Чура Нарыков
Чура Нарыков (тат. Чура Наррән улы[1], نارك, ناررڭ [2] [3], Chura батыр, Кырым. Çora batır, Казакъ Шора Нәрікұлы, Шора батыр, 1546 елның июлендә үлгән, - Казан ханлыгының дәүләт эшлеклесе, полководец, Тама ырыуыннан карачи-бәк. Ул Казан ханлыгының иң югары дворяннарының берсе була. Рәсәй чыганаклары буенча, Чураның әтисенең "шәҗәрә" легендалары белән расланган исеме Нарык яки Нарренк булган.
| Чура Нарыков | |
|---|---|
| Үлгән | 1546 |
Шуны истә тотарга кирәк: "Нарренг" ("Наррк") дастанның төрле версияләрендә "Наррәңк", "Нарәк", "Нарик", "Нарык", "Нарыкбай" исемнәре бар. Хәтта татар теленең үзендә дә әлеге персонажның исеме «Нарәң» («Наренг»), «Наррәң» (Нарренг) яки «Нарран», «Нарәк» («Нарек») формасында очрый. Бу формаларны куллану татар телендә гарәп графикасында язганда ﯓ [Ң] һәм [К] хәрефләрен язуны катнаштыру нәтиҗәсе булырга мөмкин.[4]
Биографиясе
үзгәртүБеренче тапкыр 1526 елның мартында Сафа-Гәрәй ханның Мәскәүгә өч илчесе буларак телгә алына. 1536 елда зур татар гаскәре башында Галич өязе җирләрен бөлгенлеккә төшерә[5]. Алга таба Чура Нарыков 1539 елның 20 сентябрендә Жилан шәһәрчеген алган кешеләр арасында, мөгаен, Мурый шәһәренә поход ясаган һәм Түбән Новгородны җимергән Сафа-Гәрәй хан гаскәрләре составында билгеләп үтелә. Моннан тыш, ул да 1540 елның февраль-март айларында татарлардан, марилардан һәм чуашлардан сигез меңлек гаскәр белән Кострома урыннарын җимергән. Аннары, 1544-45 елның кышында Владимир урыннарына "казан кенәзе" Амонак һәм Чура Нарыков җитәкчелегендә Казан кешеләре отряды килә[6] .
1545 елның 29 июлендә Мәскәүгә, гаскәр җибәрүне сорап, аннан һәм кенәз Кадыштан хат килә. Язучылар русларга "патша һәм утыз кешедән торган кырымлыларны" бирергә сүз бирәләр. 1546 елның 17 гыйнварында Мәскәүгә Абейурган сәет, кенәз Кадыш һәм Чура Нарыков исеменнән хан Шаһгалине Казан тәхетенә чакырып хат килде.
1546 елның гыйнварында сарай түнтәрелешен оештыруда һәм Сафа-Гәрәй ханны куып чыгаруда катнаша. Абейурган, Кадыш кенәзләр, Булат Ширин белән берлектә ул вакытлыча хөкүмәт әгъзасы иде. Соңгы тапкыр Чура Нарыков исеме 1546 елның 20 сентябрендә Патриарх (Никоновская) елъязмасында барлыкка килә: Иван IV гә хезмәт итергә килгән атаклы татарлар, шул исәптән Чура Нарыковның бертуганнары да, "Казанда патша Чура-кенәз Нарыковны, Баубек-кенәзне, Кадыйш-кенәзне һәм башкаларны үтереүе.. " турындагы хәбәрне китерәләр.
Кенәз Чура Нарыковның үлеме турында кызыклы мәгълүматлар Казан тарихында бар. Анда әйтелгәнчә, Сафа-Гәрәй Казанга кайткач, ул Шаһгәли Ханга Казаннан качарга булышкан. Ул Казаннан китәргә тырышканда, куәтле көчләр Чура отрядын тар-мар итә һәм бөтен кешеләрне үтерәләр. "Алар батыр воевода Чура Нарыковичны һәм аның улын үтерделәр, һәммәсе белән аның хезмәтчеләрен үтерделәр ..." [7]. Отрядның тар-мар ителүе тулы булган. Елъязмада телгә алынган меңнәрчә сугышчыларның 76 сы гына исән калган. Александров-Невский елъязмасында түбәндәгеләрне укыйбыз: «Казанның сентябрь аеның 20 нче көнендә бөек кенәзгә Казан кенәзләре Колушъ кенәз, Тереур, Бурнаш, Чура Нарыковның бертуганнары, 76 кеше хезмәт итә. Ә Казанда патша башкаларны үтерде... (ПСРЛ. - 29 Т. С. 146, 148.).
«Чура батыр» эпосы героеның прототибы булып тора.
Бертуганнары абыйлы-энеле Ислам морза һәм Аликәй морза булган, алар Сафа-Гәрәй ханнан качып, Казаннан чыгып киткәннәр. 1546 елның сентябрендә алар Мәскәүдә, 1549 елда алар Нугай Урдасында булган. 1552 елда Казанны яклауда катнашалар, Ислам морза инде кенәз исеме белән.
Искәрмәләр
үзгәртү- ↑ Çura batır xikäyäte читать на татарском. Сайт tatar-başqort ädäbiatı. әлеге чыганактан 2019-03-06 архивланды. 2019-01-14 тикшерелгән.
- ↑ Имя ﻧﺎﺭﻙ происходит от араб. نار (nār) «огонь» и перс. رنگ (rang) «цвет» и обзначает краснолицый, краснокожий.
- ↑ Ul bala üze qızıl çıraylı, nar räñle bulğan öçen atını Närräñ quydılar. Этот ребёнок сам был с красным лицом, огненного цвета, поэтому его назвали Нарренк (краснолицый или огненнолицый)
- ↑ Мухаметзянова Лилия Хатиповна (2015). [https://libweb.kpfu.ru/dissertation/open/2015-068open.pdf ТАТАРСКИЕ КНИЖНЫЕ ДАСТАНЫ: ИСТОРИЯ СТАНОВЛЕНИЯ ЖАНРА И ПОЭТИКА]. АКАДЕМИЯ НАУК РЕСПУБЛИКИ ТАТАРСТАН ИНСТИТУТ ЯЗЫКА, ЛИТЕРАТУРЫ И ИСКУССТВА ИМ. Г. ИБРАГИМОВА.
- ↑ Белоруков Д. Ф. Жилинский сельский совет. Деревни, села и города костромского края: материалы для истории.Костромской общественный фонд культуры, Костромской региональный центр новых информационных технологий «Эврика-М»(2000).
- ↑ Исхаков Д. М. .
- ↑ Сказанию о Казанском царстве. Глава «О восставшем в Казане мятеже, и о изгнании царя их, и о взятии царя Шигалея, и о исбежени ис Казани, и о биении князя Чюры».
Әдәбият
үзгәртү- Исхаков Д. М. От средневековых татар к татарам нового времени (этнологический взгляд на историю волго-уральских татар XV—XVII вв.). — Казань: Мастер Лайн, 1998. — 276 с.