Кызыл Мең Өй мәгарәләре

Кызыл мәгарәләре (традицион Кытай иероглифлары белән: 克孜爾千佛洞, гадиләштерелгән Кытай иероглифлары белән:克孜尔千佛洞; Уйгур телендә: قىزىل مىڭ ئۆي ) — Кытайда, Шеңҗанда, Аксу Префектурасында, Байченг Даирәсендә Кызыл шәһәре янында (克孜尔乡, Kèzī'ěr Xiāng), таш кыялардан киселгән Буддачылык мәгарәләр тупланмасы. Урын Музат елгасының төньяк ярында Кучадан 65 километрда (юл буйлап 75 км да) урнашкан. Бу даирә Ефәк Юлында коммерция хабы булган. Мәгарәләр Үзәк Азия сәнгатендә һәм Ефәк Юлы Буддачылык тапшырылуында әһәмиятле рольгә ия һәм Кытайда үсеше 3-енче һәм 8-енче гасырлар арасында булган иң иртә төп Буддачылык мәгарә комплексы дип әйтелә.

Кызыл Мең Өй мәгарәләре
Дәүләт	Кытай
Административ-территориаль берәмлек	Шеңҗан-Уйгыр автономияле районы
Каталог коды	41
Мирас статусы	Кытайның сакланган һәйкәлләре[d] һәм Бөтендөнья мирасы объекты өлеше[d]
Мәйдан	1798,48 һектар, 9849,17 һектар
Кызыл Мең Өй мәгарәләре Викиҗыентыкта

Кызыл мәгарәләре үз типларында иң иртәләре һәм аларның моделе көнчыгышрак Буддачылык мәгарәләре төзелешендә кабул ителгән булган. Урын өчен башка исем Миң-ой (明屋, "Мең Йорт") булган, гәрчә бу төшенчә хәзер күбесенчә көнчыгышта Шорчук өчен кулланыла. Кызыл Мәгарәләре 2014 елда UNESCO Дөнья Мирасы Исемлегендә Ефәк Юллары:Чанг'ан-Тяншань коридорының юллар челтәренең дөнья мирасы урыны өлеше буларак язылган булган.

Мәгарәләр

Кызыл Мәгарәләр комплексы борынгы Тохар Куча патшалыгы белән ассоциацияләнгән Буддачылык мәгарә урыннарының иң зурысы, һәм шулай ук Шеңҗанда иң зурысы. Якындагы башка мәшһүр урыннар Кызылгаһа мәгарәләре, Комтура мәгарәләре, Субашы гыйбадәтханәсе һәм Симсим мәгарәләре. Кызыл Мәгарәләре "Кытайда иң иртә гротлар чагылышы". Мәгарәләр барлыкка китерелгән вакытта Кучада ортодокс Сарвастивадин Хинаяна Буддачылык тарафдарлары булган, гәрчә иртә һәм азчылык Дһармагупта булуы билгеләнгән булган. Гадирәк шакмак мәгарәләр Дһармагупта тарафыннан безнең эраның 4-енче гасырыннан яки иртәрәк нигезләнгән булырга мөмкин, шул ук вакытта безнең эраның 6-нчы гасырдан чәчәк аткан "үзәк багана" мәгарәләр Сарвастивадин мәктәбе белән ассоциацияләнергә мөмкин.

Гомуми күзәтү

Кызылда кыяда киселгән 2 км озынлыктагы көнчыгыштан көнбатышка таба сузылган 236 мәгарә гыйбадәтханәсе бар. Шуларның 135-e һаман да чагыштырмача сакланып калган. Иң иртә мәгарәләр даталанган, өлешчә радиоактив күмер даталавына карап якынча 300 елга карый дип фараз ителә.Күпчелек өйрәнүчеләр ышануынча мәгарәләр мөгаен якынча 8-енче гасыр башында Танг йогынтысы даирәгә килеп җиткәннән соң калдырылган булган. Кызылда Тохар телләрендә язылган документлар табылган булган һәм берничә мәгарәдә берничә хөкемдар исемнәре белән Тохар һәм Санскрит язмалары бар. Мәгарәләрнең күбесендә үзәк багана дизайны, пилигримнар шунда Будданы керткән нишаны керткән үзәк багана тирәли йөриләр, ул ступа чагылышы. Башка төр мәгарәләр бар: шакмак мәгарәләр, “колоссаль сурәтләр” белән мәгарәләр һәм монах бүлмәләре (кути). Мәгарәләрнең якынча өчтән икесе кутилар, алар монахларның яшәү фатирлары һәм саклау йортлары һәм бу мәгарәләрдә фрескалар юк. Хронология бәхәс темасы булып кала.

"Үзәк багана" мәгарә структурасы

Типик "үзәк багана" дизайнында пилигримнар Будда сыны өчен нишаны керткән үзәк багана тирәли йөриләр, ул ступа чагылышы. Планда булган шулай аталган "үзәк багана" чынлыкта бер дә багана түгел, ә мәгарә артында таш кыя, аңа әйләнеп йөрүне рөхсәт иткән әйләнә коридор борауланган булган. “Үзәк багана” алдында урнашкан зур пулат һәм аның артында кечерәк арткы пулат һәм яннарда бу урыннары тоташтыра торган ике тоннель-сыман коридор. Алгы пулатта интерьер игътибар үзәгендә булган өч үлчәмле Будда сурәте урнаштырылган, шулай да, бу сыннарның берсе дә Кызылда сакланып калмаган. Арткы пулатта фреска яки зур сын формасында һәм кайвакыт икесенең комбинациясе Паринирвана сәхнәсе. "Үзәк багана" мөгаен планы төньяк Бактриядә Кара- тепе структурасына карый.

"Үзәк багана" мәгарәләрендә сурәтләр программасы гадәттә билгеле корылыш буенча: төп базның стеналарында Будда вәгазьләре, түшәмдә Джатакаларга карый торган ромбоид виньеталар, үзәк нишада Индрасала Мәгарәсе сәхнәсе. Коридорның арткы бүлмәсендә Паринирванага карый торган сәхнәләр, һәм соңыннан чыгу өстендә Тусита Күгенә карый торган сурәт һәм киләчәк Будда Майтрейя.

Өйрәнү

Кызыл Мәгарәләре беренче мәртәбә Отани экспедициясе тарафыннан ачылган һәм өйрәнелгән булган, бу Тессин Ватанабе-сан (渡辺哲信) һәм Кенью Хори-сан (堀賢雄) җитәкчелеге астында Япон экспедиция, Граф Отани-сан тарафыннан финансланган, әмма асаба җир тетрәве булып экспедиция дүрт ай өйрәнүдән соң тиз китәргә мәҗбүр булган. Кызыл мәгарәләре шуннан соң Герман Турфан экспедицияләре (1905 декабре - 1907, 6 июль) җитәкчесе Альберт Грюнведель әфәнде тарафыннан өйрәнелгән булган. Альберт фон Ле Кок шулай ук өченче Герман экспедициясе өлеше булган һәм Альберт Грюнведель юнәлеше астында булган, әмма бары тик 1906 елның июнена кадәр калган, шул вакытта ул каты авырганга күрә Британия Һиндстанына китәргә мәҗбүр булган. Мәгарәләр фото сурәткә төшерелгән булган, рәсемнәр ясалган булган һәм фрескаларның зур өлешләре Германиягә җибәрелгән булган. Грюнведель сурәтләрнең күп өлешен алып куйган, әмма шулай эшләгәнгә һәм кисеп алганга һәм сурәт ясауга кадәр археологик дәрәҗәсен саклап калу өчен күчермәләр калдырган, чөнки алар транспортировка вакытында җимерелергә мөмкин дип курыккан. Ул сурәтләрнең шактый төгәл күчермәләр ясау өчен киндер кулланган булган. Мәсәлән, Грюндведель Рәссамнар Мәгарәсендә (207) сугышчылар белән бик кызык фресканы табу турында әйтә. Аны алырга ниятләнеп ул башта төгәл рәсем ясаган. Әмма рәсем ясалганнан соң, алып кую вакытында фреска берничә in-situ фрагменттан башка өлешләргә таралган һәм югалтылган булган. Барысы бергә Өченче Герман Экспедициясе күп сурәтләр алган һәм Берлинга 120 диярлек фреска такталарын җибәргән. Грүнведел өйрәнүләрнең нәтиҗәләрен 1912 елда Altbuddhistische Kultstätten in Chinesisch Turkistan, Bericht über archäologische Arbeiten von 1906 bis 1907 bei Kuča, Qarašahr und in der Oase Turfan-та нәшер иткән.

Грүнведель Кызыл мәгарәләре Буддачылык сәнгате үсешен аңлауда әһәмиятле икәнен ачкан һәм шулай ук кайбер Көнбатыш сәнгать йогынтыларын фараз иткән:

Еллар буена мин Буддачылык сәнгате үсеше өчен ышанычлы тезиска омтылдым һәм беренче чиратта империя Римының сәнгате Ерак Көнчыгышка барып җиткән борынгы маршрутның юлын табарга омтылдым. Мин монда күргән нәрсә минем иң вәхши хыяллардан тыш барды. Минем күчермәләр ясар өчен җитәрлек куллар булса иде, [чөнки] монда Кызылда якынча 300 мәгарә, аларның кайберләрендә фрескалар, аларның барысы да борынгы һәм камил." |Грүнведел хаты, 1906, 2 апрель.}} 1907 елның январендә Кучада булган Франция өйрәнүчесе Поль Пельо әфәнде һәм аның фотографы Шарль Нуэтт Кызылда Герман миссиясеннән соң 1907 елның 1 сентябреннән берничә көн булган һәм Шарль Нуэтт күп матур һәм мәгълүмати фотосурәт төшергән.

Альберт фон Ле Кок Кызылга һәм тирәли даирәләргә 1913–1914 елларда Герман Экспедициясен җитәкләп кайткан, күп сурәтләрне, шул исәптән Грюнведель урында калдырганнарны алган, әмма гомумән алдан килүчесенә караганда әзрәк күчермәләр алган.

Даталау схемалары

Альберт Грүнведел һәм Герман мәктәбе

Герман мәктәбе буенча даталау схемасы
I стадия "Гандһара"		II стадия "Сасанид"
Һиппокампи мәгарәсе (118 мәгарә, фреска).	Һиппокампи мәгарәсе (118 мәгарә, план)	Буддага тәкъдим итүче сәүдәгәр, 38 мәгарә	Музыкантлар Мәгарәсе (38), Кызыл
б.э. 500-600 елы: Мәгарәләр 207, 118, 76, 117, 77, 212, 83, 84		безнең эраның 600-650 елы: Мәгарәләр 67, 198, 199, 110, 129, 114, 38, 205, 224, 7, 206, 13 Якынча безнең эраның 650 елы: Мәгарәләр 8, 219, 3, 4, 63, 58, 178, 175, 181 Безнең эраның 650 елыннан соң: Мәгарәләр 123, 185, 184, 188

Альберт Грүнведел 1912 елда структура схемасын тәкъдим иткән ул 20-нче гасыр буйлап әһәмияткә ия булып калган. Ул ике сәнгать мәктәбе билгеләмәсендә нигезләнгән, "Стиль 1" һәм "Стиль 2". "Һинд-Иран" дип сыйфатланган 1 стиль Гандһара Сәнгатеннән килеп чыккан һәм фрескаларда караңгы киноварь фоннар һәм яшел һәм әфлисун төс схемалары һәм табигый төсмерләр хас һәм архитектурада гөмбәз түшәмнәр белән шакмак мәгарәләр тенденциясе бар. 2 стиль Сасанид сәнгатеннән килеп чыккан һәм бриллиант яшел-зәңгәр пигментлар арасында көчле контраст белән хаслана. Архитектур яктан 2 стиль мәгарәләрендә әйләнеп йөрү өчен әйләнә коридор белән әйләнгән үзәк ступа багана бар. Грүнведель буенча 2 стиль безнең эраның 8-енче гасырына кадәр булган. Грүнведелдән соң Альберт фон Ле Кок һәм Эрнст Вальдшмидт мәгарәләрдә табылган эпиграфик язмаларга нигезләнеп даталар тәкъдим иткәннәр. Алар 1 стильне 500 елдан 600 елга кадәр даталарга тәкъдим иткән һәм 2 стильне безнең эраның 600 елыннан 650 елы белән даталау тәкъдим иткән. Бу хронологик күрсәтмәләр 1980-енче елларына кадәр 20-нче гасыр буена шактый әһәмияткә ия булып калганнар.

Углерод 14 даталавы буенча хәзерге фаразлар

Еллар буена төрле нәтиҗә кимәлләре белән төрле радио-углерод анализы маташулары ясалган булган, әмма төп эффект беренче мәгарәләрнең даталарын безнең эрага кадәр якынча 300 елына этү һәм стильләр һәм төс схемалары буенча Германия төркемләштерүенә чакыру. 1979 елда Кытай институты (文物保护科学技术研究所, Wenwu baohu kexue jishu yanjiusuo) 63, 47, 13 мәгарәләргә углерод сынавы үткәргән.

Су Баи

Су Баи (1981) буенча даталау схемасы
I стадия "Башлангыч стадия" б.э. 310 елы +-80 б.э. 350 елы +-60	II стадия "Чәчәк ату стадиясе" б.э. 395 елы +-65 б.э. 465 елы +-65	III стадия "Бөлү стадиясе" б.э. 545 елы +-75 б.э. 685 елы +-65
Мәгарәләр 38, 47, 6, 80, 13	Мәгарәләр 77, 17, 171, 104, 139, 119, 35, 36, 92, 118, 39, 49, 14	Мәгарәләр 201, 70, 148, 234, 187, 185, 182, 183, 181, 189, 190, 172, 8, 107B, 107A, 180, 197
Хуо һәм Ванг (1993)
I стадия безнең эраның 200-350 елы	II стадия безнең эраның 350-500 елы	III стадия безнең эраның 500-700 елы
Мәгарәләр 118, 92, 77, 47, 48, 117, 161, 196, 224, 17, 104	Мәгарәләр 38, 76, 83, 84, 114, 13, 32, 171, 172	Мәгарәләр 110, 57, 212, 81, 184, 188, 199, 207, 8, 205, 99, 4, 123, 206, 178

1979–1981 елларда Пекин Университетыннан (北京大学历史系考古教研室, Beijing daxue lishi xi kaogu jiaoyanshi) Су Баи (宿白) 47, 3, 38, 6, 171, 17, 190, 8 мәгарәләренең әһәмиятле углерод сынавы кампаниясен эшләгән. Бу даталарга һәм мәгарә архитектура анализларына (гадирәктән катлаулыракка) нигезләнеп Су Баи йогынты ясый торган датировка схемасын тәкъдим иткән һәм беренче мәгарәләрнең мәгълүматын якынча безнең эраның 300 елы дип даталаган.

Хуо һәм Ванг

1989–1993 елларда Хуо һәм Ванг (中国社会科学院考古研究所, Zhongguo shehui kexueyuan kaogu yanjiusuo) түбәндәге мәгарәләрнең датировкасын сынаганнар: 224, 76, 4, 8, 34, 68, 77, 98, 104, 114, 117, 118, 119, 125, 129, 135, 162, 171, 180, 189, 196, 198, 206, 212, 219, 227, 27, 39, 48, 60, 69, 84, 91, 92, 99, 123, 139, 161, 165, 178, 207. Алар элек Су Баи тәкъдим иткән хронология белән әһәмияткә ия аермалар булган хронологияне тәкъдим иткән.

Нагоя Университетының (日本名古屋大学) Япон командалары 1995, 1997, 1998 һәм 2011 елларда түбәндәге мәгарәләрне сынаган: 8, 171, 224, 13, 67, 76, 77, 92, 205.

Күп нәтиҗәләр килештермәгән булып, кайвакыт хәттә капма-каршы булып кала, һәм соралган тарихи период Углерод 14 даталавының билгесезлек чигенә бәйле рәвештә мәгарәләрнең мәгънәле сегментациясен тәэмин итәр өчен шактый кыска. Кызыл мәгарәләре өчен күпчелек кыска Углерод мәгълүматы 68% мөмкин булу дәрәҗәсенә карый (1σ), ул әһәмияткә ия билгесезлек дәрәҗәсе дигән сүз һәм мәгълүмат стандарт археологик практика таләп иткәнчә 95% мөмкин булу дәрәҗәсенә (2σ) яраштырылгач, шуннан соң иң иртә һәм иң соң даталар арасында вакыт диапазоны озын булып китә (якынча 200 елдан 300 елга кадәр), мәгарәләр арасында шәхси чагыштырулар мәгънәсез. Хәзер күпчелек өйрәнүчеләр углерод датировкасы белән бергә сәнгать һәм архитектура анализын 2001 елда Мэрилин Мартин Рай тәкъдим иткәнчә ышанычлы номенклатурага якынлашу ысулы буларак кулланалар.

Мәгарәләр, фрескалар һәм архитектура

Брахми язмасында 2-нче гасыр Санскрит Буддачылык тексты, Миң-ой, Кызыл Мәгарәләре. Беренче юл: "... [pa]kasah tasmad asma(d)vipaksapratipaksas...". Углерод датировкасы б.э. 130 елы (б.э. 80–230 еллар), Кушан патшасы Канишка хөкеменә карый.

1906 елда Альберт Грүнведел Герман экспедициясе Кызыл Мәгарәләрен өйрәнгән. Грүнведель җитәкчелеге астында эшләгән Альберт фон Ле Кок 1906 елның июнендә сәламәтлек белән проблемаларга күрә китәргә мәҗбүр булган. Грүнведель гомуми рәвештә фрескаларны әһәмиятле дип саналганнарын алганга кадәр фотога төшергән һәм күчермәләрен ясаган. Алынган фрагментларның күпчелеге хәзер Берлинда, Даһлемда Азия Сәнгате Музеенда (элек Һиндстан Сәнгате Музее). Башка өйрәнүчеләр хәзер Россия, Япония, Корея һәм Америка Кушма Штатлары музейларында булган фреска фрагментларын алган. Гәрчә урын җимерелгән һәм таланган булса да, стена сурәтләренең якынча 5000 квадрат метры калган. Бу фрескаларда күбесенчә Джатака хикәяләре, аваданалар һәм Будда риваятьләре сурәтләнгән, һәм Сарвастивадаларның Хинаяна мәктәбе традициясе сәнгать чагылышы булып тора. Углерод сынавы һәм стилистик анализ Кызылда сурәтләрдә өч төп период билгеләргә ярдәм иткән, ул безнең эраның 300 елыннан 650 елына кадәр периодны колачлый. Кызыл сәнгате Тарим Бассеинында Көнбатыш сәнгать мәктәбенә карый, һәм күбесенчә Гандһарадан һәм Иран дөньясыннан йогынты күрсәтә, бигрәк тә Эфталитлардан йогынты, әмма Көнчыгыш Азиядән түгел. Кызыл Мәгарәләренә Алманнар төрле исемнәр кушкан һәм Кытайлар тарафыннан аерым номерлар кушылган булган. Рай тарафыннан туры килү таблицасы ясалган булган. Хәзер 90–17 дән 90–24-гә кадәр номерлы кайбер бик иртә чор мәгарәләр 1990-ынчы еллардан бирле кыяның аскы өлешләрендә үзәк үзәнгә керүдә табылган булган. Бу мәгарәләр квадрат яки турыпочмаклы мичкә аркалы түшәмнәр белән әмма бизәлешсез.

