Фәрдиева Илина

Кәзкәй авылының борынгыдан килгән тарихы.

     1552 елда Казан ханлыгы бетерелгәннән соң бу җирләр рус дәүләтенә кушыла. 17 гасыр башында рус дәүләтенең шулай ук Казан өлкәсендә алпавытлар һәм чиркәү феодаллары  крестьяннар өстеннән эксплуатацияне көчәйтәләр. Крестьяннардан ясак түләтү һәм барщина эшләтү көчәйгәннән көчәя. Күп кенә крестьяннар алпавытлар изүенә түзә алмыйча, алпавытлар хуҗалыгыннан качалар һәм буш яткан җирләргә урнашып, үз хуҗалыкларын урнаштыралар. Алпавыт хуҗалыгыннан качып китүчеләр арасында татарлар да була. Бу крестьяннар Кама елгасы буйларына утыралар.Шундый качып килүче кешеләр төркеменнән авыллар барлыкка килә.
   Кәзкәй авылы төзелү дә 17 гасыр эчендә була.( 1670 еллар тирәсендә). Кәзкәй авылына иң беренче булып Казикай исемле татар утырып, үзенең хуҗалыгын корып җибәргән.Авылның исеме дә Казикай исеме белән киткән. Соңыннан әйтергә уңайлы булсын өчен Кәзкәй дип йөртә башлыйлар. Кәзкәй авылының урнашкан урыны башта түбән әрәмәдә-Салавыз сыртында була. Монда урнашкан кешеләргә Салавыз сырты бик уңайсыз була. Анда башта берничә хуҗалык кына урнаша. Бу урынның уңайсызлыгы шунда: беренчедән, ул урыннан юлчы күп йөргән, әрәмә калын, куркыныч булган; икенчедән, Сөн елгасы ташыганда күп урынны су баскан. Соңыннан анда урнашкан кешеләр, Кәзкәй авылы хәзер урнашкан урынга таба күчеп утыралар. Ләкин монда күчеп утыргач та, авылның утырган урыны һәрвакыт үзгәреп торган. Моңа Сөн елгасының үз юлын гел үзгәртеп торуы сәбәп була. Элек урнашкан кешеләрнең каралты урыннары 

хәзерге Сөн елгасының теге ягында да була. Агыйдел елгасы яныннан башлап, авыл урнашкан җиргә кадәр калын әрәмәлек була: каен, имән, зирек, шомырт, карлыган, гөлҗимеш, камырлык һәм башка агачлардан торган. Авыл яны әрәмәсенең сыртлы булып торган урыннарыннан башлап, элекке тавык фермасы, сушилка буйларына кадәр чия агачларыннан торган. Авыл тирәсенә якын урманнар, әрәмәләр төрле җәнлекләргә: поши, болан, төлке, куян, бүре , йомран, көзән, әрләнгә бай булган. Сөн елгасы киң, тирән була. Елганың өч урыныннан паром белән ярның бер ягыннан икенче ягына чыга торган булганнар.

