Wikipedia

Сдок Кок Тһом


Сдок Кок Тһом (Таи телендә:สด๊กก๊อกธม, Садок Кок Тһом, Кхмер телендә: ស្តុកកក់ធំ, IPA:km: sɗok kɑk tʰum), яки Сдок Как Тһом, хәзерге көн Таиландта, Араньяпратһет Таи чик шәһәреннән 34 км (21 миль) арада урнашкан 11-енче гасыр кхмер гыйбадәтханәсе. Гыйбадәтханә Кһок Сунг районында, Са Кео провинциясендә, Бан Нонг Самет авылы янында. Ул көнчыгыш Таиландта иң зур кхмер гыйбадәтханәсе дип санала.[1]Гыйбадәтханә Һинд дине Ходае Шивага багышланган. Атаклы каһин гаиләсе тарафыннан төзелеп, Сдок Кок Тһом күбрәк 9-ынчы гасыр ахырыннан 15-енче гасырга кадәр Көньяк-көнчыгыш Азия белән хөкем сөргән Кхмер Империясенең иң балкышлы язмалары урыны буларак яхшырак танылган. Кызыл комташтан һәм латериттан төзелеп гыйбадәтханә империянең алтын гасыры вакытында провинциаль табыну урыны буларак беренчел мисал булып тора. Ул империянең башкаласы Ангкор төп һәйкәлләре стандартлары буенча кечкенә, әмма төп дизайны һәм дини символизмы уртак булып тора. 11-енче гасырда Удаядитьяварман II хөкеме вакытында чәчәк ату вакытында, гыйбадәтханәне аның брамин саклаучылары караган һәм ашамлыкларны һәм хезмәтне тирәдәге дөге фермалары белән авыллардан кешеләр тәэмин иткән. Галимнәр борынгы кхмер телендә гыйбадәтханәнең корылышына караган атама мәгънәсе буенча бердәм карашка килми. Тәрҗемәләр арасында 'зур камыш күле', 'челәннәр белән зур сулык' һәм 'зур сазлыкта мул үскән камыш'.

Гыйбадәтханә
Сдок Кок Тһом
Төбәк / район Са Каео, Бан Нонг Я Каео 9, Тамбон Кһок Сунг, Ампһоэ Кһок Сунг
Дин Шива Ходаена табыну
Нигезләүче Удайядитьяварман II
Нигезләнгән 11-енче гасыр

Архитектур хасиятләр үзгәртү

Гыйбадәтханәнең архитектур корылышы якынча 700 ел хөкем сөргән бөек кхмер империясе белән бәйле. Гыйбадәтханәнең үзәгендә төп санктуарий буларак хезмәт иткән комташ манара, мөгаен ул Ходай Шиваның символының линганың саклау урыны булган. Манараның ишеге көнчыгышта, анда баскычлар алып бара; башка өч якта ялган ишекләр. Берничә метрга төньяк-көнчыгышка һәм көньяк-көнчыгышка зур ян тәрәзәләр һәм латерит нигезләр белән китапханә буларак мәгълүм ике комташ корылма урнашкан. Манара һәм китапханә тирәли дүрт ягында галереялар белән 42 метрга 36 метр үлчәмендә турыпочмак бина яны. Бина янының көнчыгыш ягында гопура яки капка, ул гыйбадәтханәнең көнчыгышка юнәлешен чагылдыра.

 
Төньяктан караганда Сдок Кок Тһомның үзәк комташ манарасы. Як. 1980 ел фотосы.

Гыйбадәтханәнең төрле урыннарында ташта киң кисеп ясалган әйберләр бар, аларга чәчәк бизәлеше Нага еланнары һәм ятып торучы Һинд дине Ходае Вишнуга охшаган фигура. Бина янының һәр дүрт ягы тышында мөгаен Һинду Барлыкка Китерү Диңгезен чагылдыручы арык урнашкан. Гопурадан көнчыгышка таба урам юнәлгән. Биеклеге якынча 2,5 метр һәм үлчәмнәре көнчыгыштан көнбатышка таба 126 метр һәм көньяктан төньякка таба 120 метр булган латерит стена бөтен комплексны өстәмә әйләндереп ала. Бу стенаның көнчыгыш ягының урта ноктасы латерит нигездә торучы яхшы эшләнгән гопура. Бу гопурадан 200 метр көнчыгышта һәр яктан ирекле торучы таш баганалар белән латерит җәелгән урам буйлап үлчәмнәре якынча 200-гә 370 метр булган барай яки изге резервуар бар.