Гомуми хасиятләр

Кызылда фрескаларның аерылып тора торган хасияте ул Әфганстанда lapis lazuli-дан алынган кыйммәтле ультрамарин пигментны да кертеп зәңгәр пигментларның киңәйтелгән кулланышы. Регионның сәнгатенең Эрнст Вальдшмидт тарафыннан төркемләштерүендә өч аерылып тора торган период бар: Беренче фазадан фрескаларның хасияте кызыл пигментларны куллану, ә икенче фазадан булганнарда мул итеп зәңгәр төсмерләр кулланыла. Иртәрәк сурәтләрдә күбрәк Грек-Һинд яки Гандһара йогынтылары чагылган, шул ук вакытта икенчеләрендә (Сасанид) йогынтылары күрсәтелгән. Соңрак мәгарәләрдә әзрәк риваятьләр һәм/яки джатакалар кебек күренә, аларны күпсанлы кечкенә Буддаларның кабатлана торган дизайннары алмаштыра (шулай аталган мең Будда мотивы), яки нимблар белән утыручы Буддалар. Беренче ике фазалар сурәтләрендә Кытай элементлары юк. Соңгы фаза, Төрки-Кытай периодына күбесенчә Турфан даирәсендә шәһид булырга мөмкин, әмма Кызылда бары тик ике мәгарәдә Танг Кытай йогынтысы бар. Кызыл фрескаларның башка хасиятләре күп мәгарәләрнең төп бүлмәнең аркалы түшәмнәрендә бриллиант формасындагы блокларга бүленеш. Бу бриллиант-формасындагы блокларда аркалы түшәмнәрдә Буддачылык сәхнәләре сурәтләнгән, бер-берсенең өстендә сәхнәләрнең сөйләм дәвамлыгын күрсәтер өчен.

Буяу пигментлары

Кызыл мәгарәләренең пигментлары рентген нурланышы дифракция анализы тарафыннан анализланган булган. Кызыллар беренче чиратта киноварь һәм кызыл курган, бүген алар күбесенчә төссезләнгән һәм кызыл охра. Зәңгәр пигментлар lapis lazuli-дан. Яшел пигментлар атакамит кебек бакыр гидроксия хлорид минералларыннан. Көрән-кара пигментлар PbO2, кызыл кургаш оксидлашуыннан алынган. Ак пигментлар күбесенчә гипстан алынган.

Стиль периодлары

1933 елда Ле Кок һәм Вальдшмидт тарафыннан формальләштерелгән стильләрнең киң классификациясе, гомумән кабул ителгән булган. Беренче стиль "Һинд-Иран I стиле" дип атала һәм анда барлык иртә мәгарәләр нәзек тонга тон сурәтләр белән капланган, көрән, әфлисун һәм яшелләрне кулланып. "Һинд-Иран" атамасы киң Һиндстаннан йогынтыны билгели, ул Кызылда беренче мәгарә сурәтләрендә доминант Иран сәнгате белән комбинацияләнгән. Бу стильнең төп чагылдыра торган мәгарәләре Диңгез аты мәгарәсе (118 мәгарә), Рәссамнар мәгарәсе (207 мәгарә), Тавис мәгарәсе (76 мәгарә), Артык буялган мәгарә (117 мәгарә), Сыннар мәгарәсе (77 мәгарә) һәм Диңгезчеләр мәгарәсе (112 мәгарә). Хәзинә мәгарәсе (83, 84 мәгарәсе) хәзерге булып таныла, әмма ул “Махсус Стиль” булып аталган бераз шәхси стильдә. Беренче стиль бары тик Кызылда бар, бер генә мәгарә якындагы Комтурада: Гөмбәз белән мәгарә. Икенче стиль "Һинд-Иран II стиле" дип атала, һәм Кызылның күпчелек башка мәгарәләрен колачлый, алар көчле контрастлы төсләрне һәм көчле сызык буялышларны кулланалар, көрән, әфлисун һәм яшел төсләр кулланыла һәм бигрәк тә тере lapis-lazuli зәңгәр төс кулланыла. "Һинд-Иран" атамасы янә киң Һиндстаннан сәнгать йогынтысына ишарә итә, ул Үзәк Азия һәм Иран дөньясыннан әһәмиятле йогынтылар белән кушылган. Бу стиль дәвам итеп өч киң периодка бүленгән. Соңыннан, өченче Уйгыр-Кытай стиле Кызылда бары тик ике мәгарәдә бар.

Беренче Һинд-Иран стиле: нәзек "әфлисун һәм яшел" рәсемнәр

Кызылда беренче чор басып торучы Буддасы (безнең эраның 300-395 елы). Тохар B язмасында шулай дип язылган:

Se pañäkte saṅketavattse ṣarsa papaiykau
"Бу Будда Шанкетава кулы белән буяп ясалган".
Еш кына үткәндә безнең эраның 7-нче гасырына карый дип әйтелә, әмма хәзер безнең эраның 245-340 елы белән углерод ярдәмендә даталана.

Тарим Бассеинында халык иң күп булган оазис булган Куча Патшалыгы Төньяк Ефәк Юлында стратегик позиция биләп торган, ул аңа муллык китергән һәм бай сәүдә һәм мәдәният үзәге иткән. Куча Ефәк Юлы икътисадының өлеше булган һәм Согдиана һәм Бактрияне кертеп Үзәк Азиянең башка өлешләре белән контактта булган һәм шулай итеп шулай ук Һиндстан, Иран һәм Кытайның яр буе даирәләре белән. Иртә зиярәт кылучылар мәгълүм, мәсәлән Маэс Титанус. Безнең эраның 2-нче гасырыннан бирле Хань Династиясе һәм Кушан Империясе алкышлары астында күпсанлы бөек Буддачылык миссионерлары Тарим Бассеины аша Кытайга юлларында узганнар, мәсәлән, Парфян Ан Шигао, Юэчжи Локаксема һәм Жи Цян яки Һиндле Чу Шо-фу (竺朔佛). Мәдәният чәчәк аткан һәм Кашмирдан Буддист кешесе һәм Патшаның кыз туганы, Куча принцессасы улы булган Куча монахы һәм тәрҗемәчесе Кумараджива (безнең эраның 344-413 елы) тарафыннан Һинд Санскрит язмалары тәрҗемә ителгән булган. Кайвакыт "Беренче Һинд-Иран стиле" дип аталган 1-енче стиль Һиндстаннан һәм Үзәк Азиядән йогынтыны билгели һәм безнең эраның 300-енче елдан 500-енче елга кадәр периодны колачлый һәм зур Һиндстан тәме булып әфлисун һәм яшел төсмерләре белән Гандһара темалары белән хасиятләнә: хатын-кыз биючеләр һәм музыкантлар еш тулы күкрәкләре белән ялангач яки ярым ялангач. Бу рәсемнәрнең сәнгате шактый чистартылган һәм Кызылның "классик" сәнгать периодын колачлый: төсмерләр нәзек, сызыклар нечкә һәм элегант, төсләр текстура һәм күләм сизүен бирү өчен прогрессив рәвештә кушыла. Төньяк Әфганстанда Бамиян Буддалары гомуми рәвештә Кызыл Мәгарәләренең алдан килүчеләре дип таныла. Период ахырына Гандһара сәнгате йогынтысы Эфталитлар астында Бактрия һәм, Куча даирәсе сәяси берләшүе дәвамлыгы булып таныла, ул 480 елдан 560 елга кадәр дәвам иткән, яки шуннан соң берничә ун ел соңрак.

1 период: "Классик" иртә стиль (безнең эраның якынча 300-400 елы)

Кызылда иң иртә рәсемнәр "классик" стадиягә карый. Аларның стиле бик элегант һәм "буяу манерасында", скульптура күләмен чагылдырыр өчен катлаулы күләгәләр ясавы белән. Сызыклар камил һәм нечкә, төсләр нечкә итеп кушыла. Бу стиль шулай ук Һинд хасиятле һәм Гандһарага яки Кашмирга карый дип фараз итәргә була. Бу иртә стильнең мисалы булып Диңгез Аты Мәгарәсе (118 мәгарә) тора, һәм ул аерым мәктәпне формалаштырырга мөмкин. Бу дәвам иткән стадиянең стиле белән контрастта, моны Сыннар Мәгарәсе базы панельләрендә күрергә мөмкин, мәсәлән, "Көтүче Нанда"да, ул калынрак, интенсив төсләр кулланыла (әмма һаман бары тик көрәннәр, яшелләр һәм әфлисун төсләре), калынрак сызыклар һәм гадирәк үрнәкләр.

Иртә рәсемнәр

Һинд Брахми язмасыннан килеп чыкканны кулланып Инд-Аурупа теле Тохар телендә иртә язмалар такталарда иртә сурәтләрдә кулланыла, моны Кесон түшәмле мәгарә өстендә мәгарә (171 мәгарә), яки Ниша Мәгарәсе (27 мәгарә).

• 
  Кызыл Беренче Период безнең эраның 300-395 елы
• 
  Кызыл Беренче Период безнең эраның 300-395 елы (тугърылар детале)
• 
  Кызыл Беренче Период безнең эраның 300-395 елы. Тохар язмасы: "Будда Ратна кулы белән ясалган булган(...)".

Иң иртә буялган мәгарәләр

Дзин Династиясе (безнең эраның 265-316 еллары) Кытай хроникалары буенча Кучада безнең эраның 3-енче гасырына инде мең Будда ступасы булган.

Кызылда иң иртә буялган мәгарәләр булып Диңгез Аты мәгарәсе (118 мәгарә) һәм C һәм B Хәзинә Мәгарәләре (тәңгәл килгән рәвештә 83 һәм 84 мәгарә) фараз ителә. Өч мәгарәнең мөгаен иң элеккесе 118 мәгарә үзәк үзәннең тирән эчендә урнашкан. 83 һәм 84 мәгарә шул ук үзәннең керүендә урнашкан. Бу мәгарәләр гади архитектур корылышка һәм ачык Һинд стилендә сурәтләргә ия. Кучадан аксөяк яки бай Тохар бүләк бирүчеләре туникалар кигән булган, кайвакыт тугъры сурәтләренең янында тезләнеп күрсәтелгән.

"Диңгез Аты Мәгарәсе" (118 мәгарә, безнең эраның 300-350 елы)

Диңгез Аты Мәгарәсенә (118 мәгарә) 1906-1907 ел Өченче Алман экспедицияләре һәм 1907 ел Пол Пельоның Француз экспедициясе зиярәт кылган һәм фотосурәт алган. Фрескаларның зур өлешләре алынган һәм Германиягә җибәрелгән булган, бигрәк тә фон Ле Кок тарафыннан 1914 елда, ул лунеталарны һәм арканың яннарын алган.

Мәгарә турыпочмаклы бүлмәдән (3.6×4.8 метр) гыйбарәт керү озын якта һәм аның түшәме трансверсаль мичкәсыман арканы формалаштыра. Ишек аша кереп булган мәгарә алдында тигез киң ачык пространство бар, мөгаен ул сурәтләр белән бизәлгән һәм пирамидаль түбә калдыклары белән. Ике бүлмә 1 метр калынлыктагы стена белән аерылган. Бу төр аркалы мәгарә өчен модельне Бактриядә Кара Тепеда табарга мөмкин, ул безнең эраның 2-нче гасырыннан 3-енче гасырына кадәр даталана.

Төп базның арткы стенасының уртасында зур сурәт тора (киңлеге 3,42 м һәм биеклеге 2,16 м), анда ярдәмчеләре белән Патша идентификацияләнмәгән сәхнәсе, мөгаен "Күк сараенда сәләт һәм музыка" (天宫伎乐). Фигураларның мөнәсәбәтләре һәм позалары безнең эраның 3-енче – 4-енче гасыр Нагарджунаконда рельефларына охшаш. Патша аның тирәли күпсанлы ярдәмчелләр утырып, бигрәк тә чишенгән диярлек хатын аның сулында утырып үзәктә утырган. Алар үзәк розетта дизайны белән авыр түгәрәк алкалар кигән. Битләрнең модельләре Гандһарада Хаддада сыннарга охшаш. Сурәт биш дәвам итүче бизәкле чикләр кысаларында Рим сәнгатенә охшаш натуралистик йөзем агачы элементлары белән маһир итеп ясалган.

Фрескаларның төсләре көрәннең төрле төсмерләре, өстеннән бераз яшелсу, әмма зәңгәр юк, ул шулай аталган "әфлисун һәм яшел" стильне билгели. Түшәмнең үзәгендә Кояш һәм Ай, ике монах һәм тырнакларында кеше фигурасы белән кош мотивлары. Түшәмнең яннарында бриллиант формасындагы таулар, алар тирәли кеше, хайван, күл һәм агач натуралистик мотивлары, мөгаен Якын Көнчыгыш дизайны, ул гомумән Кызылда соңрак мәгарәләрдә кабул ителгән булган. Ян стеналарда түшәмнән аерылган фантастик хайваннар төркеме. Гомуми стиль иртә дип фараз итәргә була һәм мөгаен Кашмирдан һәм Бамиянда 24 мәгарәдән алынган.

Түшәм чикләрендә лунетталарда бизәкле Буддист сәхнәләре күрсәтелгән. Уң лунеттаны идентификацияләргә авыр, әмма ул патшаны яки сугышчы фигурасына бөгелүче Бодһисаттваны чагылдыра дип фараз итәргә мөмкин. Аскы өлештә сарай сәхнәсе, кушеткадагы фигура дэваталар белән уратылган. Сул лунеттада Тусита Күгендә киләчәк Будда Майтрейя күрсәтелгән. Моның астында төрле Нагалар, тугърылар фигуралары һәм хайваннар белән уратылган Сумеру Тавы сурәте.

Тезләнүче тугърыларның кечкенә фигуралары, туникаларда, якынча 40 сантиметр биеклектә, кайберәүләре хәнҗәр белән коралланган, арткы стена фресканың сул һәм уң почмакларына каршы урнашкан: мөгаен безнең эраның 4-енче гасыр аксөяк һәм бай Куча бүләк бирүчеләре. Бүләк бирүчеләрнең берсе өч янып таручы хушбуй таякчыгы тота. Ул чикле һәм өскә бөгелгән, якасыз һәм җиңнәре тар булган туникага киенгән. Тездән бераз өстәрәк җитә торган туника билбаулы. Штаннар шул ук төстә һәм шул ук чиккә ия. Ул табаны астында хач-сыман бәйләнешләр белән соры ботинкалар кигән. Арттагы фигура венок һәм кадильница-сыман нәрсә тота, тар җиңле кара билбаулы куртка кигән, ул тирәли кызыл чик белән тәэмин ителгән һәм киң яшел күлмәк кигән. Аларның чәче уртага кадәр туры итеп киселгән, бу шул вакыт Кытай Дзин Шу хроникаларында Куча кешеләрнеке дип язылган чәч алу стиле. Төп фресканың сул почмагына каршы тезләнүче монах, ул кызыл күлмәк кигән һәм охра чәчле, ул чүкеч белән церемониаль чүлмәкне формалаштыра, шул ук вакытта аның артында башка якта бүләк бирүчеләргә охшаш туника кигән рәссам, әмма аның башы гына калган.

• 
  Арткы стенаның фресканың янә корылышы
• 
  Диңгез Аты Мәгарәсе, түшәм детале
• 
  "Охралы киселгән чәч" белән монахлар, Диңгез Аты Мәгарәсе түшәме астында.
• 
  1907 елда Шарль Нуэтт фотога төшергәнчә мәгарәнең уң як өлеше

"Хәзинә Мәгарәсе C" (83 мәгарә, безнең эраның 300-350 елы)

83 мәгарә (C хәзинә мәгарәсе) үзәк үзәнгә керүдә дүрт "Хәзинә мәгарәсе" (82, 83, 84, 85) компакт төркеме. Ул чагыштырмача кечкенә шакмак мәгарә (3.6×3.6 м), уртада мөгаен сын яки ступа өчен подиум. Биредә түшәм җимерелгән, әмма мөгаен гөмбәз формалаштырган.

Арткы стенада яхшы сакланган Джатака кыйссасы сәхнәсе, бу Дивьяваданадан Рудраяна Риваяте, патша Рудраяна нечкә шәлләрдән һәм бизәкләрдән тыш ялангач Патшабикә Чандрапрабһаның биюен карый. Бию вакытында патша аның хатыны тиздән үләчәк дигән юрама ала һәм ул аны Буддачылык монахинясы булырга сорый. Фигураларның стиле һәм мөнәсәбәтләре гомумән Һиндле, мәсәлән, биюченең Трибһанга позициясе яки Патшаның ничек утырганы. Патша кигән диадемасының җилпәнүче тасмалары шулай да, Иран патша символизмыннан алынган.

Бу мәгарәләрдә, рәсемнәрнең кысалары, бигрәк тә йөзем детальләре мөгаен безнең эраның беренче гасыр Рим сәнгатеннән алынган. Бу мәгарә 84 мәгарәдән бераз иртәрәк булырга мөмкин. Фреска Берлинга Грүнведел тарафыннан җибәрелгән булган (Ref: MIK III 8443).

Бу рәсемнәр нечкә һәм нәзек: күләмнәр күләгәләр һәм төсләр градацияләре белән, ә кинәт сызык чиге белән билгеләнә. Шуның өстеннән, "пумаланың рәсем өстеннән өстенлеге бар".