       Кәзкәй авылы түбән әрәмәдән хәзерге урынына күчә барган саен халык саны да арта барган.Күп кенә яңа хуҗалыклар барлыкка килгән. Авыл халкы сөрү җирләрен киңәйтү максаты белән әрәмәләрне һаман саен кисә торган, агачлардан әрчелгән урыннарга иген чәчкән, көтүлек барлыкка килгән. Кәзкәй кешеләренең төп кәсебе игенчелек һәм терлекчелек була. Авыл хуҗалыгы культураларыннан: арыш, солы, бодай, борчак, ясмык, тары чәчәләр. Ул вакытта халык яшелчәне бөтенләй утыртмый, бәрәңгене дә бик аз утырта. Терлекләрдән ат, сыер, кәҗә асрыйлар.Авыл хуҗалыгы кораллары булып сука, тимер тешле агач тырма, агач тешле кул тырмалары кулланыла, ике яки өч япле агач сәнәк, агач көрәк, чабагач, урак була. Соңга таба бер кәсле сабан килеп чыга. Җирне шул сабан белән, кайберәүләр сука белән озак вакытлар сөрәләр. Чәчкәндә тубалны бау белән муенга асып, орлыкны кул белән җиргә сибеп чәчәләр. Иген өлгергәч, аны кул ураклары белән уралар, көлтәгә бәйлиләр. Бераз кипкәнче көлтәне өемнәргә тезәләр, аннан вак чүмәләләргә өеп куялар. Көз көне чытыр арбалар белән ташып һәр хуҗалык үз ындырында кибән куя. Аннан чабагач белән сугып ашлыкны төшерәләр, җил искән вакытта көрәк белән ындыр табагына ыргытып чүптән чистарталар. Онны башта ярма ташында, соңрак җил һәм су тегермәннәрендә тарталар. Һәр кеше үз хуҗалыгына кирәкле әйберне үзе хәзерли. Өскә кияр өчен кышка тире иләп тун, тире чалбар, тире бияләй тегәләр. Йон эрләп аны үзләре сугып, кулдан шул туланы басып тула оек, тула чикмән, йоннан бәйләнгән оек, үзләре кулдан баскан кыска кунычлы киез итек, чабата кияләр. Күлмәкне киндер яки җитен сүсен, яисә йон эрләп, аны кул станында сугып тегәләр. Ирләр җәен башларына үзләре баскан киез эшләпә,кышка колаксыз, кашсыз итеп тегелгән йомры формадагы “мескен бүрек” кияләр. Савыт-сабаны агачны чокып яки балчыктан ясыйлар. Кешеләрнең йортлары агачтан салына, түбәсе салам белән ябыла, йорт тирәсе читән яки киртә белән әйләндереп алына. Өй тәрәзәсенә пыяла урынына карындык куелган була. Бу карындык тәрәзәләрне эт ашап китү очраклары булган. Кайбер кешеләр үзләре өйдә юкта эт тәрәзәдәге карындыкны ашамасын өчен аны алып тәрәзәгә мендәр тыгып китә торган булганнар.Өйгә мич чыгарылган, ләкин аның тышкы морҗасы өй түбәсенә кадәр чыгып тормаган. Мичкә яккач, ябарга морҗа табасы булмаганлыктан, мичкә яккан саен өй түбәсенә менеп төнлек тыгып куйганнар.Кыш чыгып, яз килгәч,  төнлек тыгу эше кирәк булмый башлагач, төнлек бәйрәме ясаганнар. Бергә җыйналып төнлекләрне яндырганнар. Ашны да, чәйне дә казанда кайнатканнар. Чәй эчү сирәк-атнага бер-ике тапкыр гына була. Чәй урынына катык-сөт, әйрән эчкәннәр. Соңыннан авылда самовар барлыкка килә. Иң беренче кеше булып самоварны авылда Хәбибрахман исемле кеше сатып алып кайта. Аны бөтен авыл халкы берәм-берәм килеп карап китә. Самавырны куйгач, өйгә төтен чыга башлаган. Төтенне тышка чыгару өчен самовар торбасы булмаганлыктан, өйнең бүрәнәсен тишеп, киндердән җиңсә ясап, аның бер башын самавырга, икенче башын стенага кадак белән эләктереп куеп, төтенне тышка чыгарганнар. Суны агачтан ясалган чиләккә бау тагып ташыганнар. Кызу җәй көннәрендә, урып-җыю вакытларында ачыткы ясап эчкәннәр. Авылда ике генә кешедә Хәбибрахман һәм Гайнулла исемле кешеләрнең тиредән тегелгән толыплары булган. Толыплы кеше авылда иң бай кешеләрдән саналган. Әгәр алар толып якаларын торгызып, атка утырып китсәләр, авыл кешеләре аларны:” Әнә, капрал килә”- дип карап калганнар. Һәрбер кешенең йорт эче бертөсле була: йоклау өчен буйдан-буйга сузылган сәке, утыру өчен бүрәнәдән тигез итеп киселгән бүкән. Утыру өчен урындык ясала башлагач та, авыл кешеләре урындыкны бүкән дип йөрткәннәр. Өйне яктырту өчен чыра телгәннәр. Чыра яктысында кул эше эшләп утырганнар. Соңрак кешеләр лампа урынына туң майдан ясалган шәмнән файдаланганнар.
        18 гасыр башында авыл халкы тормышында үзгәрешләр була тора. Элек урман алып торган мәйданнар чәчүлек җирләренә әйләндерелә. Игенчеләргә бер үк вакытта игенчелек белән дә, төрле хуҗалык кирәк-яраклары ясау белән дә шөгыльләнү кыенлаша, эшләргә күп вакыт кирәк була. Халык арасында “осталар”- билгеле бер һөнәр ияләре аерылып чыга: авылның үз тимерчесе, балта осталары, күнчеләре, чүлмәкчеләре, киез итек басучылары, тегүчеләре була. Мондый кешеләр авыл хуҗалыгы белән азрак шөгыльләнә. Мондый кешеләрне авылда мещаннар дип йөртәләр.Чөнки андый кешеләр үзләренең һөнәрчелек әйберләрен акчага саталар яки авыл хуҗалыгы продукциясе әйберләренә алмашалар. Корылык һәм җирләрнең ашсызлануы нәтиҗәсендә ачлык елларын да авылда бик күп кеше үлә, халыкка бернинди дә табиб ярдәме күрсәтелми. Авыл кешеләренә патша хәзрәтләре өчен күп налоглар түләргә, төрле хөкүмәт йөкләмәләрен үтәргә туры килә. Моның өстенә һәр хуҗалыктан авыл муллаларына иген уңышының уннан бер өлешен гомер сәдәкасы итеп түләргә туры килә. Чәчү җире гаиләдәге ир кешегә генә бирелә. Авылда ярлы кешеләрнең күп елларда гаиләсен туйдырырга икмәкләре җитми, аларга авылдагы хәлле кешеләрдән бурычка икмәк, яз чәчәр өчен орлык, акча, ат, эш кораллары алып торырга туры килә. Күп кенә кешеләрнең бу бурычлары елныкы-елга түләнеп бетми, алар хөкүмәт бурычларына бата. 1830 еллар тирәсендә Тәфтиләзев Сәлимгәрәй исемле морза Кәзкәй авылына килеп, бурычлы 60 ярлы хуҗалыкны сатып ала. Бу бурычлы хуҗалыкларны Тәфтиләзевкә хөкүмәт вәкилләре саткан. Боярга сатылу белән крестьяннар шәхси яктан ирексез кешеләргә әверелгәннәр. Бояр үз крестьяннарын бер урынга- югары очка күчерап утырта. Авыл кешеләре бу урынны крестьян очы дип, бояр крестьяннарын коллар дип йөркәннәр. Авылның түбәндә урнашкан урамнары башкорт очы дип йөртелгән. Бу атамалар хәзерге көнгәчә сакланган. Авылның бераз кешеләрен типтәр дип йөрткәннәр. 

