле турында шәһадәт булып тора.
Мунджем Малик (munǰem < *maⁿdyama- «урта» һәм гарәп-фарсы. mālik «патша») — баштагы Урта дөнья патшасы, алып-баба образына ия, ул үтерелә һәм шул ук исемле угылда янә туа. Мунджем Маликка кыш багышланган, табигатьнең киләсе янә яңарышы алдыннан вакыт.
Мон/Манди (кати Mon, прасун Mandi) —шәйтаннар белән баш көрәшүче, җиргә яңгыр җибәрүче, ук һәм җәя белән батыр, кеше һәм Илаһлар арасында уртакчы. Исем Калып:Lang-inc «Бөек Илаһ»тан килеп чыккан, ул башта гомуми ихтирамлы исем булган (мәсәлән, Рудра һәм Вишнуныкы), ә соңыннан күбрәк дәрәҗәдә бары тик Шивага карата кулланыла башлаган. Бу мифологик сюжетлар охшашлыгы белән раслана: Манди Илаһлар тарафыннан алыпларның күк кальгасын яулап алуда төп рольне уйный, ә Шива Асурларның Трипура очучы кальгасын яулап алган һәм җимергән дип әйтелә.^[2].
Индр/Индер (кати Indr, ашкун Inder) — Гомум арий Индра төньяк нуристан пантеонында әһәмиятен шактый югалткан. Шулай да көньякта ул ыру яклаучысы һәм Илаһларның башы буларак шактый ихтирам ителгән булган. Йөземчелек һәм хәмер эшләү яклаучысы буларак табынылган ул кафирларда соманы алыштырган. Вамда аңа Indrakun йөзем үсә торган урын багышланган булган.
Гиш/Гивиш — нуристанлыларда сугыш Илаһы. Уйчан Моннан аермалы буларак, аңа дәртлелек хас. Аңа ихтирам хәрби йөрешләр вакытында арткан.
Вушум/Шомде (кати Wušum, парсун Šomde) — гадел хөкем һәм мөгезле терлек, я алтын, көмеш, ефәкләр төрендә байлык Илаһы.
Догумрик/Доган (төн. Dogumrik, көн. Deogan, туры мәгънәдә. «тере Илаһ») — Имраның наместнигы, еш Мон/Манди белән кушыла.
Санджу/Сулмеч (кати Sanǰü, прасун Sülmeč) — Гишаның дус кызы, аның әтисе Сананы үтергән, риваять буенча ул “мөселман” булган, ул кафирларны исламга әверделелергә теләгән. Арыш саклау урыннары һәм кайнаткан сөт запасларының хуҗасы булган.
Дизани/Дисни (Dizani, прасун Disni dez- «барлыкка китерү»дән), Utai «каһинә» — үзәк хатын-кыз Илаһы, «Барлыкка Китерүче» Имраның кыз туганы. Бөтен тулылыгында хатын-кыз башлангычының чагылышы булып тора. Бөтен кешелек булган Дөнья агачы буларак чагыла.
Нирмали/Шуве — хатынның «чиста булмаган» ягының хуҗасы булган Алиһә, тумышлар һәм менструацияләр буенча белгеч булып тора.
Багишт (*Bagiṣta- «иң бирүче») — байлык бирүче сулар яклаучысы
Нонг/Зюзум — кышкы суык хөкемдары
Судрем/Суджум — һава торышы Илаһы, арча белән бәйле Илаһлар каһине, Дизани атасы.
Җиде Панеу — үлем китерүче вәхши күк аучылары
Кшумаи/Киме — Гиндукушның иң югары түбәсендә — Тирич-Мирда яшәүче Альп кырлары һәм кыргый кәҗәләр Алиһәсе, бөртеклеләр һәм җимешләр уңышы яклаучысы.

Калашлар пантеоны

Дезау (dezau), Нуристан телләрендә dez- «барлыкка китерергә» (Борынгы һинд теле dih-)тан алынган “Барлыкка китерүче” . Аны шулай фарсы мөселман Худай («Ходай») һәм Пайдагарау (калаш. Paidagarau, ср. кхов. Paidagorak фар. پروردگر Parvardegar-дан «Барлыкка китерүче») дип атыйлар. Гомумән, Имра/Мара һәм Ямага тәңгәл килә, кешеләрнең җаннарын бирә һәм ала, әмма соңгысыннан күпкә әзрәк эшчәнлек кыла торган.
Саджигор (Saǰig’or) — сугыш һәм яңгыр Ходае, аның таш алтаре Румбурда урнашкан булган.
Верин(др), Шура Верин, (Verin(dr), Šura Werin) — «Җиңелмәс Сугышчы Индра» (*Śura- Apara- Indra-)^[3],иң тантаналы антлар кабул итә торган көчле һәм куркыныч Илаһ. Пычрануны күрә алмый һәм хәмер эчәргә ярата.
Махандеу (Mahandeu) кафир-нуристанлыларның Мон/Мандисына тәңгәл килә, пәйгамбәр һәм Дезау һәм кешеләр арасында уртакчы, доганы ишетергә һәрвакыт әзер бөтен урында булган Илаһ.
Ингау (Iŋgau) — яз һәм дәвалау Илаһы.
Джештак (Jeṣṭak, туры мәгънәдә «ботак») — Өй учагы һәм тормыш көче Алиһәсе, ыру һәм балалар яклаучысы. Аның «гыйбадәтханә»се — ыру җыенуларын үткәрү урыны, ә символы — агач тәкә яки ат башлары белән бизәлгән киселгән такта.
Дезалик (Dezālik) — Дезауның кыз туганы, хатын-кызлар, тумыш һәм хатын-кыз физиологиясе һәм иҗтимагый функциясе белән бәйле булганның – ир кешеләр өчен чиста булмаган дип саналганның яклаучысы.
Кушумаи (Kuṣumai), Нуристан исеменнән башка шулай ук дард Джач исеменә ия (Jac̣ < yakṣ(inī)) — басулар һәм җимеш агачлары Алиһәсе.
Балумаин (Baḷumaín) — кайвакыт үзе ат булып әверелүче җайдак-Ходай, басулар һәм кышкы Чаумос бәйрәменең яклаучысы, шул вакытта бөтен булган нәрсә бергә кушыла, шул вакытта ул шуның белән бәйле булган калашларның мифик борынгы Ватаны Цамнан атка атланып килә.

Шулай ук карарга мөмкин

Искәрмәләр

↑ Richard Strand’s Nuristân Site: The kalaSa of kalaSüm 2001 елның 1 ноябрь көнендә архивланган.
↑ Morgenstierne 1950-53, с. 164; Йеттмар 1986, с. 83.
↑ Morgenstierne G. Some Kati myths and hymns. AO, XXI, Pt3, 1950-53, P 163

Сылтамалар

[1] Richard Strand’s Nuristân Site: The kalaSa of kalaSüm 2001 елның 1 ноябрь көнендә архивланган.

[2] Morgenstierne 1950-53, с. 164; Йеттмар 1986, с. 83.

[3] Morgenstierne G. Some Kati myths and hymns. AO, XXI, Pt3, 1950-53, P 163

[1]

[2]

[3]