• 
  1912 елдагыча арткы стенада фреска күренгән килеш C хәзинә мәгарәсе.
• 
  Фреска, "Чандрапрабһа принцессасы биюе", кысалар мөгаен безнең эраның 1-енче гасыр Рим сәнгатеннән алынган. C Хәзинә Мәгарәсе (83 Мәгарә). MIK III 8443.
• 
  83 хәзинә мәгарәсе, ярдәмчеләр, арткы планда бизәкле Коринф капителе белән (деталь)

"B хәзинә мәгарәсе" (84 мәгарә, безнең эраның 300-350 елы)

84 мәгарә (B хәзинә мәгарәсе) шакмак, мөгаен гөмбәзле мәгарә (4×4 м, биредә түшәм шулай ук җимерелгән булган) булган, ул Кызылда иртәрәк, гадирәк мәгарә структурасы мисалы, ул шулай ук Бамианнан мәгълүм (24 мәгарә). 84 мәгарәләрдә рәсемнәрнең килеп чыгышы Һиндле булып күренә, мөгаен Кашмирдан. Аларда Будда тирәли басып торган кеше төркемнәре күрсәтелгән, алар йә утырган, йә баскан килеш. Урнаштыруның тирәнлеге шактый сай, фигуралар грациоз кисеп ясалган торслар белән. Битләр түгәрәк һәм кабарынкы. Райз 84 мәгарә өчен 4-енче гасырның беренче яртысы датасын тәкъдим итә. Барлык сурәтләр Берлинга Грүнведел тарафыннан җибәрелгән булган.

Бу ике мәгарә 82 мәгарә белән кушылган, бизәлмәгән виһара шулай ук безнең эраның 300-350 елы белән даталана, һәм 85 мәгарә, кечкенә хәрабә хәлендә мәгарә.

• 
  B хәзинә мәгарәсе (84 мәгарә), фрескалар 1912 елдагыча арткы стенада күренә.
• 
  B хәзинә мәгарәсе (84 мәгарә) мәгълүм булган корылышы һәм декоратив планы
• 
  Будда тирәли кешеләр, 84 мәгарә
• 
  Ярдәмче, 84 мәгарә

"Тавис мәгарәсе" (76 мәгарә, якынча безнең эраның 400 елы)

"Тавис Мәгарәсе" (Алман телендә Pfauenhöhle) шулай ук иртә мәгарә, гәрчә ул безнең эраның 400 елыннан бераз соңрак даталанса да, һәм алдагы урнашканы "Сыннар мәгарәсе" (77 мәгарә), үзәк үзәннән бераз гына тышта икенче таш чыгуда. Ул углерод ярдәмендә безнең эраның 4-енче гасырыннан 5-енче гасырына кадәр даталана. Ул "бөтен Кызыл циклында иң танылган Һиндчә" дип әйтелә. Рәсемнәрдә Гандһара сәнгате һәм Аджанта мәгарәләре фрескалары кайтавазы.

Төп пулаттан алдан аркалы түбәсе җимерелгән турыпочмаклы вестибюль бара. Төп пулатның гөмбәзле түшәме бар Бамиянның иртә мәгарәләрендә, һәм Кызылда 83 һәм 84 мәгарәләрендә күренгән инновация. Мәгарәнең алпулатында күпсанлы Будда потлары һәм шулай ук бизәлгән агач урындыклар һәм түбән күрсәтү өстәлләре табылган булган.

Төп пулатның үзәгендә зур подиум бар, анда мөгаен Будда белән ассоциацияләнгән төп потлар торган. Мәгарәнең архитектурасы иртәрәк мәгарәләр белән чагыштырып караганда билгеле үсеш күрсәтә, әмма “үзәк багана” мәгарә структурасына караганда алдан бара. Берничә рәсемдә Будданың тормышы иллюстрацияләнгән. Грүнведел килгәндә бары тик төп базның сул ягы күбесенчә җимерелмәгән булып калган. Стенаның өске өлеше Будданың дүрт әһәмиятле моментын күрсәтә, шул ук вакытта күк күзәтүчеләре өстә балконда торалар: 1) Сиддһартаның тууы һәм Будда ялангач һәм инде биек булган беренче Өч Адым, 2) Сарай тышында Дүрт Күренеш, 3) карт хатыннарга әверелдерелгән Мара кызларын вәсвәсә кылу һәм 4) Мара һөҗүме. Урта рәт тулысынча диярлек җимерелгән булган, гәрчә Дәгъва Итүче Будданың сәхнәләрен танырга була. Панельләр 5 -тән 9-га кадәр номерлана ала, әмма 5-енче һәм 9-ынчысы янәшә стеналар өстеннән баручы ярым-панельләр булып тора. Панельләрнең берсендә Рәссамнар Мәгарәсеннән булганнарга охшаш солдатлар. Стенаның астында : 10) Паринирвана, 11) тугърылар Будданың табутка куелуына каравы, 11) Табутында Будда һәм 12) Будда Кремациясе. Фресканың өске өлешен Грүнведел алып куйган һәм панельләр итеп Германиягә җибәргән, кайберәүләре һаман да Һинд Сәнгате Музеенда саклана.

Алдан баручы панельләрдә Будда тормышының төрле вакыйгаларның тәкъдим ителүе Гандһара мисалларына, мәсәлән, Сикри ступага охшаш, гәрчә Тавис Мәгарәсендә панельләр җентекле хронологик корылышы өчен билгеле. Охшаш тип тасвирлама панельләре шулай ук Андһрада табылган булган.

Баз өстендә гөмбәз сигез пар сегменттан тора, алар тавис каурыйлары арасында очучы апсара белән тутырылган. Гөмбәз тирәли үткәннең күпсанлы деваталары һәм Буддалары сурәтләнгән.

Сәнгать тарихчысы Бенджамин Роуленд буенча, калган фрагментларның берсен комментарлаганда "кылыч тоткан фигуралар төркеме танып була торган Һинд этник типларында". Ишек стенасында монахларның һәм бер Куча бүләк бирүченең рәсемнәре, барысы да Брахми язмалары ярлыклары белән. Кызыл сәнгатендә аңлатучы ярлыклар еш бүләк бирүчеләр рәсемнәренә өстәлгән булган. Киресенчә, мондый ярлыклар тасвирлау тәкъдим итүләре өчен беркайчан да кулланылмаган булган.

• 
  Мара кызларын вәсвәсә кылу (сулда), алар карт хатыннарга әвердерелгән (уңда).
• 
  Мара һөҗүм итүе
• 
  Музыкант детале, 76 мәгарә
• 
  Тавис каурыйлары белән гөмбәздән сигез пар сегмент.
• 
  Ике "тавис" сегментының өске өлеше.
• 
  Төп базның сул стенасы (планда "2"), Будданың иртә тормышы вакыйгалары һәм өстә күк деваталары күрсәтелгән.
• 
  Сул стенада панельләрнең аскы рәте.
• 
  Тавис Мәгарәсендә Үзәк пьедестал (тулаем киңлеге 2,18 метр)

"Диңгезчеләр мәгарәсе" (212 мәгарә, якынча безнең эраның 400 елы)

"Диңгезчеләр Мәгарәсе" (Höhle der Seereise) Риес тарафыннан стилистик анализ нигезендә иртә 5-енче гасыр белән даталана. Углерод даталары шактый соңрак, якынча безнең эраның 561-637 елы. Мәгарәдә яктыртылуга төрле юллар турында озын сөйләү дәвамлыклары булган. Панельләрнең күбесе Даһлем Музеенда. "Диңгезчеләр Мәгарәсе"ндә сурәтләрнең эчтәлегене Һинд чыгышлы икәне ачык билгеле, аеруча Гандһара, прототиплары.

"Румакама" рәссамы (, "Римнан берәү"), мәгарәдә Санскрит язмасында очрый. Фресканың уң ягында язылган язмада шулай дип язылган:

"Бу сурәт ясалганнан соң Румакамадан (Сүрия) килгән берәү рәссам Манибһадра аста шул түгәрәкләрне ясаган".

Санскритта "Румакама" язмасы.

Грүнведел буенча "түгәрәкләр (мандалани) һичшиксез фольгадан һәм кеше баш сөякләреннән ясалган кырыйларга карый", болар классик acanthus яфраклары һәм Буддачылык баш сөякләре, алар фресканың эчке чиге буенча ясалган.

Румакама яки Ромакам сүзе Кызыл сурәтләрендә һәм шулай ук соңрак Тибет документларында очрый һәм Рим Империясеннән яки Византия Империясеннән килгән рәссамга карый.

Диңгезчеләр мәгарәсе. Классик acanthus яфраклары һәм Буддачылык баш сөякләре “Румакама” эшләгән 212 мәгарәдә фресканың аскы ягы буйлап ясалган.

2 Период: Рельефлырак стиль белән "Яңа мәктәп" (безнең эраның якынча 400-500 еллары)

Беренче Периодның икенче яртысында яңа рәсем ясау техникалары. Сулда: 212 мәгарәнең "классик" детале. Уңда: 77 мәгарәдә рельефлырак стиль. Шулай да, төс палитрасы (көрән, әфлисун, яшел) шул ук булып кала.

Кызылда сын күләмен чагылдырыр өчен акыллы күләгә белән аеруча элегант һәм төсле булган иң иртә "классик" стиль сурәтләрдән ияреп, Сыннар мәгарәсендә яңа стиль пәйда була, "Көтүче Нанда" кебек эшләр белән, ул рельефлырак, интенсив төсләр кулланыла (әмма һаман да көрәннәр, яшелләр һәм әфлисун төсләр белән чикләнгән), сызыклар калынрак һәм калыплар гадирәк, "төсле рәсем" кебек әйберләр. Бу стиль Кушаннар астында эллинистик, Иран һәм Һинд йогынтылары кушылмасыннан алынган һәм аның төп барлыкка китерү үзәге Бамиян, ул "Үзәк Азиядә монахлар биләмәсе өчен ата-ана монастыре төре" булып киткән. Стильдә эволюция сурәтләнгән төп темаларда үзгәреш белән беррәттән бара. Классик периодта Будда тормышының кыйсса периоды һәм күпсанлы Джатака хикәяләре үзәк сәхнәне алган. Хәзер төп ассызыклау Будданың вәгазьләрендә, алар типик рәвештә төп базны колачлый һәм Будданың үлеме вакыйгалары һәм Паринирвана сурәтләнгән ян һәм арткы коридорлар пәйда була. Рай Кызылда эчке эволюциянең билгеләре күп булмыйча (бигрәк тә иртә стадияләрдә) кинәт стильләр юрамаларын башка төбәкләрдән кинәт яңа төркем рәссамнар килүенә күрә дип әйтә, алар үз сәнгать телләрен һәм техникаларын алып килгән. Бу период шулай ук озын туникаларда киенгән һәм югары ботинкаларда кыска хәнҗәрләр белән рәссамнарның үз портретлары белән билгеләнә, мәсәлән, Сыннар Мәгарәсе рәссамы яки берничә "Рәссамнар мәгарәсе" рәссамнары, еш кына Санскритта үз идентификацияләүче ярлыклар белән. Рәссамнарның киенү стиле һәм төре еш Сасанид буларак тасвирланган булган, әмма күптән түгел Дилберҗин Тепе, Балалык Тепе яки Бамианда эфталит сыннарына охшалыкка күрә һәм Эфталитлар шул периодта Тарим Бассеинын якынча гасыр дәвамында контрольдә тотканга күрә күбрәк Эфталит дип тәкъдим ителгән булган.

"Сыннар мәгарәсе" (77 мәгарә, безнең эраның 375-400 елы)

"Сыннар Мәгарәсе" (Statuenhöhle) "Тавислар Мәгарәсе"нә якын (76 мәгарә) урнашкан гаять зур мәгарә булган. Ул төп базында нишасыз "колоссаль сурәт мәгарәсе", әмма аның Будда сыны торган колоссаль подиумы басып торып калган. Атипик дизайнда, арткы коридор шактый зур һәм төп баздан киңрәк, киңлеге 8,70 метр, биеклеге 5,10 метр. Кызылда бары тик җиде башка "Колоссаль сурәт мәгарәсе" мәгълүм 47, 48, 70, 136, 139 һәм 146 мәгарәне кертеп. Анда гигант Будда сурәтен сыйдырыр өчен бик биек төп баз, базның биеклеге якынча 5 метрга җитә һәм кайвакыт 16,5 метр биеклектә (мәсәлән, 47 мәгарәдә), һәм шулай ук шактый биек арткы бүлмә (еш якынча 5–6 метр биеклектә).

Мәгарәнең күпсанлы сыннары балчык һәм саламнан ясалган, көчәйтү өчен чәч җепселләре һәм еш безнең эраның 6-нчы гасыры белән даталана, әмма күбрәк углерод даталарына бәйле рәвештә безнең эраның 375-400 елы белән даталана. Сыннарның күбесе ябыштырылган элементлардан эшләнгән, аларда Санскрит исемнәре, алар мөгаен һөнәр ияләре һәм хуҗалары исемнәре.

Мәгарә "үзәк багана" мәгарәсе, әмма 6 метр пигы булган арканы формалаштырган төп базның түбәсе бөтенесе җимерелгән булган. Төп базның стеналарында берничә сурәт калган: алар берничә рәттә оештырылган Будда вәгазьләре булган, һәрбер бу сурәтләрнең үлчәме - киңлеге 1,34 м һәм биеклеге 96 см. Вәгазь сурәтләре "саф Гандһара стиле"ндә. Аларның стиле "Рәссамнар Мәгарәсенә (207 мәгарә)" якын, һәм, Грүнведел буенча алар "шул ук кул белән эшләнгәнгә охшаган". Альберт Грүнведел ике мәгарәне дә шул ук "I стадия" периодына (безнең эраның 500-600 елы) караган дип күрсәткән.

Бик нечкә рәсемнең берничә нечкә итеп ясалган фрагментлары безгә кадәр барып җиткән, алар Сыннар Мәгарәсенә карый. Грүнведел базда бары тик өч рәсем калган дип аңлаткан, барысы да Будда вәгазе сәхнәләре:

1) Базның уң стенасында, Грүнведел "Будда алдында җиңел аскы киемдә яшь" белән вәгазь рәсемен тасвирлаган, ул хәзер "Нанда көтүчесе" буларак мәгълүм рәсемгә карый, ул Сыннар Мәгарәсеннән килеп чыккан булганы мәгълүм.
2) Кыршы урнашуда, сул стенада, Грүнведел вәгазь сәхнәсен тасвирлаган, анда Будданың "бары тик табаннары гына калган", ул Шарль Нуэтт 1907 елда in-situ фотога төшерелгән панельгә карый.
3) Соңыннан Грүнведел бары тик "тезләнгән табынучы" гына калган вәгазь сәхнәсен тасвирлаган, ул тезләнгән Ваджрапанига карый, аның Сыннар Мәгарәсеннән килеп чыкканы мәгълүм. Төп баздан бу панельләрнең стиле коридор аркаларының һәм аскы коридорның чистартылган "классик" стиленнән билгеле аерылып тора. Алар мөгаен башка сәнгать мәктәпләре һәм башка рәссамнар тарафыннан эшләнгән. Базда рәсемнәр кабарынкырак, "Көтүче Нанда"да кебек интенсив төсләр, калынрак сызыклар һәм гадирәк калыплар куллана. Базда рәсемнәрнең төсләре гәрчә интенсиврак булса да, һаман да көрәннәр, яшелләр һәм әфлисун төсләр белән чикләнгән. Зур күзләр һәм киң күз кабаклары соң Кушан Империясе эшләренә охшаш. Рәсемнәрнең бу яңа типлары Кучада шул вакыт тирәсендә яңа күренекле стильнең пәйда булуын фараз итәргә мөмкинчелек бирә. Буяу чокырын тоткан рәссам, аның киемнәре "Рәссамнар Мәгарәсе"ндәге рәссамнарга “нәкъ туры килүе” (кафтан, ботинкалар...) мәгарәнең фрескаларында күреп була. Элек сул коридорның алгы очында, беренче сын артында булган рәсем хәзер Эрмитаж Музеенда. Шул ук киемнәрдә тагын ике тугъры шулай ук арткы коридорда урнашкан булган. Сыннарның берсе бүленгән өлкәләре белән махсус панцирьда кеше, ул саклаучы буларак торган (мөгаен Ваджрапани) төп базда колоссаль Буддадан сул якта. Бу төр панцирь берничә гасыр дәвамында Ефәк Юлының Төньяк сегмент сәнгатендә кулланылган булган һәм соңыннан Кытайда превалент булып киткән. Баш ул тәҗрибә өстәве. Кучаны безнең эраның 383-385 елларда вакытлыча яулап алган Элеккеге Цин Династиясенең Императоры Фу Цзян (як. 357–385) җибәргән Кытай генералы Лю Гуанг Куча солдатларының көчле панцирен билгеләп узган, Сасанид илһамы белән кольчуга һәм ламеллар броня тибы, аны шулай ук Кызыл Мәгарәләрендәге рәсемнәрдә күреп була:

Алар атлары һәм уклары белән маһир булган, һәм кыска һәм озын сөңгеләр белән яхшы булган. Аларның панцире кольчуга кебек; хәттә берәү атса да, [ук] эчкә үтә алмый. |Кытай Генералы Лю Гуанг биографиясе

• 
  Мәгарә алды. Биеклеге якынча 6 метр булган төп баз җимерелгән һәм ике ян коридорга керүләр аша турыдан-туры керергә була.
• 
  Сыннар Мәгарәсенең планы һәм ян манзарасы. Якынча 6 метр биеклектәге алгы бүлмәнең Будданың колоссаль сыны өчен гаять зур подиумы (3.8×1.4 метр) бар. Зур арткы бүлмәнең сирәк очлы түшәме бар.
• 
  In-situ Шарль Нуэтт тарафыннан 1907 елда фотога төшерелгән сул коридорга керү алдыннан гына вәгазь сәхнәсе
• 
  Утыручы Ваджрапани, Сыннар Мәгарәсе, Кызыл Мәгарәләре. 14C даталавы: безнең эраның 406-425 елы.

Ян коридорлар структур рәвештә бик катлаулы һәм хәзерге көнгә кадәр күренеп тора торган булып кала. Һәр коридорның тышкы стенасы буйлап түбәп платформа бара, анда рәт сыннар күрсәтелгән, алар артында туникада һәм ботинкаларда сынны кертеп фрескалар. Алар өстендә һәр коридор өстендә биек арка, көньяк якта лунетта белән җиһазландырылган һәм озынлыгы буена балюстрада артында дэваталар рәтләре белән, алар Будда Майтрейя тирәли торалар, һәм алар өстендә Диңгез аты Мәгарәсе (118 мәгарә) аркасында кебек ромб лосанж монахлар, хайваннар, агачлар һәм буалар белән пейзажлар.