Язма үзгәртү

 
Бина янының көнчыгыш капкасы, яки гопура, тыштан манзара. Ишек юлы нигезендә кисеп ясалган нага башларына игътибар итегез. Сулда изге сурәт соңрак периодтан. Як. 1980 ел фотосы.

(K. 235 дип төркемләнгән) язма Санскрит телендә дә, борынгы кхмер телендә дә, гыйбадәтханә бин янының төньяк-көнчыгыш почмагында торган 1,51 метр биеклегендәге соры комташ стелада кисеп ясалган 340 юл тезмәсе булып тора. 1053 елның 8 феврале белән даталанып, анда гыйбадәтханәнең тәэмин итүче гаиләсе Кхмер сарай янына күбесенчә патшалар өчен баш капеланнар буларак ике ярым гасыр күрсәткән хезмәтләре турында сөйләнә. Бу озын роль турында сөйләүдә текстта дингә, патша сызыгына, вакытның тарихына һәм иҗтимагый корылышына искиткеч һәм еш шигъри карашны тәэмин итә.

 
Төньяк-көнчыгыш китапханә. Як. 1980 ел фотосы.

Санскрит текст башлана: "Асылы сүзсез итеп бөтен нәрсәгә эчтән үтеп керә торган һәм мәхлукатларның сиземләүләрен активлаштыра торган нәзакәтле Шива, аның формасы тарафыннан игълан ителә торган Шивага ихтирам."[2] Язма мөгаен ике ярым гасыр дәверендә хөкем иткән унике кхмер патшасы турында мәгълүмат биреп тарихчылар өчен иң файдалы булып тора. Анда монархларның рухи һәм хәрби дәрәҗәләре һәм хөкемнәренең нигез вакыйгалары турында сөйләнә. “Укытучы өйрәнчекләрен яки әти балаларын дәртле итеп өйрәткән кебек, шулай ук ул да, вазыйфасы өчен фәннәрен дәртле итеп өйрәткән һәм аларга дәртле итеп яклау һәм үстерү тәэмин иткән,” дип Удаядитьяварман II язмасында әйтелгән. “Сугышта ул ватылган дошман патшаларының каныннан кызыл кылычны тоткан һәм бөтен якларга балкышын тараткан, гүя чокырыннан чыккан кызыл лотос кебек яки кылыч турында сөйләгәндә: кыныннан чыгарылган“. [3] Искә алынган иң иртә патша Джаяварман II,[4]:100 аны тарихчылар гомумән өлешчә язма абруена таянып якынча 800 елда кхмер империясен нигезләгән дип таныйлар.[5]:97 Текстта еш цитаталанган деталь булып ул Ява дип аталган илдән килгәне тора, ул шул ук вакытта күпчелек галимнәр тарафыннан, мәсәлән, археолог Чарльз Хайам тарафыннан, көнчыгышта яшәүче чит ил кешеләре буларак карала, аларның исемнәре мөгаен Санскрит явана (акыллы)дан алынган, мөгаен, ул Чампа патшалыгына ишарә итә. Текстның кхмер өлешендә шулай дип әйтелә: “Сихердә һәм фәндә маһир Хираньядаман дип аталган брахман патша тарафыннан " Камбуджаларның бу иленең Явага нинди булса да лояльлеген мөмкин түгел итеп бу илне бердәнбер суверен итү өчен церемония башкару өчен патша тарафыннан чакырылган булган.” [6] Бу язмада Джаяварман II-нең капелланы Шивакайвалья белән башлап гыйбадәтханәнең каһин гаиләсенең тугыз буыны документ итеп язып куелган[5]:135 Киңәшчеләр патшалар өчен кулланылган кебек юмакай тонында мактала. Текстта гаилә патша йорт биләмәләре белән озын мөнәсәбәт барышында систематик рәвештә җир биләмәләрен һәм башка милеген арттыруы турында тәфсилле мәгълүмат бирелә. Текстта исеме бирелгән соңгы капеллан Садашива изге кушулардан китеп Сурьяварманның беренче патшабикәсенең кыз туганына өйләнгән дип язылган. Кешегә яңа исем бирелгән булган һәм ул төзелеш проектлары өчен җаваплы булып куелган булган. Аның карьерасы гаиләнең патша эчке түгәрәгендә ролен япкан дип күренә; гаилә турында язмаларда бүтән бернәрсә дә ишетелми. Галимнәр язмаларда кхмер сарай янының дини ритуалының төп өлеше булган дэвараджа культы турында мәгълүматка аеруча игътибар биргәннәр. Брахманыкы кебек өстен акыллылыгы белән браминнарның иң яхшысы Хираньядама(н) килеп мәрхәмәтлелек белән хәрәкәтләнгән. Текстта патша Джаяварман II-гә ул башка кешеләр ирешерлек түгел сихерне ачкан дип язылган. Патша