       Аларның җире аз булган. Соңыннан Кәзкәйдә булган “ типтәрләрне” Тыңламас авылына типтәрләр бергә торсыннар дип көчләп күчергәннәр. Авылда тагын азрак мещаннар булган. Алар авылда һөнәрчелек, вак сәүдәгәрлек эше белән шөгыльләнгәннәр. Аларны   “ кырык тартмачы” дип йөрткәннәр.
   Бояр Тәфтиләзев үзе төп чыгышы буенча Уфа мөфтие булган. Соңыннан Бәләбәй өязе Килем авылында торган. Кәзкәй авылында бояр җире Аеш ягында “ ачы” дип аталган басу була. Кәзкәй авылы бояр крестьяннарының үз алачык өе, эш терлеге, эш кораллары, азрак чәчү җире була. Крестьяннар атнаның алты көнен бояр тирендә бушка эшләгәннәр. Крестьяннарның бу бушка эшләүләре барщина түләү дип аталган. Алар бу йөкләмәләрне үтәү өстенә боярга үз хуҗалыгыннан оброк, ягъни натуралата (икмәк, ит, сөт, йомырка) түләгәннәр. Бояр үз крестьяннарын карап эшләтү өчен, йөкләмәләрне җыеп тапшыру эшен приказчикка йөкләгән. Кәзкәй авылында бояр приказчигы булып Борхан бабайның әтисе Шәмсетдинов Җамал торган. Ул Кәзкәй авылына читтән килгән Указный мулла булганлыктан, аңа җир бирелмәгән. Шуңа күрә ул боярга приказчик булып яллана. Җамал крестьяннар өчен бик усал һәм кансыз кеше була. Крепостной крестьяннар булып Кәзкәй авылыннан Хафызыева Гайниямал әбинең әтисе Фәтхуллин Габдулла, аның энесе Нуретдин, хатыны Гөлйөзем, Биктимиров Биктахир, Хөббетдин абыйның әбисе Гыздекамал, Хисматуллин Сәхәбетдин, Әхмәтҗәнова Шәмсенур, Фәйзулла Кәлимуллалар булган. Авылдагы башкортлар дип йөртелгән кешеләр арасыннан солдатка алынмаганнар. Армиягә крепостной крестьяннарны җибәргәннәр. Алар армиядә 20-25 ел хезмәт иткән. Мәсәлән, Фәтхуллин Габдулла Оренбургта 25 ел хезмәт иткән. Крепостной крестьяннарның кызлары һәм уллары үзләре теләгән кешегә өйләнә һәм тормышка чыга алмаган. Болар аларны үзе теләгән кешегә өйләндергән.
         Кәзкәй авылы кешеләре авылны ике төркемгә бүлеп: югары очны- крестьян очы, түбән очны-башкорт очы дип йөрткәннәр. Алар бер-берсенә үзара дошманлашып яшәгәннәр, маллары да яланга чыгып кушылып йөрергә тиеш булмаган. Бу хәл аңлы рәвештә шулай эшләнгән. Кешеләр изүчеләргә каршы берләшмәсеннәр өчен, үзара кешеләрне дошманлаштырып, аерып килгәннәр.Изүчеләргә каршы авыл халкының нәфрәте чиксез була. Алар изүчеләргә төрлечә каршы килгәннәр: бояр җирләрен начар эшкәрткәннәр, малларын имгәткәннәр.
   18 гасыр азагында Россиядә алпавыт изүенә каршы Пугачев җитәкчелегендә крестьяннар восстаниесе була. Кешеләрнең сөйләвенә караганда бу восстание Кәзкәй авылы тирәсеннән дә үткән. Мәсәлән: сугышучы яклар түбән әрәмәнең калку җиреннән торып, икенче каршы якка- Юлдаш авылы ягына бер- берсенә мылтыклардан, уклардан, туплардан атышканнар. Авыл халкы бу сугышны “ җәмән явы” дип сөйли. Ул вакытта крестьяннар сугышын  “яу” дип, Емельян Пугачевны 