Паринирвана Будда өстендә бай бизәлгән апсаралар, коридорның арткы стенасы.

Хәзер шулай ук күренә торган арткы коридор шактый гадәти булмаган, аның аркасы өч буйга яссылык формалаштырган, аларда карталар колодасы кебек дэваталар сыннары. Арткы стена буйлап эскәмиядә Паринирвана сәхнәсендә колоссаль бөгелүче Будда сурәте торган, Будда өстеннән элегант очучы дэваталар. Эскәмиядә утыруы хатын-кыз сыннары калдыклары һәм аларның аякларында ир кеше – фил бюсты күренә. Бу мәгарәдә рәсемнәр стиле, аеруча ян һәм арткы коридорларда бик элегант һәм “рәссамнарча”, скульптура күләмен чагылдырыр өчен нечкә итеп ясалган күләгәләр белән. Ул Диңгез аты мәгарәсенә (118 мәгарә) шактый охшаган һәм шул ук мәктәпкә карарга мөмкин. Бу чистартылган стиль базда панельләр стиле белән контрастта, күпкә рельефлырак булган "Көтүче Нанда"да интенсив төсләр (көрән, яшел һәм әфлисун), калынрак сызыклар һәм гадирәк калыплар кулланыла. Бу аерма "Сыннар Мәгарәсе" ике иртә стиль арасында күчеш булуын фараз итәргә мөмкинчелек бирә. Соңрак мәгарәләр, мәсәлән, Музыкантлар Мәгарәсе хәттә башка стильгә ишарә итә, биредә тән формаларын интенсив зәңгәр пигментлар кулланылышы белән сызыкларын күрсәтү өчен безнең эраны 4-енче гасыры Көнбатыш сәнгате илһамландырган тере төсләр кулланыла.

• 
  Сул коридорда сыннар калдыклары (картада "2"). Кафтанда рәссам сулда беренче сын артында почмакта. Сыннар шулай ук буялган булган.
• 
  Бөгелүче Паринирвана Будда өстендә арткы стена фрескасы, Сыннар Мәгарәсе.
• 
  Сул коридор, дэваталар балконда тора (деталь).
• 
  Арткы коридорда түшәм (деталь)

"Рәссамнар Мәгарәсе" (207 мәгарә, безнең эраның 478-536 елы белән даталана)

General decorative content and layout of the main chamber with Призматик гөмбәз белән төп пулатның гомуми декоратив эчтәлеге һәм корылышы, рәссамнарның урнашуы Альберт Грүнведел тарафыннан 1912 елда язылганча. Бу мәгарә хәзер рәсем калдыкларсыз диярлек: уң стенада берничә рәсем Германиядә Даһлем Музеена җибәрелгән булган; сул стенада рәсемнәр 1912 елда шактый сакланган хәлдә булган һәм (үзәк өске панельдән кала) урында калган, әмма алар бүген фрагментар һәм вандалларча җимерелгән булган.

[[File:Kizil Cave of the Painters, Group around the Buddha and upper frieze (reconstruction from black and white original).jpg|thumb|Рәссамнар Мәгарәсендә (уң стенаның үзәк өсте) төп аркалы пулатта Будда тирәли төркем һәм аның өстеннән классик Рим стилендә фриз. Будда белән сәхнәнең таҗы булып төшләр, төргәкләр һәм классик яфраклар белән фриз тора, ул җиңел итеп Рим стенасын бизи алган" "Рәссамнар Мәгарәсе" (Malerhöhle, 画家窟, 207 Мәгарә) Кызылда иң иртә мәгарәләрнең берсе һәм иң матуры. Мәгарәдә базның арткы стенасына каршы Будда сыны булган һәм аның тирәли мичкәсыман аркалы хастаханә булган. Төп базда һәр як стенада тугыз дәгъва итүче Будда.

Мәгарәнең исеме фрескалар янында торучы һәм буяу капеллалары һәм пумалалар тотучы рәссамнарның күпсанлы автопортретлардан килеп чыккан. Берничә рәссамның ярлыклары бар, мәсәлән Санскритта (Гупта язмасы) язылган ярлык: "Тутука рәсеме" () сорау өстендә уйлаучы рәссам янында. "Читракара" Тохарча түгел, әмма Санскритча (һәм соңрак Һинди телендә चित्रकला) "рәссам/рәсем" дигән сүз. Кызыл сәнгатендә бүләк бирүчеләр идентификацияләүче ярлыклар еш тасвирлаучы сәхнәләргә түгел, ә рәсемнәргә өстәлгән булган.

Бу рәсемнәр өчен палеография, стилистик һәм углерод даталавы комбинациясе ярдәмендә якынча безнең эраның 500 елы датасы бирелә. Кайбер стилистик элементларның көчле классик йогынтысы бар, мәсәлән, Будда сәхнәләре өстендә стеналар өстендә Рим стилендәге фризлар.

Рәссамнар Мәгарәсендә, Кызылда кайбер башка мәгарәләрдә кебек, уң ягында өч яка белән һәм уникаль чәч тарашлар белән кешеләр сурәтләнгән. Башка билге булып кылычлар өчен ике нокталы асып кую системасы тора, ул мөгаен Эфталит инновациясе һәм алар тарафыннан контрольдә тоткан территорияләрдә кертелгән булган. Бу рәсемнәр мөгаен төбәктә эфталитлар хөкеме вакытында якынча безнең эраның 480-550 елында ясалган булган. Кызыл Мәгарәләрендә Гандһара сәнгате йогынтысы якынча безнең эраның 500 елы белән даталана һәм даирәдә Эфталитлар астында Бактрия һәм Куча сәяси берләшүе нәтиҗәсе дип таныла.

Рәссамнар Мәгарәләре рәсемнәре безнең эраның 478-536 елы белән углерод ярдәмендә даталанган.1912 елда Альберт Грүнведел "Сыннар Мәгарәсе"нең фрескалары "Рәссамнар Мәгарәсенең шул ук рәссамнары тарафыннан эшләнгән булган", һәм алар "саф Гандһара стиле"ндә булган. Шулай ук Сыннар Мәгарәсендә автопортрет рәссамы буяу чокыры тота һәм киемнәре "Рәссамнар Мәгарәсе" рәссамнарына “төгәл тәңгәл” килә (кафтан, ботинкалар...). Кызыл рәссамнарының кием стиле еш Сасанид буларак тасвирлана, әмма хәзер күбрәк Эфталит буларак таныла, чөнки Бамиан, Дилберҗин Тепе яки Балалык Тепе сыннары белән охшашлыклар бар. Грүнведел ике мәгарәне дә "I Стадия" чорына (безнең эраның 500-600 елы) карый дип фараз иткән.

Төп базда 18 Будда вәгазе сәхнәсе бар. Нишада мөгаен Будданың монументаль сыны һәм Индрасала Мәгарәсе хикәясенә караган рәсемнәр. Түшәм призматик, Бамиан архитектура тибын кабатлый. Уң коридорда Реликвияләр Сугышына һәм Будданың реликвияләр өләшүенә карый, шуларның берсендә атларда коралланган сугышчылар. Коридор артында фрескалар 1912 елда булмаган диярлек. Бары тик берничә эз калган, фараз иткәнчә Паринирвана сәхнәләре. Сул коридорда Будда тәгълиматын тезләнүче патша гаиләсенә тапшыруының матур фрескасы, тышкы стенада аның алдында фреска юк диярлек.

Рәссамнар Мәгарәсе рәсемнәре һәм 5-енче – 6-нчы гасыр Дилберҗин Тепе һәм Пенҗикентныкылар арасында охшашлыклар билгеләнгән булган.

• 
  Рәссамнар Мәгарәсе, план
• 
  Кызылда рәссамнарның автопортретлары. Ярлыклар Санскритта (Гупта язмасы): "...ның рәсеме + (исем)"
• 
  Рәссамнар Мәгарәсендә фреска, аскы уң почмакта кафтанда рәссам, безнең эраның якынча 500 елы. Аның Санскритта (Гупта язмасы) язылган ярлыгы бар: "Рәссам Тутука" (Читракара Тутукасья). "Читракара" (चित्रकला) Санскрит һәм Һинди телендә "рәссам/рәсем" дигән сүз. 1912 ел фотографиясе һәм рәсеме һәм хәзерге заман in-situ халәте.
• 
  Уң коридорда сугышчылар белән фреска, тышкы стена: Будда реликвияләре сугышы. Алар ламелляр шлемнар кигән һәм аларның кылычлары гардаларында cloisonné бизәлеше белән типик турыпочмак яки овал формалардагы Гунн дизайнында: Сугыш кораллары безнең эраның 5-енче гасыры белән даталарга мөмкин. Фреска бик ачык булган, әмма Грүнведел алып куйганнан соң таралган булган: бары тик берничә фрагмент in-situ калган.
• 
  Брамин Дрона тарафыннан сигез патшага (дүртесе күренә) Будда реликвияләрен өләшү. Уң коридор рельефы, эчке стена.
• 
  Девата детале (уң стена, өске ярус, сул сәхнә)

60 Мәгарә: "Иң зур Мәгарә"

60 Мәгарә, шулай ук "Иң зур Мәгарә" дип атала, ул берничә период дәвамында киңәйтелгән мәгарә, һәм һаман да Классик Беренче Период чистартылган стиленә караган берничә рәсем булган, шул ук вакытта рәсемнәрнең күпчелеге соңрак Икенче Периодтан. Мәгарә патша бүләк бирүчеләре портреты өчен мәгълүм, алар характеристик рәвештә Брахми язмасында ярлык белән бара. Бу Беренче Стильдә патша бүләк итүчеләрнең рәсемдә мөгаен беренче сурәтләнеше, шул ук вакытта алар икенче период вакытында бик еш очрый. Рәсем стиле Рәссамнар Мәгарәсендә (207 Мәгарә) күренгәнгә бик охшаш. Ир бүләк итүче кешенең чәчтарашы Рәссамнар Мәгарәсендә мәшһүр рәссамныкына шактый охшаш. Мәгарә шулай ук түгәрәк кыса шарчыкларында Сасанид стилендәге үрдәкләр булуы белән билгеле, Үзәк Азиядә киң таралган мотив, ул Афрасиабтан Үзәк Азия илчесе киеменнән мәгълүм. Бу мотив мөгаен патша бүләк итүче портретларына караганда соңрак буялган булган.

• 
  "Иң зур мәгарә", 60 мәгарә
• 
  Беренче Стильдә панель, патша бүләк бирүчеләре һәм Брахми ярлыгы белән.
• 
  Рәссамнар Мәгарәсендә төп рәссамныкына охшаш чәч тарашлы патша бүләк бирүчесенең детале.
• 
  Энҗе түгәрәкләрдә Сасанид кошлар мотивы, мөгаен соңрак рәсем.

Икенче Һинд-Иран стиле: көчле контрастта "зәңгәр һәм яшел" рәсемнәр

[[File:Cave 188, lunette, Central Asian foreigner.jpg|thumb| Майтрейяга табынучы Үзәк Азия чит ил кешесе, 188 Мәгарә]] Берничә урта стадия белән "Икенче Инд-Иран стиле" эволюцияләгән, ул шул вакытта Сасанид Империясе һәм Эфталитлар биләгән Көнчыгыш Иран сферасы йогынтысы белән, көчле Согдия мәдәни элементлары белән Һиндстаннан даими йогынтыны чагылдырган. Эфталитлар сәяси көчләрен якынча 550 елда Сасанидлар һәм Көнбатыш Төркиләр тарафыннан җиңелгәннән соң югалтканнар, әмма алар ярым-бәйсез князьлекләргә бүленеп озак вакыт тәэсир иткәннәр. Кытайдан Сасанид Империясенә һәм Византия Империясенә яңа Ефәк Юлы үзәгендә Согдия шул вакытта бик бай булып киткән.

Үзәк Азия стилистик элементлары

Бу стиль көчле Һинд-Согдия элементлар белән хаслана, алар шул периодта интенсив Согд-Тохар сәүдә белән алып киленгән булган, аның йогынтысы Согд текстиль элементлары белән Үзәк Азия кафтаннарында һәм шулай ук күп фигураларда озын Согдия кылычларында күренә. Башка характеристик Согд элементлары ул энҗе медальоннарда хайваннар, мәсәлән, үрдәкләр. Һинд-Иран йогынтысы шулай ук мифологик фигураларда, мәсәлән, томшыгында еланнар белән Гаруда кошында, җил Ходае Вайю, Кояш Ходае Адитья һәм Ай Ходае Чандра.

Көчле итеп капма-каршы "Зәңгәр һәм яшел" төсләренең кулланылышы, Үзәк Азиядән lapis lazuli зәңгәр пигментларын кертү һәм контурлар өчен сызык ясау ярдәмендә эшләнгән һәм шул стиль өчен характеристик. Мисалы Музыкантлар Мәгарәсе булган бу стильдә, тән формаларын сызу өчен тере төсләр һәм Ligne claire кинәт сызыклар кулланыла, мөгаен ул безнең эраның 4-енче гасыр Көнбатыш сәнгате белән илһамландырылган һәм иртәрәк период Кызыл мәгарәләре стиленнән бик аерылып тора, ул киресенчә бик элегант һәм “нәфис сәнгатьчә” , нюанс төсләр һәм тәннәрнең скульптур күләмен ассызыклау өчен катлаулы күләгәләр белән һәм мөгаен ул төрле сәнгать тамырларына күрсәтә. Бу рәсемнәрдә һаман Көнчыгыш-Азия йогынтысы күренми.

• 
  Кызыл Мәгарәләрендә 60 мәгарәдә Сасанид стилендәге медальоннар.
• 
  Грек-Буддист сәнгате, 38 мәгарә түшәменең үзәк өлеше
• 
  Зәңгәр һәм яшел стильдә ике башлы кош Дживадживака. Кызыл, 38 мәгарә.
• 
  Арбасында Кояш Ходае Адитья, 171 мәгарә
• 
  38 мәгарә, ай символы

1 период: Баштагы күчеш стиль

Беренче период кыска интервал күчеш стиленнән тора, анда рәсемнәр субтиль һәм шактый нюанслы булып кала, әмма зәңгәр пигментлар очрый башлый. Шәйтан C Мәгарәсе (198 Мәгарә) һәм Шәйтан A Мәгарәсе (199 Мәгарә), һәм шулай ук Баскычлар белән мәгарә (110 мәгарә) һәм кайвакыт Кызыл гөмбәзле A мәгарәсе (67 мәгарә) бу яңа стильдә беренче период булып таныла.

• 
  Лунетта сәхнәсе. 198 Мәгарә
• 
  Фреска, 198 Мәгарә
• 
  Монахлар һәм тугърылар, 199 мәгарә
• 
  Принцлар белән фрескалар, 199 мәгарә
• 
  Буддага тәкъдим ясаучы тугъры (уңда), 110 Мәгарә

2 период: төп стилистик период

"Музыкантлар мәгарәсе" (38 Мәгарә)

Рай буенча "Музыкантлар Мәгарәсе" мөгаен Кызылда "үзәк багана" мәгарәләренең иң элеккегесе, безнең эраның 4-енче гасыр уртасы белән даталана һәм аның иконографиясе иң элеккегеләр арасында. Су Баи тарафыннан углерод даталавы безнең эраның 310 +/-80 һәм безнең эраның 350 +/-60 арасында датаны бирә (ягъни максималь диапазон безнең эраның 230-410 еллары). Хуо һәм Ванг мәгарәне Икенче Периодка карый дип күрсәткән, аңа 4-енче гасыр уртасыннан 5-енче гасыр ахырына кадәр дата бирелгән булган (якынча безнең эраның 350-499 еллары). Традицион Герман даталавы мәгарәне безнең эраның 600-650 елларына карый дип фараз иткән һәм аны соңрак "Зәңгәр-яшел стиль" мисалы итеп тәкъдим иткән, ул хронологик рәвештә "Әфлисун-яшел стиле" төркеменең варисы дип әйтелә.

Планда булган "үзәк багана" чынлыкта багана түгел, ә бары тик мәгарә артында таш, аңа әйләнеп йөрергә мөмкинчелек биргән түгәрәк коридор борауланган булган. Будда сынын кую өчен "үзәк багана"да ниша бар һәм шулай ук төп керүнең һәр ягында ике ниша һәм арткы коридорда ниша бар. Үзәк нишада мөгаен Индрасала Мәгарәсендә медитацияләүче Будда сурәтләнгән, артта тау арткы фон бизәлеше, Кызылда кабатланучы үзәк тема. Тусита Күгендә киләчәкнең Буддасы Майтрейя чыгу ишегенең матур фрескасында сурәтләнгән. Структур рәвештә, мәгарә якынча гади булып кала, чөнки аның алдан килүче бүлмәсе яки вестибюле юк.

Рәсемнәрнең стиле Гандһара сәнгатеннән һәм Кашмирдан Матхура сәнгатеннән һәм иртә Гупта сәнгатеннән алынган һәм Рим сәнгате һәм Пальмира сәнгатеннән шаккатыргыч йогынтылар бар. Шул вакыт тирәсендә Куча һәм Кашмир арасында Кумараджива кабат-кабат сәяхәт итүе мәгълүм һәм ул башкалар арасында бу сәнгатьне тапшыруда оста булырга мөмкин булган. Мәгарәнең структур прототибы булып мөгаен Бактриядә Кара Тепе булырга мөмкин булган. Рәсемнәрнең яссы, яхшы сызыкланган өслекләре Рим Opus sectile техникасына охшаш ул безнең эраның 331-359 елына кадәр чәчәк аткан.

• 
  38 Мәгарәгә керү
• 
  Шарль Нуэтт тарафыннан 1907 елда фотосурәткә төшерелгән түшәм
• 
  Керү ишеге өстендә Тусита Күгендә, Майтрейя, киләчәкнең Буддасы.
• 
  Арткы коридорның арткы стенасында Паринирвана сәхнәсе.
• 
  Буддачылык Джатака хикәяләреннән "Мәрхәмәтле Ташбака Патшасы". Эрмитаж Музее, Санкт-Петербург.
• 
  Панцирьдә сугышчы, 38 мәгарәнең түшәме.
• 
  Буддага тәкъдим ясаучы сәүдәгәр, 38 мәгарә.
• 
  Түшәмдә Джатака сәхнәсе: Сабу сәүдәгәрнең юлларын җитәкли, Кызыл 38 Мәгарәсе "Музыкантлар Мәгарәсе"
• 
  38 Кызыл Мәгарәсе, түшәм.