дүрт изге трактат буенча күрсәтмәләр алган. “Тәҗрибәсе һәм серләрне аңлавы аша трактатларның квинтэссенциясен тулаем чыгарганнан соң, бу брамин дөньяның муллылыгын арттыру өчен Дэвараджа исемен керткән сихри ритуаллар уйлап чыгарган.” [7] Әмма тасвирлама галимнәр культның функциясен аңламаслык итеп шактый дәрәҗәдә серле. Төшенчәнең мәгънәсе мөгаен "Ходайлар патшасы" бер Ходай, гомумән Шива, Һинду пантеонында югарырак итеп куелган һәм аның абруе күккә тәртип китерә дигән мәгънәдә. Язмада кабат итеп тасвирланганча сарай яны дини ритуалы шунда Шива яши дип ышанылган линганы яки изге кәүсәне тәэмин итүне игътибар үзәгендә тота. Язма шулай ук кхмер тарихында , мәсәлән, 9-ынчы гасыр ахырында башкаланың тирәдәге даирәдән хәзерге көн Ролуос авылына күчерү кебек әһәмиятле вакыйгаларны аңлауга ачкыч булып тора. “Янә, маһир Вамашива Ясоварман I исемен йөртүче патша Шри Яшовардһананың варисы булган,” дип раслана Санскрит текстында. “Патша тарафыннан чакырылып ул Яшодһара Тавы лингасын корган, ул матурлыгы буенча таулар патшасы (Меру) кебек булган.” [8] Француз галимнәре элек Шри Яшодһагири тау-сыман Байон гыйбадәтханәсе кебек булган дип ышанган. Әмма хәзер Байон язмада тасвирланган вакыйгадан соң өч гасыр диярлек соңрак төзелгән булган һәм линга фактик рәвештә Байоннан ике километр көньякта чын калкулык өстендә торган яңа төзелгән Пһном Бакенг гыйбадәтханәсенә урнаштырылганы билгеле булган.[5]:112 Текстта шулай ук Джаяварман IV хөкеме астында башкаланың Ангкордан хәзер Коһ Кер буларак мәгълүм урынга күчерелүе һәм патша Сурьяварман I вакытларында тавыш чыгу билгеләп үтелә. Ул Сдок Кок Тһом даирәсендә изге гыйбадәтханәләрне мәсхәрәләгән кешеләргә каршы солдатлар җибәргән дип тасвирлана. Тарихчылар гомумән Сурьяварман куәтенә таба көрәшкән дип ышаналар, соңыннан ул Ангкордан Даявираварман дигән патшаны кысрыклап чыгарган (ул язмада әһәмиятле итеп искә алынмаган). Моннан тыш текстта империянең яшәеше турында гаять күп детальләр тәэмин итә – яңа биләмәләрнең корылышы, таланган биләмәләрдән качкан колларның рәтләнүе, җир өчен алтын, аскы кием, кәҗәләр һәм су үгезләре кебек бирелгән түләүләр. Текстта Сдок Кок Тһом үзе барлыкка килүе тасвирлана. Анда гаиләгә Удайядитьяварман II тарафыннан җир бирелгән булган дип әйтелә. Сызыкның ахыргы әгъзасы, хәзер төзелеш җитәкчесе ролендә "валабхи [шпиле] белән таш гыйбадәтханә корган, резервуар казыган, дамбалар төзегән һәм басулар һәм бакчалар урнаштырган."[9] Аның җиренең төгәл чикләре һәм үлчәме, гыйбадәтханәне тәэмин иткән асаба эшче такымнарның вазыйфа планнары һәм ир кешеләре һәм хатын-кызлар эшенең бүленеше китерелгән. Кхмер язмалары өлешчә күккә һәм җир элитасына дан җырлау өчен барлыкка китерелгән булган. Шул сәбәпле аларның фактик язмалар буларак дәрәҗәсе еш сорау астына куела. Әмма моның күп өлешләре башка текстлар тарафыннан раслана һәм ул тасвирлый торган кайбер урыннар ышанычлы итеп табылган булган. Шуңа өстәп, аның күп саннары һәм тасвирламалары, аеруча җир һәм аңа ия булу турындагылары, хәзерге заман сарай яны документлары тулы төгәллегенә һәм абруена ия булган кебек укыла. Гомумән, галимнәр арасында гомуми килешенгән караш булып Сдок Кок Тһомда чокылган сүзләр мөгаен Кхмер империясе үзе турында тәэмин иткән иң әһәмиятле язма аңлату тора. Язманың авторы яки авторлары исемнәре китерелмәгән. Күп галимнәр ышанычлы итеп аны Садашива язган дип нәтиҗә ясыйлар, кимендә аның сызыгы;[10]:376 Сак-Хэмфри ышануы буенча текст брахман белән консультациядә каралама булган, әмма максаты патша Удайядитьяварман II-нең игъланнарын чагылдыру булган.