“ Җәмәлҗан” дип бозып әйткәннәр.

    Кәзкәй авылында бояр җире крепостное право бетерелгәч, бер өлеше крестьяннарга бирелгән, бер өлешен бояр үзе кыйммәт бәя белән башка кешеләргә саткан. Моннан файдаланып хәлле кешеләр , элекке җиренә өстәмә итеп тагын тир сатып алганнар. Авылда бай һәм ярлы кешеләр барлыкка килгән. Җире күп булган хәлле кешеләр урып- җыю вакытында кыр эшләрен көнлекчеләр яллап эшләтәләр. Көнлекче кояш чыканнан кош батканга кадәр эшләгән. Авылда иң бай кешеләр булып Хафизов Харис, Фаррахов Госман, Фазелтдин санала. Алар үз хуҗалыкларында икешәр хезмәтче тоталар.
 Крепостное право бетерелгәч, илдә завод- фабрикалар арта, сәүдә җанлана, промышленность товарлары эшләп чыгару арта. Захертдинов һәм Акмалов Әхмәт дигән кешеләр авылга товарлар алып кайтып халыкка сатып йөриләр. Чөнки ул вакытта магазин булмый. Аларны ул вакытта вак товарчы дип йөртәләр. 1875-1880 еллар тирәсендә элеккеге тавык фермасыннан бераз гына өстәрәк бер урында кабак ( аракы сата торган магазин) салына. 