14 Мәгарә: Үзәк Азия сәүдәгәрләре

14–19 мәгарәләр төркеме. 14 кечкенә мәгарә көнбатышка урнашкан һәм 17 мәгарә төркем үзәгендә. Башка мәгарәләр виһаралар, декорацияләрсез.

Аркалы түшәм белән кечкенә һәм шакмак диярлек бүлмә (2,17×2,17 метр), Рай тарафыннан "Музыкантлар Мәгарәсе"ннән соңрак дип таныла һәм безнең эраның 4-енче гасыр ахырыннан безнең эраның 5-енче гасыр башы белән даталана. Мәгарәнең күп дизайннары бар, анда юлларда төрле куркынычларга юлыгучы, мәсәлән, караңгыда югалып Аждаһа Патша Маби тарафыннан коткарыла торган Үзәк Азия сәүдәгәрләре күрсәтелгән. 14 мәгарә кайбер фигуралар тарафыннан киелә торган кием стильләре өчен әһәмиятле тарихи маркер булып таныла.

• 
  Кызыл, панцирьдә кеше, 14 мәгарә. 智马舍身救王命故事 "The story of the smart horse who sacrifices himself for the king".
• 
  Аждаһа Патша Маби сәүдәгәрләрне коткара, 14 Мәгарә
• 
  Филдә Илаһ, 14 мәгарә
• 
  14 мәгарәнең түшәме, сәүдәгәрләр Джатака хикәяләренә күрсәтүче караңгыда (ас) йөгәрәләр.

17 Мәгарә: Тохар патшалыгы (якынча безнең эраның 500 елы)

Тохар патша гаиләсе (Патша, Патшабикә һәм яшь блондин Патшазадә), Кызыл, 17 Мәгарә (керү стенасы, аскы сул панель). Эрмитаж Музее.

17 Мәгарә (Бодхисаттва Аркасы Мәгарәсе) 8 мәгарәдән уң якта өстә 14 мәгарә янында урнашкан зур "үзәк багана". Ул 14-енчедән алып 19-ынчыга кадәр мәгарәләр төркеменең мөгаен төп мәгарәсе булган, аңа шулай ук берничә бизәлмәгән яшәү фатирлары яки виһаралар керә һәм дини хезмәтләргә багышланган булган. Су Баи 17 мәгарәне 14 мәгарә белән икенче стадия белән (безнең эраның 395-465 елы -+65) даталый. Луо һәм Ванг аны безнең эраның 465 +-65 елы белән даталый. Рай стилистик тануларга таянып 17 мәгарәне якынча 500 елга карый дип фаразлый. Ул кечкенә, бик төсле, шакмак баз белән (3.80×3.90 метр) “үзәк багана” мәгарәсе, аның түшәме аркалы, ике ян коридор белән үзәк багана һәм арткы бүлмәсе бар. Бу мәгарәләр мөгаен якындагы виһаралар өчен дога кылу урыннары булган.

17 Мәгарәдә, керү стенасының аскы сул панелендә Патша гаиләсе очрый, ул Патшадан, Патшабикәдән һәм ике яшь патшазадәдән тора. Алар белән монахлар һәм кафтанда кешеләр. Рельеф хәзер Эрмитаж Музеенда. Патша Сасанид тибындагы патша тасмалары белән таҗ кигән һәм өч кат галосы бар. Ул кечкенә бриллиант бизәлешләре белән озын ак кафтан һәм озын ботинкалар кигән. Аның уң кулы күкрәге алдында хушбуй лампасын тота һәм ул акинакес кылычын һәм сул кулында кызыл сумканы тота. Беренче ботинка артында рыцарьның озын кылычының ахыры күренә. Патша Кучаның Тохар патшасы буларак идентификацияләнә. Аның Патшабикәсе озын күлмәк кигән һәм аның ике уллары патшазадәләр бизәкле кафтан кигән һәм аксыл чәчле.

Сәнгать тарихчысы Бенджамин Роуланд буенча Кызылда портретлар "Тохарлар кыяфәте буенча монгол түгел, ә күбрәк аурупалылар, ак тәнле, зәңгәр күзле, блондин яки җирән чәчле һәм рыцарьларның һәм аларның хатыннарының Көнбатыш йогынтысы бар" икәнен күрсәтә. Кытайлар Куча патшаларын "白" префиксын өстәп атаганнар, моның мәгънәсе "ак", бу мөгаен Кучалыларның ак кыяфәтенә ишарә итә. Безнең эраның 645 елында Кытай Монахы Хуанзанг "алар ефәк һәм бизәкле киемнәр кияләр" икәнен билгеләп узган. Бу мәгарәдә шулай ук юлларында төрле куркынычларга юлыга торган, мәсәлән, караңгыда югалган һәм Маби Аждаһа Патшасы тарафыннан коткарылган Үзәк Азия сәүдәгәрләре күрсәтелгән. Башкасы яхшы сәүдәгәр Сабу (萨缚) хикәясе, ул караңгыда югалган 500 сәүдәгәр төркеменә юлны күрсәтер өчен кулларын утка тыгып факеллар итеп куллана һәм аларны уңышлы коткара. Хикәя сәүдәгәрләр Үзәк Азия киемнәрендә һәм дөяләр белән һәм Сабның Бодхисаттва атрибутлары булган күптөрле рәсемнәрдә очрый.

• 
  17 мәгарә планы
• 
  17 мәгарә, ике башлы аждаһа сәүдәгәрләрне тота
• 
  17 Кызыл мәгарәсе, Саб 500 сәүдәгәргә юлны күрсәтә.
• 
  Патша ярдәмчеләре, 17 мәгарә, Кызыл
• 
  Вайрочана Будда, уң коридор, 17 мәгарә

"Уналты кылыч тотучылар мәгарәсе" (8 мәгарә, безнең эраның 432-538 елы)

"Уналты кылыч тотучылар мәгарәсе" ("Höhle der Schwertträger", 十六带剑者窟) кафтаннар кигән кылыч һәм хәнҗәр белән кешеләрне күрсәтүче фрескалар белән мәшһүр мәгарә. Бу фрескалар безнең эраның 432-538 елы белән углерод ярдәмендә даталана. Кылычлы кешеләр шулай ук "Тохар бүләк бирүчеләре" дип фараз ителә.

Бүләк итүчеләрнең милләте яки этносы интерпретацияләре төрле. Кайбер авторлар раслаганча бүләк бирүчеләр чынлап та Тохарлар алар иң көнчыгыш Һинд-Аурупа телендә Тохар телендә сөйләшкән. Бу тезис буенча фрескаларда бүләк итүчеләр Һинд-Аурупа тибында, Иран стилендәге киемнәр кигән һәм кызыл чәчле.

Яңарак интерпретация булып кылыч тотучыларның чынлыкта Эфталитлар булуы, алар Тарим Бассеинын нәкъ рәсемнәр эшләнгән вакытта безнең эраның 490 елдан алып 560 елына кадәр биләгән. Куча аеруча безнең эраның 502 елы һәм 556 елы арасында доминионның өлеше булган. Бүләк итүчеләрнең кием стиле, иконографиясе һәм физиономиясе Эфталитлар көч үзәге Тохаристан (Бактрия) рәсемнәрдә сурәтләнгәннәргә шактый охшаш, Балалык тепе яки Диберҗин Тепе кебек урыннарда. Аеруча бер бөгелгән лацкан белән куртка Эфталит йогынтысы нәтиҗәсе булып таныла, шул ук вакытта традицион Куча курткаларының ике лацканы булган. Хәзерге вакытта, академиклар арасында иң превалент караш булып эфталитларның башта Төрки чыгышлы булулары тора.

Охшаш бүләк бирүчеләрне Комтура Мәгарәләрендә күреп була.

"Уналты кылыч тотучылар мәгарәсе"ндә уналты кылычлы кешеләр фрескалары үзәк багана тирәли латераль сул һәм уң коридорда урнашкан, ул тугърылар йөрешен күрсәтә. Төп бүлмәнең яннарын утыручы Буддалар тирәли панельләр били, шул ук вакытта арка чыгучы ялкыннар белән кечкенә Буддалар мириадасы белән бизәлгән.

• 
  16 кылыч тотучы мәгарәсе, Кызыл мәгарә комплексының көнбатыш очында
• 
  16 Кылыч Тотучы мәгарәсе (план)
• 
  Уң як лацканлы кафтанда кылыч тотучыларның берсе.
• 
  8 мәгарә, кылыч тотучы детале
• 
  Кылыч тотучы һәм хезмәтче
• 
  Төп базның ян стенасыннан тюрбан белән кеше.

Үзәк багана артында арткы бүлмәне формалаштыручы арткы коридор яннан керү өчен ике коридор белән мичкәсыман турыпочмаклы бүлмә булып тора. Ул күп манзаралары фрескалар белән бизәлгән реликвияләрне өләшүне күрсәтүче фрескаларны кертеп, атларда һәм филләрдә баручы панцирьларда солдатлар белән (планда β). Арка музыка коралларын тотучы очучы апсаралар белән бай бизәлгән. Арткы стенада Будданың ял итүче Паринирванада Будда һәм аның өстендә аспсаралар сурәте бар. Фрескалар 1907 елның сентябрендә Шарль Нуэтт тарафыннан in-situ аклы-каралы итеп фото сурәткә төшерелгән, әмма соңрак аларның барысы Германиягә фон Ле Кок тарафыннан алып кителгән булган. Күптән түгел генә Азия Сәнгате Музее өчен арткы коридорның янә корылышы төзелгән булган.

• 
  Төп базга караучы уналты кылыч тотучылар мәгарәсенең арткы коридоры (янә корылыш).
• 
  "Реликвияләр сугышы" фрескасы өстеннән арка бизәлеше: Шарль Нуэтт тарафыннан 1907 ел урында фотосурәт һәм Даһлем Музеенда алып куелган төсле панельләр.
• 
  Арткы коридорның эчке стенасында фреска (планда β). Дрона брамана тирәли патшалар һәм аста филләрдә һәм атларда солдатлар. Реликвияләр Сугышы.
• 
  Арткы коридорда филләрдә һәм атларда панцирьлы кешеләр, Реликвияләр Сугышы сәхнәсе (детальләр)

181 Мәгарә: Кечкенә Үзәндә Биек Урында Мәгарә

Кечкенә Үзәндә Биек Урында Мәгарә (181 Мәгарә), шулай ук "Иң Биек Мәгарә" дип атала, Альберт Грүнведел тарафыннан кечкенә ерымның аеруча кызык мәгарәсе дип тасвирлана. Ул мәгарә ерымның уң ягында биек урнашкан дип аңлата, бу фрескалар гадәти иконокластик вандализмнан сакланып калуына ишарә итә: битләр аеруча яхшы сакланган. Шулай ук фрескаларда бизәлеш өчен алтын фольгалар кулланылмаган булган, бу урлау мөмкинчелеген киметкән. Грүнведел рәсемнәрендә мәгарәнең фрескаларын иллюстрацияли, анда ул мәгарәне рәсми исеме буенча атый: Hochliegende Höhle der 2. Schlucht ("2-нче Үзәндә Биек Урында Мәгарә"), ул 181 мәгарә өчен Алман исеме.

Грүнведел мәгарәнең структурасы аеруча сирәк дип аңлата, чөнки ул мичкә-сыман мәгарә түгел: аның урынына түшәм чатыр формасына ия. Чатыр-сыман түшәмнең якларының яссылыгы Грүнведелнең түшәм рәсемнәрен зур панельләрдә җиңел алып куюның сәбәбе булган, моны мичкә-сыман түшәмнең көчле кисеп ясалган өслегендә эшләргә мөмкин түгел иде. Чатыр-сыман түшәм чигендә һәр якта җиде бизәкле патшазадә рәте.

Ян стенада Будда вәгазенең шактый тавышлы сәхнәләре урнашкан, алардан сигездән әзе түгел, төрле киемнәрдә күпсанлы ярдәмчеләр белән. Керү стенасында ике якта да Тохар бүләк итүчеләре һәм монахлар. Керү өстендә тирәли Дэвапутралар белән Майтрейяның гадәти рәсеме. Ян коридорларда Джатака хикәяләре рәсемнәре, шул ук вакытта ниша артында арткы коридорда өстеннән Илаһлар очып Будданың Паринирванасын күрсәтер өчен эскәмия яки пьедестал булган. Каршы стенада Будда Кремациясе сәхнәсе булган. Грүнведел фрескаларның күбесен Германиягә җибәргән.

Мәгарәдә 164 см биеклектәге Дхьянасананың башсыз агач сыны табылган булган.

Түшәмнең фрескалары һәм рәсемнәре гадәттә 181 мәгарәгә карый дип фараз ителә, әмма кайбер авторлар аның урынына аларны 178 мәгарәгә карый дип әйтәләр. Шул буталуга өстәп фон Ле Кок 1924 елда түшәмдәге рәсемнәр мичкәсыман аркалы 184 мәгарәдән килгән дип язган, һәм ул 1906-1907 елларда фрескаларны алып куюны башкарган Грүнведел арканы ялгыш "чатыр-сыман" дип тасвирлаган. 181 мәгарәгә керү авыр булган һәм ул беркайчан да буялмаган булган дип расланган булган.

• 
  Түшәмнең уң як яртысында яссы фреска. Ул якынча 4 см биеклектә һәм аның авырлыгы якынча 400 кг. Даһлем Музее.
• 
  Дөя белән сәүдәгәргә юл күрсәтүче Саб.
• 
  Будда һәм ярдәмчеләр

2 период (соңгы фаза, безнең эраның 500-700 елы)

3-енче фаза безнең эраның 6-нчы гасыр уртасыннан безнең эраның 7-нче гасыр башына кадәр периодны колачлый. Бу периодтан углерод сынавы безнең эраның 545 +/-75 елыннан безнең эраның 685 +/-65 елына кадәр диапазонны бирә (ягъни максимум безнең эраның 470-750 диапазонын бирә). Майя Мәгарәсе (224 номер) бу периодтан иң мәшһүр мәгарәләрнең берсе. Тарихи, бу период рәсемнәре Төрки экспансиягә каравына охшаш, бу 552 елда Роуран Каганатына каршы фетнәдән һәм аларның шуннан соң территориаль экспансиясеннән соң. Бу фрескаларда кайбер солдатларның панцирь стилендә күренә, аеруча аларның груша сыман шлемнарында. Бөек контраст белән тере төсләр кулланыла, кайвакыт табигый булмаган һәм кычкыручы ысулда. Рәссамның палитрасына күп lapis lazuli кертелгән. Тән төсе яки чәч төсе еш шактый табигый. Арткы фоннарда еш чәчәкләр, җимешләр яки яфраклар күп. Бизәкләр еш экстравагант. Янә, бу рәсемнәрдә Көнчыгыш Азия йогынтысы күренми.

Майя Мәгарәсе (Өченче комплекс, 224 мәгарә, якынча безнең эраның 550-600 елы)

"III Корылма"ның Майя Мәгарәсе (224 Мәгарә) Өченче Периодның иң мәшһүр мәгарәләренең берсе. Ул якынча безнең эраның 550-600 елы белән даталана һәм безнең эраның 552 елда Төркиләрнең Роуран Каганатына каршы фетнәсе һәм шуннан соң Төркиләр экспансиясеннән соң вакытка карый . Кайбер фрескаларда сурәтләнгән рыцарьларның шлемнары характеристик Төрки типтагы сегментлы шлемнар дип әйтелә.

Будданың Кремациясендә Траурның мәшһүр фрескасы (224) Майя Мәгарәсендә очрый, мәгарәнең арткы узуыннан, этник костюмнарда төрле фигуралар белән. Траурдагы булганнар арасында өч кеше маңгай тәннәрен яки күкрәкләрен пычаклар белән кискәннәр, бу Скифлар тарафыннан практикалана торган үзеңә үзең зыян китерү. Траурдагы булганнарның берсе Төрки дип фараз ителә.

• 
  Этник костюмнарда төрле фигуралар белән Будда трауры фрескасы. Майя Мәгарәсе, 224. Уңнан икенче фигура Төрки дип фараз ителә. Чач төрки династияләрнең тиене. Якынча безнең эраның 605-630 елы.
• 
  Патша Аджатасару, аның Патшабикәсе һәм аның министры Варшакара, Кызыл, Майя Мәгарәсе, (224 Мәгарә).
• 
  Будда реликвияләре белән брамин Дрона, 224 мәгарә, Кызыл
• 
  Реликвияләр Сугышы, Майя Мәгарәсенең арткы коридоры (224).
• 
  Кучада рыцарьлар, безнең эраның 552 ел фетнәсеннән һәм аннан соң Төрки экспансиядән соң. Безнең эраның 6-нчы гасырның икенче яртысы. Шлем Төрки типтагы характеристик грушасыман сегментлы шлем.
• 
  Будда траурында Тохар патшазадәсе.
• 
  "Беренче вәгазь"дән монах, уң коридор сурәте.

Майя Мәгарәсе (Икенче комплекс, 205 мәгарә, безнең эраның 6-нчы гасыры)

"II Корылма" Майя Мәгарәсе (205 мәгарә) углерод ярдәмендә 6-нчы гасырдан 7-енче гасырга кадәр даталанган булган. Мәгарәдә Кучаның патшасы Анантаварма Санскрит телендә язмаларда искә алына. Ул ике коралланган ярдәмче белән күрсәтелгән.

"Кучаның бөек патшасы (махараджа) Илмонисның хатын, багышлауны һәм кечкенә мускус тартмасын күргәч, ул Буддага ихтирам күрсәткән." Альберт Грүнведел тәрҗемәсе.

Якындагы фрескаларда хатыны белән патшазадә пәйда була, ул якындагы язмаларда киләчәк патша Тоттика һәм аның принцессасы Сваямпрабһа буларак искә алына.