Соңрак тарихы үзгәртү

Һинд дине кхмер империясендә 12-енче гасырда бетә башлаган, башта ул Махаяна Буддачылыгына, соңыннан хәзерге вакытта Таиландта һәм Камбоджада доминант булган Тһеравада формасында ышануга. Билгеле булмаган вакытта Сдок Кок Тһом Буддачылык табыну урыны булып киткән. Язма булуы тышкы дөньяда 1884 елда Этьен Аймонье тарафыннан игълан ителгән булган. Соңрак язмада, Аймонье гыйбадәтханәнең тәфсилле физик тасвирламасын биргән. 1920-енче елларда язма стеласы Таи башкаласы Бангкокка күчерелгән булган Бангкок Милли Музее тупланмасына кертелгән булган. 1960-ынчы елның ноябрь төнендә ул музей аша ут тәгәрәгәч күп зыян күргән, әмма музей персоналы соңрак аның күп өлешен янә рәтли алганнар. Теләсә нинди очракта, янгынга кадәр тексттан күчерелмәләр ясалган булган, шулай итеп сүзләр югалтылмаган булган. 1978 елда Вьетнам армиясенең Камбоджага бәреп керүеннән һәм Кызыл Кхмерлар хөкүмәтен бәреп төшергәч, гыйбадәтханә тирәли урман даирәсе Нонг Самет Качаклар Лагере яки Ритһайсен буларак мәгълүм зур Камбоджа качаклары лагере урыны булып киткән. Лагерь белән Камбоджада Вьетнам булуына каршы булган Кхмер Сереи буларак мәгълүм анти-коммунист партизаннар тарафыннан контрольдә тотылган. Лагерь соңыннан Кхмер Халык Милли Азат Итү Фронты өчен әһәмиятле тәэмин итү чыганагы булып киткән. 2002 елда, Камбоджа конфликты күптән чишелеп һәм качаклар киткән булып Япония Гуманитар Минасызлаштыру Тәэминаты өчен Альянсы, Таиланд Мина Гамәлләре Үзәге һәм Гомуми Чатичаи Чунһаван Фонды даирәдән җир миналарын һәм башка шартламаган боеприпасларны алып кую буенча программада хезмәттәшлекне башлаганнар.[11] Бу эш өчен асаба авыл кешеләре рекрутланган һәм өйрәтелгән булган, бу 2004 елда 76 мина һәм башка боеприпаслар алып куелудан соң беткән.[12] Еллар узу белән, вакыт узганга күрә һәм сәнгать каракларына күрә гыйбадәтханә җитди ремонтланмау халәтенә төшкән. 1990-ынчы елларда Таи хөкүмәтенең Сәнгать Бүлеге гыйбадәтханәнең киңәйтелгән төзекләндерүен башлаган (фотоларны биредә [13] һәм биредә карарга мөмкин [14]). Эшчеләр түбән куакларны һәм агачларны чистартканнар һәм гыйбадәтханә нигезендә башлангыч дәрәҗәдә туфракны казып чыгарганнар. Төшкән ташлар каталогланган һәм белгечләр карашы буенча баштагы урыннарга кайтарылган булган; ташчылар булмаган һәм җитди җимерелгән ташлар өчен алмаштыру эшләгәннәр. Арыклар казып чыгарылган һәм су белән тутырылган булган. Хәзерге вакытларда, Таиланд һәм Камбоджа еш уртак чикләренең төгәл урнашу буенча еш бәхәс алып барганнар, билгеләп узарлык вакыйга булып 1962 елда Дөнья Судында Ангкор дәверенең башка чик төбәге гыйбадәтханәсе Прасат Преаһ Виһеарны Камбоджага бирү тора. 2003 елның январендә Таи хөкүмәте чик мәсьәләсе турында яңа үсеш ачкан, Камбоджа хөкүмәтеннән Сдок Кок Тһом Камбоджа территориясендә икәнен тануын раслаган хат. Кайбер Камбоджалылар 1980-енче елларда төрле Таи рәсмиләренең гыйбадәтханә янында Кхмер Сереи контрольдә тоткан Нонг Самет Качаклар Лагере (яки Ритһайсен) билгеләнмәгән чикнең Камбоджа ягында булган дигән расламаларга ишарә итәләр. Шулай да, күп дипломатлар вакытында Таи авыл яшәүчеләре шуларга каршы фикер әйткән расламаларны Таиландка Камбоджа конфликтында катнашмавын һәм җиренә Камбоджа партизаннарын кертмәс өчен вакытлыча хәйлә дип күргәннәр. Хәзерге вакытта Таиланд расламасы буенча гыйбадәтханә һичшиксез аның территориясендә. Таи хөкүмәте аның янында күп юл төзегән. Таи хөкүмәтләре гыйбадәтханә белән идарә итәргә һәм төзекләндерүенә зур акча суммаларын сарыф итүне дәвам иткән.