Бу мәгарә язмаларда табылган хөкемдарларның исемнәренә, аеруча Тоттика Патшасы һәм аның хатыны Сваямпрабһа (Санскрит исеме) исемнәренә таянып шактый төгәл безнең эраның 6-нчы гасырының ахыры белән даталана, ул шулай ук Суварнапушпа (безнең эраның 600 елыннан 625 елына кадәр хөкем иткән) һәм аның улы Суварнадэва белән Кызыл гөмбәзле Мәгарә стеналарында язмаларда пәйда була. Эпиграфия Рәссамнар Мәгарәсеннән соңрак даталарны фараз итәргә мөмкинчелек бирә, аның борынгырак язмасы "рәссам Тутука" турында.

• 
  Паринирвана тәкъдим ителеше, 205 мәгарә
• 
  Монах Аджнатакаундинья, Майя Мәгарәсе, 2 урын, (205 Мәгарә)
• 
  Будда кремациясе
• 
  Патша Анандаварман һәм ярдәмчеләр.
• 
  Ямалган киемендә медитацияләүче Маһакашьяпа, түшәм детале, 205 мәгарә.
• 
  Санскрит телендә Анандаварманны искә алучы язма

Кызыл гөмбәзле 67 мәгарә: күбрәк патша багышлаулары

Якындагы башка мәгарәдә Кызыл гөмбәзле A мәгарәсе (67 мәгарә) шулай ук патшабикәне һәм патшаны кертеп, алар арасында Суварнапушпа (безнең эраның 600-625 еллары) һәм аның улы Суварнадэва (безнең эраның 625-648 елларында хөкем иткән) бүләк итүчеләр исемлеге китерелгән. Язмаларга шулай Тоттика Патшасы һәм аның хатыны Сваямпрабһа (Санскрит исеме) исемнәре китерелгән, алар Икенче Төркемнең Майя Мәгарәсендә (205 мәгарә) шулай ук пәйда була, бу ике мәгарәнең вакыт буенча якынлыгын фараз итәргә мөмкинчелек бирә. Эпиграфиядә шулай ук Рәссамнар Мәгарәсеннән соңрак даталар тәкъдим ителә, иң борынгы язма "Тутука рәссамы" булып.

Бик борынгы кулъязмалар, шул исәптән Санскрит турында иң борынгы мәгълүм булган кулъязмаларның берсе табылган китапханә булган Кызыл гөмбәзле мәгарә.

• 
  Кызыл гөмбәзле A мәгарәсе планы (67 мәгарә)
• 
  Гөмбәз һәм рәсемнәр манзарасы.
• 
  Кызыл гөмбәзле мәгарәдә патшазадәләр һәм принцессалар

69 Мәгарә: Куча патшасына багышлау һәм аның портреты (ышанычлы итеп безнең эраның 600-647 елы белән даталана)

Кучаның Патшасы Суварнапушпа (тарихи мәгълүм, безнең эраның 600-625 елларына хөкем иткән), 69 Мәгарә, Кызыл.

Бу периодта Кызыл Мәгарәләрендә бердәнбер ышанычлы даталау бар: 69 Мәгарәдә Куча патша пары рәсеме бар, патшаның галосында түбәндәге язма: "Суварнапушпа һәм аның Улына багышлап төзелгән гыйбадәтханә", Суварнапушпа 600 ел һәм 625 ел арасында хөкем иткән һәм Кытай чыганаклары буенча аның өч улы безнең эраның 647 елына кадәр үлгән. Безнең эраның 630 елында Кучага килгәндә, Кытай монахы Сюанзанг Кучаның Хинаяна патшасы һәм Суварнапушпаның улы һәм дәвамчысы Суварнадэваның алкышларын алган.

Сюанзанг Кучаның (屈支国 qūzhīguó, "Танг Династиясенең Көнбатыш Төбәкләр Игъланында" "大唐西域记") хасиятләрендә күп детальләрне тасвирлаган һәм мөгаен Кызылга зиярәт кылган:
1) "Язу стиле кайбер аермалар белән Һиндле"
2) "Алар ефәк һәм чигүле бизәкләр белән киемнәр кияләр. Алар чәчләрен кисәләр һәм (башлары өстеннән) агымлы каплау кияләр
3) "Куча ("屈支" qūzhī) расасы патшасы"
4) "Илдә биш мең һәм күбрәк өйрәнчекләр белән якынча бер йөз монастырь (saṅghārāma) бар. Болар Сарвастивадасның (Шво-йиһ-тсай-ю-по) Кече Арба мәктәбенә карый. Аларның доктринасы (Сутралар тәгълиматы) һәм аларның дисциплина кагыйдәләре (Винайя принциплары) Һиндстанныкы кебек һәм аларны укучылар шул ук (оригиналларны) кулланалар."
5) "Бу сахра шәһәрдән якынча 40 ли төньякка арада тау авышлыгында якын торучы ике монастырь бар".

Бу вакыйгалар безнең эраның 648 ел Кучага каршы Танг кампаниясеннән бераз алданрак булган.

• 
  Сул коридорда рәсем, 69 мәгарә
• 
  Куча тугърылары, 69 мәгарә, Кызыл
• 
  69 Мәгарәдә Патша Суварнапушпа һәм аның Патшабикәсе (龟兹国王与王后供养像) (Кытай чыганаклары буенча безнең эраның 600-647 ел белән даталана).
• 
  Венок тотучы күгәрчен, 69 мәгарә

3 период: соңгы хикәя эволюциясе

Кызылда соңгы стадия Икенче Һинд-Иран Стилендә 3 период. Чәчәк атуның ахырына Кызыл гөмбәзле үзәк баганалы мәгарә, ниша һәм әйләнү өчен коридор белән, әмма Илаһлар белән бизәлгән мәһабәт гөмбәз таҗы белән кубик диярлек төп базлы “үзәк багана” пәйда булуына шәһид булган. Рәсем стиле бик камил һәм шулай ук төбәктә кайбер башка мәгарәләрдә, мәсәлән, Комтурада күренергә мөмкин. Иконография шулай ук эволюцияләгән, Галәм Буддасы бөтен урында булучы һәм мәһабәт булган, еш кечерәк Буддаларның мириада эманацияләре белән әйләндерелеп алынган. Бу мәгарәнең аерылып торган һәм бик камил төренең тибы 123 мәгарә, "Балдак тотучы күгәрченнәр белән мәгарә". Ул соңгы хикәя эволюциясен чагылдыра, анда Галәми Будданың фигуралары доминант, шул ук вакытта икенчел фигуралар кечерәк роль алалар.

"Боҗра тотучы күгәрченнәр белән мәгарә" (123 мәгарә)

Азия Сәнгате Музеенда реконструкцияләнгәнчә Боҗра Тотучы Күгәрченнәр Мәгарәсе (реконструкция).

План

"Боҗра тотучы күгәрченнәр мәгарәсе"ндә (123 мәгарә) ниша һәм әйләнү өчен коридор, әмма Илаһлар белән бизәлгән мәһабәт гөмбәз белән таҗланган хасиятле булмаган кубик төп баз белән "үзәк багана" тибы булган. Төп баз багана алдында арткы стенаны формалаштырып, шакмак вестибюль яки төп залны (3.42×3.42 метр) формалаштыра, вестибюль бизәлгән гөмбәз белән әйләндерелгән. Басып торучы Илаһлар белән бизәлгән гөмбәз прототибы Бамиан мәгарәләрендә С төркемендә бар. Аны шулай ук төбәктә кайбер башка мәгарәләрдә, мәсәлән Комтурада күреп була.

Мәгарә "венок тотучы очучы казлар" (яки боҗра) мисалы өчен шулай аталган. Бу мисал шулай ук 69 Мәгарәсеннән мәгълүм, ул тарихи идентификацияләнгән патша язмасы һәм тасвирламасы өчен безнең эраның 625-647 елы белән даталана. Бу билгегә күрә 123 мәгарә шул ук период белән даталанырга мөмкин.

Будданың ике монументаль сурәте төп базның ике ягын били. Аларның күпсанлы утыручы яки басып торучы Буддалар белән тутырылган тулы тән "мандорла" галолары бар. Бу монументаль сурәтләр Шравастида Шакьямуни Будданың икенче Бөек Могъҗизасын чагылдыра . Аннан мириада Буддалар эманацияли, һәрберсе лотоста басып тора, бу “Дивьявадана”да китерелгән Шравастида тирән медитация нәтиҗәсе. Бөек Могъҗизаның бу аңлавы Сарвастивадин һәм Муласарвастивадин арасында аеруча билгеле. Ике монументаль Будда кайберәүләре ак тәнле, кайберәүләре кара тәнле ярдәмчеләр белән һәм Ваджрапани белән уратылган.

Ян коридорда шулай ук охшаш Будда сурәтләре бар, әмма бу юлы Будда тирәли өстәмә бизәлгән төркем белән, ул боҗра тотучы күгәрченнәр рәте белән тутырылган, бу мәгарәгә исемне биргән. Барлык Будда сурәтләре күпсанлы ярдәмчеләр Дэваталар һәм Ваджрапанилар белән уратылган.

Боҗра тотучы күгәрченнәр, 123 мәгарә

Рәсемнәр Европага күбесенчә Альберт фон Ле Кокның Үзәк Азиягә дүртенче Патша Пруссия экспедициясе тарафыннан китерелгән. Мәгарә Берлинда 1928 ел тирәли төзекләндерелгән булган, әмма сугыш вакытында зыян күргән. Ул Азия Сәнгате Музее өчен янә төзекләндерелгән булган. Стенаның сул ягында рәсем in-situ кала һәм шактый зыян күргән.

• 
  Җимерелгән алпулат белән 123 мәгарә.
• 
  1907 сентябрендә Шарль Нуэтт тарафыннан язмада калдырылганча 123 мәгарә (композит)
• 
  Ниша өстеннән бизәкле гөмбәз. "Боҗра тотучы күгәрченнәр белән мәгарә". Берлинның этнологик музее

Бу мәгарә аеруча аерылып торган һәм камил, я архитектура һәм бизәү төшенчәләрендә һәм Кызылда башка мәгарәләрнең мэйнстримыннан аерылып тора. Марианна Ялдыз аны "Синцзянның Табышмакларының Берсе" дип атаган. Типик булмаган рәвештә, керү өстеннән хикәя сәхнәләре урнаштырылган, ян стенада монументаль басып торучы Буддалар икенче позицияне алып тора. Бу көнчыгышка таба Гансуда популяр булып киткән план. Соңгы хикәя эволюциясендә мәгарә Будда фигурасын зурлый һәм икенчел фигураларга һәм хикәяләргә кечерәк рольне бирә.

• 
  Мең эманациясе белән Будда
• 
  Керү стенасы, Будда вәгазе.
• 
  Ниша өстеннән Бодхисаттава.
• 
  123 мәгарә, гөмбәз детале.
• 
  123 мәгарә, гөмбәз детале.

Өченче периодның башка мәгарәләре

Үзәк Мәгарә (186 Мәгарә), Ахырдан Өченче Мәгарә (184 Мәгарә) һәм Алдан Өченче Мәгарә (187 Мәгарә) шулай ук бу өченче периодның вәкилләре дип таныла.

• 
  Монахлар һәм бүләк бирүчеләр, 186 мәгарә
• 
  186 мәгарә, төркем.
• 
  186 мәгарә
• 
  Монахлар һәм тугърылар, 184 мәгарә
• 
  Тугърылар, 184 мәгарә

Уйгыр-Кытай Стиле (Безнең эраның 8-енче-9-ынчы гасыры)

Пипада уйнаучы апсара. Танг Династиясе.

Шулай ук "өченче стиль" дип тасвирланган 4-енче период Кытай рәсеменнән көчле йогынтыны кабул итә, Танг династиясенең сәнгать активлыгы һәм экспансиясе нәтиҗәсе. Турфаннан Хотанга кадәр бөтен Тарим Бассеины белән Куча цивилизациясе, Безнең эраның 648 ел Кытай җәза явыннан тар-мар ителгән, ул Кучаның Һинд һәм Иран стильләренең ахырын куйган. Танг Династиясе экспедиция корпусының җитәкләгән Көнчыгыш Төрки генерал Ашина Ше'ер унбер мең Куча яшәүчеләренең башларын чабып җәза бирергә кушкан. "Ул биш бөек шәһәрчекне җимергән һәм алар белән күп мириада ир кешене һәм хатынны... көнбатышның җирләре куркыныч белән тартып алынган булган."

Кызылда ике мәгарәнең Танг периоды сәнгате бар: 43 мәгарә һәм 229 мәгарә. Якындагы Комтура һәм Турфанда хәзер Кытай стильләре доминант булган.

Безнең эраның 670 елында Тибет Империясе Тарим Бассеинының күпчелеген Хотан, Куча, Карашаһр һәм Кашгарны кертеп яулап алганнар, алар аны 692 елда Кытайлар контрольне кире алганчы тотканнар.

Безнең эраның 753 елында Тарим Бассеинының төньяк өлеше Турфанда нигезләнгән Уйгур Каганатының төньяк өлеше төркиләр тарафыннан яулап алынган булган. Яңа Тибет яулап алуы безнең эраның 790 елында булган. Безнең эраның 900 елына даирә Мөселман доминантлыгы астында булган.

Текстлар һәм язмалар

Мәхәббәт поэмасы

Тохарлардан мәгълүм булган күпчелек текстлар дини, бердәнбер чыгарылма булып Кызылда табылган һәм якынча безнең эраның 600 елы белән даталанган (B-496 кулъязмасы) Тохар В телендә мәгълүм мәхәббәт шигыре тора:

Тохар B кулъязмасы B-496

Тәрҗемә	Транслитерация	Язма (Тохар язмасы)
I. ... шулай да мең еллар буена, Сез хикәяне сөйләрсез Аны (...) Мин игълан итәм, Моңа кадәр миңа синнән газизрәк кеше булмаган; шулай ук моннан соң минем өчен синнән газизрәк кеше булмаячак. Сезгә Мәхәббәт, Сезгә наз—тормыш булганның барысының тормышы—һәм алар ахырга тормыш дәвам иткәр кадәр килмәячәк. III. Шулай итеп мин һәрвакыт уйлыйм: "Мин яхшы яшәячәкмен, бөтен тормышымны, бер сөйгәнем белән: көчсез, ялганлаусыз." Бары тик Карма Ходае бу минем уемны белгән; шулай итеп ул ызгышны провокацияләгән; ул йөрәгемне шуннан өзгән; Ул аларны еракка җитәкләгән; мине өзгән; мине барлык сагышларда катнашырга мәҗбур иткән һәм югалган һәм башкаларга кайгыртучанлыкны алып киттең. ... тормышымны, рухымны, йөрәгемне көннән-көн...	II. (...) Yaltse pikwala (...) watäṃ weṃt no Mā ñi cisa noṣ śomo ñem wnolme lāre tāka mā ra postaṃ cisa lāre mäsketär-ñ. Ciṣṣe laraumñe ciṣṣe ārtañye pelke kalttarr śolämpa ṣṣe mā te stālle śol-wärñai. III. Taiysu pälskanoym sanai ṣaryompa śāyau karttse-śaulu-wärñai snai tserekwa snai nāte. Yāmor-ñīkte ṣe cau ñi palskāne śarsa tusa ysaly ersate ciṣy araś ñi sälkāte, Wāya ci lauke tsyāra ñiś wetke klyautka-ñ pāke po läklentas ciṣe tsārwo, sampāte. (...) Śaul palsk araśñi, kom kom	Тохар B Мәхәббәт Шигыре, B496 кулъязмасы (ике фрагментның берсе).

"Кызыл китапханәсе"

Кызыл китапханәсендә Санскритта яки Тохар B телендә язылган: "Һинд театры буенча хәзер мәгълүм булган иң борынгы күчермәләрнең" кайберәүләре булган: Санскрит әдәбиятында Натака дип аталган бу әдәбият, проза һәм шигырь аралаш, музыка һәм пантомима шулай сәхнә күрсәтмәләре тәэмин иткән, шулай итеп мөнәсәбәтләрне һәм тавышларны үзгәртүне бөтен пьесаны уйный ала. Бу пьесалар Бианвен дип аталган Кытай “трансформация текстлары” яки “җырлау мәсәлләре” килеп чыгышында тора.

Кызыл турында 13-енче гасыр Тибет документы

Кызыл Мәгарәләренең Тибет картасы (безнең эраның 13-енче гасыры)

Кызыл Мәгарәләренең Герман табучыларының берсе Альберт Грүнведел, Санкт-Петербургата Кучага һәм Кызыл Мәгарәләренә карый торган 13-енче гасыр Тибет текстын тапкан ул мәгарәләрне Тантрик Буддачылык перспективасыннан тасвирлый. Тибет тексты буенча кайбер мәгарәләрдә рәсемнәр югары ранглы монах Анандаварман ярдәмендә “Мендре” исемле Тохар (Тһогар) патшасы (мөгаен Мандһатр) тарафыннан ясалган булган. Патша Һиндле рәссам Нараваһанадаттага һәм өйрәнчекләре белән Сүрия рәссамы Прияратнага мәгарәләрне буярга кушкан. Күрше Хотан патшалары Виджаявардһана һәм Мурлимин урынга рәссамнарны җибәреп шулай ук башка мәгарәне буяу белән ярдәм иткән.

Мендре дип аталган Тһогар патшасы яки "Фарсы" (По-ло-си), яки Анандаварманың Будда тарафдарлары өчен бу мәгарәләрдә рәсемнәре булган, соңыннан Сүриядән өйрәнчекләре белән килгән Прияратна, шулай ук (Култорт) яки Нигантхастан килгән рәссам Митрадатта һәм Нараваһанадатта тарафыннан буялган булган. Мендре патшасы Кытай императорыннан Амитабһа сурәтен кабул иткән һәм алкышлы җиргә (Сукһавати) киткән. Әйткән анты буенча Кытай императоры улы Мир-ли кальгасына киткән һәм мәгарәләрне Буддага табыну (Будда-Култулар) өчен эшләгән.|Альберт Грүнведел Тибет тексты тәрҗемәсе.

Буддачылык галиме Терамото Энга башка төрле тәрҗемәне биргән:

Кытайда, Шеңҗанда, Куця Даирәсендә Кызыл Мәгарәлре алдында Кумараджива сыны.

Персия (Полоси) патшасы Мендре яки Тухара (覩货罗, Тохаристан) патшалары Анандаварма. бу мәгарәләрдә Будданың барлык тарафдарлары өчен сурәтләр буялган булган, аларны Нигантһас табыну урыныннан килгән рәссам Митрадатта һәм шулай ук Нараваһанадатта эшләгән, соңыннан өйрәнчекләре белән Сүриядән (“Румакама”, “Рим Империясе”ннән) килгән Прияратна эшләгән. Мендре Патшасы һәм Тухара Патшасы Амитабһа реликвияләрен кабул иткән һәм алкышланган җиргә (Сукһавати) киткән. Даһуангфа (大黄发王) исемле Тухара Патшасының улы Мир-ли шәһәренә килгән, Калачакрадан барлык Җайна-Нигантһаларга чыгыш ясаган һәм барлык мәгарәләрне Будда табынуы өчен эшләгән.|Терамото Энга Тибет тексты тәрҗемәсе (фрагмент).

Сам ван Шаик тарафыннан күптән булмаган тәрҗемә буенча, текст түбәндәгечә булырга тиеш:

Буддистлар арасында Мен-дре яки Полоси яки Анандаварма дип аталган Тохар (Тһо-гар) патшасы булган. Аңа мәгарәләрне реставраторлар һәм рәссамнар буяган: "ялангачлар" (Нигантһас) җирләреннән Митрадатта, Нараваһанадатта; Ромакамнан (Византия Империясе) Прияратна; һәм реставрация буенча башка белгечләр. Патша Ргья-сер һәм Патша Мен-дреның тәннәре Амитабһа тарафыннан алынган булган һәм ул балку җиренә киткән. Дога көченә күрә бөек патша Ргья-серның улы Мир-ли кальгасына килгәч барлык "ялангачлар" (Нигантһалар) Калачакра тарафдарлары тарафыннан үтерелгән булган һәм барлык мәгарәләр Буддачылык тарафдарларныкы булган.|Сам ван Шаик тәрҗемәсе.}}

Сам ван Шаик буенча, "Мендре" Һинд-Грек патшасы Менандер, яки Буддачылык чыганакларныкы мифик патша Манадһатр булырга мөмкин булган; "Полоси" патша Прасенаҗит өчен Кытай аббревиатурасы булырга мөмкин булган; "Ромакам" Византия Империясе булырга мөмкин булган; "ялангачлар" Нигантһалар булачак.

Тибет телендә "Тһо-гар" "Тһод-кар" дигән ил Тохаристанга (борынгы Бактрия) карый.

Йогынтылар

Могао Мәгарәсе 288, Балконда Дэваталар, Көнбатыш Вей периоды

Кызыл Мәгарәләре "Кытайда иң элек чагылышы булган гротлар". Кызыл Мәгарәләре мөгаен Дунһуангта, Могао Мәгарәләрендә , Төньяк Лианг династиясе вакытында (безнең эраның 421-439 елы) һәм шуннан соң Кытайда рәсем сәнгатенә йогынты ясаган.

Тарихчы Дэниэл С.Воһ буенча:

Кытайга Буддачылыкның тапшырылуының Куча төбәгендә әһәмиятен һәм Кумараджива кебек тәрҗемәчеләр хәрәкәте турында шәһадәтне исәпкә алып, Кызыл сәнгате (һәм мөгаен рәссамнары) Дунһуанг янында Могао Мәгарәсе комплексына һәм дәвам итеп Ефәк Юлы буенча йогынтысын фараз итәргә була. Сакланып калган Дунһуанг мәгарәләре (бишенче гасырының башыннан даталана) рәсемнәрдә Кызылда булганга охшаш үзенчәлекле "Үзәк Азия" хасиятләрен күрсәтә. Кызылда һәм Могаода сурәтләнгән темалар арасында шаккатыргыч охшаш мода булып "Галәм Буддасы"ныкы тора, аның киеме феноменаль дөнья белән сурәтләрне күрсәтә.

Җимерү, вандализм, сүтү һәм туризм

20-енче гасыр вандализмы: Рәссамнар Мәгарәсенең сул стенасында фрескалар (207 мәгарә) урында 1912 елда Герман өйрәнүчесе Альберт Грүнведел тарафыннан үзәк өске панельдан башка фотога төшерелгән һәм калдырылган булган (аклы-каралы фотография), әмма калганы in-situ вандалларча җимерелгән булган һәм 2019 елга тулаем җимерелгән булган (төсле фотография), бары тик фигурасыз өлешләре калып. Бу вандализм соңгы гасыр дәверендә булган.

Безнең эраның 4-енче һәм 8-енче гасырлар арасында төзелеше һәм бизәлешеннән бирле Кызыл Мәгарәләре төрле дини вандализм һәм җимерелүнең периодларына дучар булган. Әлбәттә, Көнбатыш археологлары 20-нче гасыр башында иң яхшы сакланып калган сәнгать эшләрнең массив калыпларын эшләве белән җитәкчелек иткән. Колониаль карашларыннан башка, аларның фараз ителгән мотивацияләрнең берсе Ислам иконоклазмына күрә сәнгать эшләрен вандализмнан һәм хәзинә талаучыларның ерткычлыгыннан саклау булган. Сүтелгән панельларның күпчелеге Германиягә, Берлинга, Һинд Сәнгате Музеена җибәрелгән булган, әмма ироник һәм трагик рәвештә иң яхшы очракларда бары тик фотографияләр һәм рәсемнәр калып Икенче Бөтендөнья Сугышы җимерелүләрендә югалган булган. Фрескаларның шактый өлеше Берлинда Советлар тарафыннан алынган булган һәм шуннан соң Эрмитаж Музеена җибәрелгән булган.

Соңрак вакытта Кызыл Гвардия урынның җимерелүенә шулай ук өлеш керткән, әмма урынның 2005 елда туристик максатлар өчен трансформациясе күп мәгарәләрнең җимерелүенә һәм археологик белемнең тиешсез югалтуына китергән. Хәзерге вакытта, мәгарәләрнең берсе дә җимерелүсез калмаган дип әйтергә мөмкин, әмма калганы мәһабәт булып күренә.

Саклау һәм туристик мөрәҗәгате өчен төп модификацияләр белән 1912 һәм 2015 елда 1–17 Мәгарәләр.

Төп Кызыл мәгарәләре

Мәгарәләргә исемнәре беренче мәртәбә төрле шәхси хасиятләренә таянып Алман телендә Альберт Грүнведел тарафыннан бирелгән булган. Бу исемнәрнең күбесе Инглиз телендә калган. Соңрак кытайлар тарафыннан мәгарәләрнең көнбатыштан көнчыгышка таба географик позициясенә нигезләнеп нумерация системасы кертелгән булган.

Кызыл панорамасы, 1-енче мәгарәдән алып 235 –енче мәгарәгә кадәр, "тау артында" (后山, Хоушань) булган 201-231-енче мәгарәләрдән башка. Өченче Герман Экспедициясе, 1906-1907.