Шулай ук карарга мөмкин үзгәртү

Билгеләмәләр үзгәртү

  1. ↑ "สด๊กก๊อกธม" ปราสาทหินแห่งสระแก้ว ใหญ่สุดในภาคตะวันออก (thai). ASTV Manager (2018-05-31).
  2. ↑ Bhattacharya, A Selection of Sanskrit Inscriptions from Cambodia p. 139.
  3. ↑ Bhattacharya, A Selection... p. 145.
  4. ↑ Higham, C., 2001, The Civilization of Angkor, London: Weidenfeld & Nicolson, ISBN 9781842125847
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 Coedès, George (1968). Walter F. Vella. ed. The Indianized States of Southeast Asia. trans.Susan Brown Cowing. University of Hawaii Press. ISBN 978-0-8248-0368-1. 
  6. ↑ Briggs, The Ancient Khmer Empire p. 89, quoting inscription translations by George Coedes and Pierre Dupont.
  7. ↑ Bhattacharya, A Selection... pp. 151-152.
  8. ↑ Bhattacharya, A Selection ... p. 157.
  9. ↑ Bhattacharya, A Selection... p. 169-170.
  10. ↑ Higham, C., 2014, Early Mainland Southeast Asia, Bangkok: River Books Co., Ltd., ISBN 9786167339443
  11. ↑ Center for International Stabilization and Recovery.
  12. ↑ архив күчермәсе, archived from the original on 2007-09-29, retrieved 2021-11-03 
  13. ↑ http://angkor.main.jp/ruins/22thai_isan/50Sdokokthom/index.htm(үле сылтама)
  14. ↑ http://www.sundial.thai-isan-lao.com/sdok-kok-thom.html

Искәрмәләр үзгәртү

Чыганак — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Сдок_Кок_Тһом&oldid=4080324