Кытай номеры/исем	Алман исеме	Инглиз исеме	Комментарийлар/ стилистик период (Рай, 2019)	C14 даталавы (Су Баи, 1983)	C14 даталавы (Хуо һәм Ванг, 1993)	Урнашу	Мәгарә	Рәсемнәр	План
"Group West of the Valley" (Үзәннең Көнбатыш Төркеме) (谷西 Guxi Гуси, 1-80 мәгарәләр)
1						1-38 Мәгарәләр
2 "克孜尔石窟第2窟" 壁炉窟C, D, E	Höhlengruppe mit der Kamin C, D, E	Cave Group with the Chimney C, D, E “Морҗа белән мәгарә төркеме” C, D, E
3 壁炉窟B	Höhlengruppe mit der Kamin B	Cave Group with the Chimney B Морҗа белән Мәгарә Төркеме B
4 壁炉窟A	Höhlengruppe mit der Kamin A	Cave Group with the Chimney A Морҗа белән А мәгарә төркеме			б.э. 570 +-65		4 мәгарәдә Грүнведел рәсемнең күчермәсен ясый, Кызыл (1906-1907).
7 绘画地坪窟	Höhle mit dem Freskoboden	Cave with the Fresco floor Фрескалы идән белән мәгарә				7 мәгарә (урнашуы)		7 мәгарә, уң коридорның ахыры
8 十六带剑者窟	Höhle der sechzehn Schwertträgger	Cave of the Sixteen Swordbearers Уналты Кылыч тотучыларның мәгарәсе		б.э. 432–538 еллары	б.э. 640 елы +38-50
13		13 мәгарә				1-38 мәгарә	13 мәгарә, Кызыл
14		14 мәгарә	4-енче гасырның уртасыннан ахырына кадәр.	безнең эраның 395 елыннан +-65 465 +-65 елына кадәр.		1-38 мәгарәләр
17 菩萨顶窟	Höhle mit dem Bodhisattvagewölbe Also: Höhle mit dem Bodhisattva-Plafond	Cave of the Bodhisattva Vault Боддхисаттва Аркасы Мәгарәсе		б.э. 395 елы +-65 -тән б.э. 465 елы +-65-на кадәр.	б.э. 465 елы +-65	Cave 17, location		Tocharian Royal family, Cave 17 Тохар патша гаиләсе, 17 мәгарә	Кызыл, 17 мәгарә (план)
25, 25A, 25B, 25C 龛窟		Ниша мәгарәләре	Кечкенә иртә мәгарәләр, формада якынча кубик һәм үлчәмнәре буенча якынча 1×1×1 метр			6-30 мәгарәләр	25 ниша мәгарәләре
27 壁龛窟	Nischenhöhle	Cave of the Niche Ниша Мәгарәсе					Cave of the Niche (inside view), Ниша Мәгарәсе (эчтән күренеш)	27 мәгарә, керү стена фрескасы	Cave of the Niche, Kizil (plan), Ниша Мәгарәсе, Кызыл (план)
30		30 Мәгарә				1-38 Мәгарәләр, Кызыл.
33		33 Мәгарә					33 Мәгарә, Кызыл
34 思惟日神窟	Höhle mit dem meditierenden Sonnengott	Cave with meditating Sun God “Медитацияләүче Кояш Ходае белән мәгарә”	Безнең эраның якынча 400 елы.			34 мәгарә (урнашуы)		34 мәгарә, фреска
36, 37 禅房B, D	Das Sogenannte Kloster /Kloster mit der Treppe, B und A.	The So-called Cloister Cave “Шулай аталган монастырь мәгарәсе”		б.э. 395 елы +-65 –дан б.э. 465 елы +-65 елга кадәр.		34–40 мәгарәләр, Кызыл	36, 37 мәгарәләр, Кызыл		Cloister Cave, Kizil, Монастырь Мәгарәсе, Кызыл
38 伎乐窟	Höhle mit dem Musikerchor	Cave of the Musicians Музыкантлар мәгарәсе	Безнең эраның 4-енче гасыр уртасы. Мөгаен иң иртә "үзәк багана" мәгарәсе.	беңнең эраның 310 елы +-80	4-енче гасыр уртасы-5-енче гасыр ахыры.		38 Мәгарә, Кызыл
39		39 Мәгарә, шакмак мәгарә		б.э. 395 елы +-65-тән б.э. 465 елы +-65-га кадәр.			39 мәгарә
40		Бизәлешсез, виһара мәгарәсе, 40 мәгарә					40 мәгарә
41, 42, 43						41, 42, 43 мәгарәләр, Кызыл Мәгарәләре
44, 45, 46, 46a			Саклау мәгарәләре.			46, 47, 48 мәгарәләр, Кызыл Мәгарәләре
47	Kultstatten	Colossal Image Cave (Cave 47) Колоссаль Сурәт Мәгарәсе (47 мәгарә)	Якынча 10 метр биеклектәге колоссаль басып торучы Будда "үзәк багана" каршында торган. Ян стеналарны алты кат бизкләр бизп торган (беренче кат стукко сыннар белән һәм башка катлар рәсемнәр белән). Мәгарәдә Паринирвана сәхнәсе белән бик зур арткы бүлмә бар. Кызылда мөгаен иң борынгы "колоссаль сурәт мәгарәсе". б.э. 310 елы +-80-дан б.э. 350 +-60-га кадәр.	Безнең эраның 350 елы +/-60.			47 мәгарә, Кызыл	47 мәгарә фрескасы, Кызыл
48		48 мәгарә	Башка иртә "колоссаль сурәт мәгарәсе", шулай да 47 мәгарәдән кечкенәрәк. Безнең эраның 350-400 елы.	Безнең эраның 350 елы +/-60.			File:Cave 48, entrance.	48 мәгарә, арткы коридор, алгы стена	48 мәгарә планы, Кызыл
?	Bibliothek	Library, Китапханә				36-67 мәгарәләр (Алман идентификациясе)	Bibliothek, KIzil
58 戴盔者窟	Höhle der Behelmten	Cave of the Helmeted Men, Шлемлы Кеше Мәгарәсе				36-67 мәгарәләр (Алман идентификациясе) 58-60 мәгарәләр	58 мәгарә, Кызыл	58 мәгарә, фреска детальләре иллюстрациясе	58 мәгарә, план
60 最大窟	Grösste Höhle	Largest Cave (Cave 60) Иң зур мәгарә (60 мәгарә)		Безнең эраның 422-529 еллары			60 мәгарә, Кызыл		60 мәгарә, план, Кызыл
最大窟上方的窟		Cave above the largest cave Иң зур мәгарә өстеннән мәгарә
63 迦叶窟	Kāśiapa Höhle	Kāśiapa Cave, Кашьяпа Мәгарәсе				36-67 мәгарәләр (Алман идентификациясе)	63 мәгарә	63 мәгарә фрескасы	Kasyapa cave, Kizil; Кашьяпа мәгарәсе, Кызыл
66 红穹窿顶窟B	Rotkuppelhöhle B	Red-domed Cave B; Кызыл гөмбәзле В мәгарәсе	Виһара яшәү урыны			66-67 мәгарәләр 62-70 мәгарәләр	66-67 мәгарәләр, ал
67 红色穹窿顶窟A	Rotkuppelhöhle A	Red-domed Cave A; Кызыл гөмбәзле А мәгарәсе	Суварнапушпаны (безнең эраның 600-625 елларда хөкем иткән) һәм аның улы Суварнадэваны кертеп алты патша һәм патшабикәне кертеп бүләк итүчеләр исемлеге искә төшерелгән язмалар.
新 1 (克孜尔石窟新1窟)		New cave 1 (between caves 68 and 69); Яңа 1 мәгарә (68 һәм 69 мәгарә арасында).				66-70 мәгарәләр
69		69 мәгарә	“Суварнапоуса тарафыннан Улы Алкышы өчен төзелгән Гыйбадәтханә” язмасы белән Патша Суварнапуса һәм аның Патшабикәсе фрескасы, безнең эраның 600-647 елы белән даталана, чөнки патша Кытай чыганаклары ннан мәгълүм.					King Suvarnapusa and his Queen in Cave 69 (dated 600-647 CE per Chinese sources). 69 мәгарәдә Патша Суварнапуса һәм аның Патшабикәсе (Кытай чыганакларыннан безнең эраның 600-647 елы белән даталана).
70		70 мәгарә	A "Colossal image cave" Колоссаль сурәт мәгарәсе				70 мәгарә, Кызыл
76 孔雀窟	Pfauenhöhle	Peacock Cave Тавис Мәгарәсе	Безнең эраның якынча 400 елы.		безнең эраның 4-енче гасыр уртасы-безнең эраның 5-енче гасыр ахыры.	Peacock Cave (location); Тавис Мәгарәсе (урашуы)		Тавис Мәгарәсе түшәме	Тавис Мәгарәсе планы (76 мәгарә)
77 塑像群窟	Höhle der Statuen also Figuren Höhle	Cave of the Statues Сыннар Мәгарәсе	Безнең эраның 375-400 елы.	Безнең эраның 395 елы +-65-ннан безнең эраның 465 елы +-65-га кадәр.	3-енче гасырдан 4-енче гасыр уртасына кадәр.	77 мәгарә (урнашуы)
80 地狱油锅窟	Höllentopfthöhle	Hell's Pot Cave Тәмугъ Чүлмәге Мәгарәсе		Безнең 310 ел +-80 –дан безнең эраның 350 елы +-60-га кадәр.		80 мәгарә (урнашуы)	80 мәгарә, Будда нишасы тирәли стена	80 мәгарә, Будда нишасы өстеннән лунетта.
"Group Inside the Valley" (谷内 Gunei, Caves 81-135) Үзән эчендә Төркем, Гуней, 81-135 мәгарәләр
81		81 мәгарә			безнең эраның 6-нчы-7-енче гасыры.	81 мәгарә (урнашуы)
82 宝藏窟D, E	Schatzhöhle D, E	Treasure Caves D, E; D,E хәзинә мәгарәләре	Безнең эраның 300-350 елы. Бизәлмәгән виһара.			82 мәгарә (урнашуы)			Treasure Caves, Kizil; Хәзинәләр Мәгарәсе, Кызыл
83 财宝窟C	Schatzhöhle C	Cave 83 (Treasure Cave C); 83 мәгарә (С Хәзинә Мәгарәсе)	Безнең эраның 300-350 елы. Кызылда иң борынгы бизәлгән мәгарәләрнең берсе.		4-енче гасыр уртасы – безнең эраның 5-енче гасыр ахыры.	82-85 мәгарәләр 82, 83, 84, 85 мәгарәләр	83 мәгарә һәм фреска
84 财宝窟B	Schatzhöhle B	Cave 84 (Treasure Cave B); 84 Мәгарә (В Хәзинә Мәгарәсе)	Безнең эраның 300-350 елы. Кызылда иң борынгы бизәлгән мәгарәләрнең берсе.		4-енче гасыр уртасы-безнең эраның 5-енче гасыр ахыры.			B Хәзинә Мәгарәсе (84 Мәгарә), 3D.
85 宝藏窟A	Schatzhöhle A	Treasure Cave A; А Хәзинә Мәгарәсе	Безнең эраның 300-350 еллары. 2-енче период кечкенә мичкәсыман аркалы мәгарә.				85 мәгарә, керү	Cave 85 мәгарә, түшәм
92 雌猴窟	Höhle mit der Äffin	Cave of the Female Ape; Ана Маймыл Мәгарәсе		безнең эраның 395 елы +-65 –ннан безнең эраның 465 елы +-65-га кадәр.	3-енче-4-енче гасыр уртасы.	92-105 мәгарә	92 мәгарә	Ана Маймыл мәгарәсе (деталь)	Ана Маймыл Мәгарәсе (план)
99		99					99 мәгарә керүе	төп түшәм нишасының яны, 99 мәгарә
100		100						100 мәгарә, уң як стена
104		104 мәгарә					104 мәгарә керүе	104 мәгарә, бүләк бирүче
110 阶梯窟	Treppenhöhle	Cave with the Steps (Cave 110); Баскычлар белән Мәгарә (110 Мәгарә)	Будда тормышы турында фрескаларның иң тулы тупланмасы.		Безнең эраның 6-нчы-7-енче гасыры.	108-121 мәгарәләр	110 мәгарә, Кызыл	Вәгазь сәхнәсе
114 法轮窟	Höhle mit dem Gebetmühle	Дога Тәгәрмәче белән Мәгарә (114 Мәгарә)	Безнең эраның якынча 400 елы.		Безнең эраның 355 елы (+50/-100)		114 мәгарә	Аждаһа-Патша Маби сәүдәгәрләрне коткара, Кызыл 114 мәгарәсе	Дога Тәгәрмәче Мәгарәсе (план)
116 壁画重层窟旁小窟	Kleine Höhle neben der übermalten Höhle	Small Cave near the Overpainted Cave; Артык буялган мәгарә янында кечкенә мәгарә						116 мәгарә (BDce-909 искәрмә)	Артык Буялган Мәгарә өстендә Кечкенә Мәгарә (план)
117 壁画重层窟	Übermalte Höhle	Overpainted Cave; Артык буялган мәгарә			3-енче гасырдан-4-енче гасыр уртасына кадәр.		117 мәгарә	Артык буялган мәгарә (117 мәгарә), Кызыл
118 海马窟	Hippokampen Höhle	Cave of the Hippocampi; Диңгез аты мәгарәсе	Безнең эраның 300-350 елы.	Безнең эраның 395 елы +-65-дан безнең эраның 465 CE +-65 елына кадәр.	3-енче-безнең эраның 4-енче гасыр уртасы. Кызылда иң борынгы бизәлгән мәгарәләрнең берсе.		118 мәгарәгә керү		Диңгез аты Мәгарәсе (план)
123 衔环飞鸽窟	Höhle mit dem ringtragenden Tauben (Höhle 24)	Cave of the Ring-bearing Doves; Боҗра тотучы күгәрченнәр Мәгарәсе	Даһлем Музее буенча 5-енче – 6-нчы гасыр.		Безнең эраның 620 елы +60-80	123 мәгарә (урнашуы)	123 мәгарә керүе
129 小穹窿顶窟	Kleine Kuppelhöhle (Höhle 23)	Small Domed Cave; Кечкенә Гөмбәзле Мәгарә				129-150 мәгарәләр	129 мәгарә, Кызыл	129 мәгарә, гөмбәз детале	Бартус буенча Кечкенә Гөмбәзле Мәгарә (129 мәгарә)
135		135	Гөмбәз белән мәгарә. Хәзер гөмбәзнең яртысы җимерелгән.					135 мәгарә, Кызыл
"Group East of the Valley" (谷东 Gudong, Caves 136–201; Үзәннең Көнчыгыш Төркеме, Гудонг, 136-201 мәгарәләр)
136		136 мәгарә	A "colossal image cave"; Колоссаль сурәт мәгарәсе			Caves 123–149, Kizil. 133–139 мәгарәләр, Кызыл.	136 мәгарә, Кызыл
139		139 мәгарә	77 мәгарәгә охшаш "колоссаль сурәт мәгарәсе".				139 мәгарә, Кызыл
146		146 Мәгарә	A "colossal image cave". Колоссаль сурәт мәгарәсе.			Cave of the Zebu Cart, Kizil Cave of the Zebu Cart (German identification); Зебу Арбасы Мәгарәсе (Алман идентификациясе)	146 мәгарә, Кызыл
149 A 印度瘤牛车窟	Höhle mit dem Zebuwagen	Cave of the Zebu Cart (149 A, now lost); Зебу арбасы мәгарәсе (149 А, хәзер югалтылган)					149 мәгарә, Кызыл	Зебу арбасы мәгарәсе (Зебу арбасы фрескасы)	Зебу арбасы мәгарәсе (план)
154		154	"Колоссаль сурәт мәгарәсе", 139 мәгарәгә охшаш.			153-190 мәгарәләр	154 мәгарә, Кызыл
163		163				5, 4, 3, 2 Авышлы Түшәм Мәгарәләре (165–168 мәгарәләр)		163 мәгарә, уң коридор ахыры
165-168 套头顶窟5, 4, 3, 2	Casetten Höhle 5, 4, 3, 2	Кронштейнлы Түшәмле 5, 4, 3, 2 мәгарәләр					167 мәгарә, түшәм	Кызыл, 3 кронштейнлы мәгарәнең кронштейнлы түшәм (167 мәгарә)
171	Höhle über Kassettenhöhlen	Кронштейнлы Түшәмле Мәгарә өстендә Мәгарә (171)	Күп рәсемнәре калган мичкә-сыман аркалы үзәк баганалы мәгарә.	Безнең эраның 395 елы +-65-ннан безнең эраның 465 +-65-га кадәр.	4-енче гасыр уртасы- безнең эраның 5-енче гасыр ахыры.	158-174 Мәгарәләр 167-172 Мәгарәләр	Керү өстеннән түшәм һәм лунетта, 171 мәгарә		171 мәгарә, Кызыл
172								172 мәгарә фрескасы	172 мәгарә, Кызыл
Кечкенә Ерым (175–191 мәгарәләр) Kleine Schlucht
175 诱惑窟	Versuchungs Höhle	Вәсвәсә Мәгарәсе (175)	Мичкә-сыман үзәк-багана мәгарәсе.			Caves 175–180, Kizil Caves 175–180, Kizil Бартус тарафыннан кечкенә ерым мәгарәләре	175 мәгарә, керү.		175, 176 мәгарәләр
176 倒数第2窟	Zweitletzte Höhle	Сулдан Икенче Мәгарә					176 мәгарә, керү.	Бодһисаттва, 176 мәгарә
177 第4窟	Höhle 4	4 мәгарә	178 мәгарәгә ян узуы белән кечкенә коридор-сыман мәгарә				177 мәгарә,керү.		177, 178 мәгарәләр (иң зур мәгарә)
178 峡谷窟	Schlucht Höhle (3. Höhle)	Ерым Мәгарәсе (178 мәгарә)	Алпулат белән мичкә-сыман аркалы үзәк баганалы мәгарә. Әлегә бу төркемнең иң зур мәгарәсе. Бу мәгарә еш ялгыш 181 мәгарә рәсемнәренә карый дип әйтелә.		б.э. 695 +110-95		178 мәгарә	178 мәгарә, мөһер астында икенчел ниша лунеттасы
179 日本人窟／第2窟	Japaner Höhle (2. Höhle)	Japanese Cave (Cave 179); Япон Мәгарәсе (179 Мәгарә)	Мичкә-сыман үзәк багана мәгарәсе. Шулай дип Грүнведел тарафыннан исем кушылган, чөнки Граф Отаниның өйрәнү такымы бу мәгарәдә эшләгән.				179 мәгарә	Бодһисаттва, 179 мәгарә (II Schlucht. II Höhle)
180							180 мәгарә, керү	180 мәгарә, сул стена
181 高位窟	Hochliegende Höhle [der 2. Schlucht]	Биек Урын Мәгарәсе [кечкенә үзәндә]	"Чатыр"-аркалы үзәк багана мәгарәсе: "Базның түшәме бик сирәк типта: ул мичкә-сыман аркалы түгел, ә чатыр булып калка." Бу мәгарәнең рәсемнәре Германиягә Грүнведел тарафыннан алып кителгән булган һәм еш 178 мәгарәгә карый дип әйтелә.	безнең эраның 545 елы +-75 –тан безнең эраның 685 елы +-65-ка кадәр.		Caves 181-191 Бартус тарафыннан, Кечкенә Ерым Мәгарәләре, Кызыл	181 Мәгарә	181 мәгарә янә корылышы	Ерым Мәгарәсе (181 мәгарә, план), Кызыл
182							182 мәгарә
183			Кечкенә 1×1 метрга ниша мәгарәсе.				183 мәгарә
184 倒数第3窟	Drittletzte Höhle	Ахырдан Өченче Мәгарә (184 Мәгарә)			Безнең эраның 6-нчы-7-енче гасыры.		184 мәгарә	Монахлар һәм тугърылар, 184 мәгарә,Кызыл	Теодор Бартус тарафыннан Ахырдан Өченче Мәгарә (184 Мәгарә)
185 附属小窟	Kleiner Temple nebenan	Күрше кечкенә гыйбадәтханә	1×1 метрга ниша мәгарәсе.				185 мәгарә	185 мәгарә, ян рәсеме
186 中心窟	Mittlere Höhle	Үзәк Мәгарә (Урта Мәгарә)					186 Мәгарә	186 мәгарә монахлары һәм бүләк бирүчеләре (BDce-866 искәрмәсе)	Урта Мәгарә (186 Мәгарә)
187			Кечкенә 1×1 метрга медитация чокыры
188 正数第3窟／十二立佛窟	12 Buddha Höhle (3. Höhle von vorn)	Будда Мәгарәсе (Алдан Өченче Мәгарә, 188 Мәгарә).	Басып торучы Буддалар рәтләре белән мичкә-сыман шакмак мәгарә.				188 мәгарә	188 мәгарә, сулда Үзәк Азия чит кешесе белән лунетта.	Баттус тарафыннан кечкенә ерымда алан мәгарәләр (188, 189, 190, 191 мәгарә)
189 正数第2窟	2. Höhle von vorn	Алдан Икенче Мәгарә					188 мәгарә	189 мәгарә рәсеме, Кызыл
190							188-191 мәгарәләр
191
193 龙王窟	Nāgarāja Höhle	Нагараджа мәгарәсе				192-193 мәгарәләр	193 мәгарә, Кызыл		Нагараджа мәгарәсе, Кызыл
198 魔鬼窟C	Teufelshöhle mit Annexen C	C кушылмасы белән Шәйтан Мәгарәсе (198 мәгарә)			безнең эраның 6-нчы-7-енче гасыры.	194-199 мәгарәләр	198-199 мәгарәләр (ал)	Тугърылар һәм монахлар, 198 мәгарә, Кызыл.	Кызыл, Шәйтан Мәгарәсе (план)
198 側廊 妖魔窟B	Teufelshöhle mit Annexen B	B кушылмасы белән Шәйтан Мәгарәсе (198 ян коридор)						Шәйтан мәгарәсе һәм кушылма арасында коридорда Илаһлар төркеме.
199 魔鬼窟B	Teufelshöhle mit Annexen A	A кушылмасы белән Шәйтан мәгарәсе (199 мәгарә)
"Тау артында төркем" (后山 Хоушан, 202–231 мәгарәләр)
203	2.Anlage Höhle 21	203	Ут белән яшәү фатиры.				203 мәгарә (ут урыны)		203 мәгарә (Грүнведел өчен 21 мәгарә)
204	2.Anlage Höhle 20	204							204 мәгарә (Грүнведел өчен 20 мәгарә)
205 2区佛母窟	Höhle mit der Maya, 2. Anlage (Höhle 19)	2-енче нигезнең Майя Мәгарәсе (205 Мәгарә)			Безнең эраның 6-нчы-7-енче гасыры.
206 洗足窟	Höhle mit der Fusswaschung (Höhle 18)	Аяк юу Мәгарәсе (206 Мәгарә)			Безнең эраның 640 елы +55-45				Аяк юу Мәгарәсе (план)
207 画家窟	Höhle der Maler (Höhle 17)	Рәссамнар Мәгарәсе (207 Мәгарә)		Безнең эраның 480–550 еллары.	Безнең эраның 630 елы +65-75
212 航海窟	Höhle der Seereise (Höhle 11)	Диңгезчеләр Мәгарәсе (212 мәгарә)	Безнең эраның 5-енче гасыр башы.	Безнең эраның 561-637 еллары	Безнең эраның 6-нчы-7-енче гасырлары.	212 мәгарә (урнашуы)		Монах һәм баш сөяге, 212 мәгарә, Кызыл	Диңгезчеләр Мәгарәсе, Кызыл
216						215-219 мәгарәләр
219 未生怨窟	Ajātaśatru-Höhle (Höhle 1)	Аджаташатру Мәгарәсе (219 мәгарә)					219 мәгарә	Кызыл, Аджаташатру мәгарәсе фрескасы	Кызыл, Аджаташатру Мәгарәсе планы
222	Schakalshöhle (Höhle 7)	Шакаллар Мәгарәсе (7 Мәгарә)
223	Höhle 6	6 Мәгарә
224 3区佛母窟	Höhle mit der Maya, 3. Anlage (Höhle 5)	3-енче нигезнең Майя Мәгарәсе (224 Мәгарә)			Безнең эраның 440 елы +95-60.		224 Майя Мәгарәсе, керү өстеннән лунетта.		Кызыл, 224 Майя Мәгарәсе, план
225 第4窟	Höhle 4	4 Мәгарә							225 мәгарә (Грүнведел номер куйганча 4 мәгарә)
227 饿鬼窟	Pretahöhle (Höhle 3)	Прета Мәгарәсе (3 Мәгарә)	Кронштейнлы түшәм белән мәгарә, безнең эраның 7-енче гасыры.				Прета Мәгарәсе, 227	Кызыл, Прета Мәгарәсе, Будда нишасы өстеннән фреска	Прета Мәгарәсе планы
"Үзәннең Көнчыгыш Төркеме (2-енче өлеш)" (谷东 Gudong, Caves 232–235; Гудонг, 232-235 мәгарәләр)
232-235		232-235	Төп тау алдыннан бик көнчыгышта берничә соңрак мәгарә (шулай ук 1–201 мәгарәләр бар)			232–235 мәгарәләр, Кызыл Мәгарәләре
Source: Rhie, Marylin Martin (15 July 2019). Early Buddhist Art of China and Central Asia, Volume 2 The Eastern Chin and Sixteen Kingdoms Period in China and Tumshuk, Kucha and Karashahr in Central Asia (2 vols). BRILL. p. 649. . https://books.google.com/books?id=ogD1DwAAQBAJ&pg=PA649.

Шулай ук карарга мөмкин

• Безеклик Мең Будда Мәгарәләре
• Комтура Мең Будда Мәгарәләре
• Могао Мәгарәләре
• Тянлонгшан гротлары
• Аджанта мәгарәләре
• Төп Милли Тарихи һәм Мәдәни Урыннар (Синдзян)
• Серинд сәнгате

Әдәбият

• Alt-Kutscha : vol.1
• Arlt, Robert; Hiyama, Satomi (2013). "Fruits of Research on the History of Central Asian Art in Berlin: The Identification of Two Sermon Scenes from Kizil Cave 206 (Fußwaschungs- höhle)". Indo-Asiatische Zeitschrift (Berlin) 17: 16–26.
• Beckwith, Christopher (1993). The Tibetan Empire in Central Asia: A History of the Struggle for Great Power Among Tibetans, Turks, Arabs, and Chinese During the Early Middle Ages. Princeton University Press. . https://books.google.com/books?id=7G61UifCEZMC. 
• Beckwith, Christopher I. (2009). Empires of the Silk Road: A History of Central Eurasia from the Bronze Age to the Present. Princeton University Press. . https://books.google.com/books?id=5jG1eHe3y4EC. 
• Grousset, René (1970). The Empire of the Steppes: A History of Central Asia. Rutgers University Press. . https://archive.org/details/empireofsteppes00grou. 
• Grünwedel, Albert (1912). Altbuddhistische Kultstätten in Chinesisch-Turkistan: Bericht über archäologische Arbeiten von 1906 bis 1907 bei Kuča, Qarašahr und in der Oase Turfan. Berlin: Arthur-Baessler-Institut. Doi:10.20676/00000191.
• Hopkirk, Peter (1984). Foreign devils on the silk road : the search for the lost cities and treasures of Chinese Central Asia. Amherst: University of Massachusetts Press. ISBN 9780870234354.
• Hiyama, Satomi 檜山智美 (2013) Study on the first-style murals of Kucha: Analysis of some motifs related to the Hephthalite's period クチャの第一樣式壁畫に見られるエフタル期のモチーフについて (“Kucha no daiichi yōshiki hekiga ni mirareru Efutaru ki no mochīfu ni tsuite”). In Buddhism and Art in Gandhāra and Kucha: Buddhist Culture along the Silk Road; Gandhāra, Kucha, and Turfan, Section I, edited by Miyaji Akira, pp. 125–63. Kyoto: Ryukoku University.
• Howard, Angela Falco; Vignato, Giuseppe (2015). Archaeological and Visual Sources of Meditation in the Ancient Monasteries of Kuca. Leiden: Brill. ISBN 9789004278578.
• Le Coq, Albert von (1913). Chotscho: Facsimile-Wiedergaben der wichtigsten Funde der 1. Kgl. Preuss. Expedition nach Turfan in Ostturkistan. Berlin.
• (1982). Along the ancient silk routes: Central Asian art from the West Berlin State Museums. Exhibition from the Museum für Indische Kunst, Staatliche Museen Preussischer Kulturbesitz, Berlin and Federal Republic of Germany at the Metropolitan Museum of Art, New York.
• Morita, Miki (2015). "The Kizil Paintings in the Metropolitan Museum" in The Metropolitan Museum Journal, vol. 50, pp. 115–136.
• Vignato, Giuseppe (2006). "Archaeological Survey of Kizil, Its Groups of Caves, Districts, Chronology and Buddhist Schools" in East and West (Rome) 56/4: 359–416.
• Zin, Monika (2007). "The Identification of the Kizil Paintings II [3. Sudåya, 4. Brhaddyuti]" in Indo-Asiatische Zeitschrift (Berlin) 11: 43–52.
• Encyclopedia of Buddhist Art 世界佛教美術圖說大辭典. FGS. http://arts.fgs.org.tw/fgs_arts/tw/keyword_search_list.php?arg=EhJCVe4HxAR9KLlEJVHS90tbvkujLFcJwzKX3EE.  2021 елның 21 гыйнвар көнендә архивланган.

Тышкы сылтамалар

• Along the ancient silk routes: Central Asian art from the West Berlin State Museums, an exhibition catalog from The Metropolitan Museum of Art (fully available online as PDF), which contains material from Kizil Caves
• The Oases of the Northern Tarim Basin
• Revealing the Beauty of the Kizil Caves
• Sackler Gallery exhibition in 2002- Caves as Canvas: Hidden Images of Worship Along the Ancient Silk Road. Smithsonian Institution. әлеге чыганактан 2003-01-03 архивланды. 2021-07-25 тикшерелгән.
• Kizil Paintings in the Hermitage Museum
• Kizil Paintings in the Dahlem Museum