Ул вакытта татар авылында дин буенча аракы эчү тыелганлыктан, бу кабак авылдан читтә салынган.

           Бу кабакны әрәмәгә салуның бер сәбәбе тагын шунда, бу урын ул вакытта олы юл өсте була. Чөнки Андреевкадан Юлдаш авылын үтеп Салавызы дигән урыннан су аркылы чыгып Терпеле авылына һәм Минзәлә ягына аракы ташыганнар. Шул кабак салынган урында аракы куя торган складлар булган. Шул ук түбән әрәмәдә икенче бер бай рус кешесе Семен Павлович үзенең су көченә эшли торган тегермәнен сала. Тирә-як авыллар һәм Кәзкәйлеләр икмәк тартырга шунда киләләр. Илдә сәүдә эшләре җанлана башлагач, Чуракай авылыннан Фәттах бай якын- тирә авыллардан икмәк сатып алып, үзләренең икмәк саклау складларына җыйганнар да, җәй көне баржаларга төятеп шәһәргә озатканнар. Моның белән алар үзләренә бик күп табыш алып баеганнар. Кәзкәй авылының аз җирле хуҗалыклары Чуракайдан Чөгәнәгә Фәттах байның җыелган икмәкләрен ялланып ташыганнар. Ул вакытта аны “ кап ташу” дип атаганнар. Кап дип юкәдән үрелгән капчык аталган. Бу кешеләргә көненә 40 тиен акча түләгәннәр.
Җыелышлар җыю өчен ул вакытта клублар булмаганлыктан, халык белән сөйләшергә кирәк булганда, аларны каравыл өенә куганнар. Мондый җыелышны 
“мир җыены” дип атаганнар. Бу җыелышны авылның старостасы җыйган. Старосталар түшләренә махсус калай тагып йөргәннәр.
Авылда яшьләрнең бөтен күңел ачу урыны- ата-аналары каядыр кунакка китсә, шул йортка җыелып аулак өй ясау. Аулакта ата-аналары барырга рөхсәт итсә, кызлар һәм егетләр бергәләп уеннар оештырганнар. Гармун һәм башка шундый уен коралларында уйнау тыелган, динчеләр моңа бик нык каршы килгәннәр. Андый уен коралында уйнаган кешене күрсәләр, муллалар, шайтан уен коралы дип аны тыйганнар. Рәсем ясау, өйгә рәсем төшерү тыелган. Балигъ булган һәр кешегә ураза тоту, намаз уку фарыз дип саналган.
     Авылда бер хуҗалык та газета- җурнал алмаган, радио юк. Күп кешенең өендә сәгате дә юк. Бөтен Кәзкәй авылына бер генә кешедә Зайсанов Сәлмәннәрдә граммафон , бай Госман малаеның русский гармоны була. Барлык авыл халкы өчен бердәнбер бәйрәм, сабантуе үткәрелә. Июнь уртасында, печәнгә төшкәнче, җыен- мәйдан үткәрелә. Калган барлык бәйрәмнәр дини бәйрәмнәр булган.
Февраль революциясе вакытында патша Николай тәхеттән бәреп төшерелгәч, бу хәбәр Кәзкәй авылы кешеләренә дә ишетелә. Иң беренче бу хәбәрне күрше Илеш авылыннан Әхмәтшин Әхмәтнәби дигән кеше ишетеп кайта. Ул бу хәлне авылдашларына аңлатып йөри. Авылда халык ыгы-зыгы килә. Кайберләре бу хәбәргә шатланалар. Чөнки халык Николай патшаны рәхимсезлеге өчен “ канлы Николай” дип йөрткән. Ул вакытта волость Актанышта була. Бу хәбәрне авыл кешеләренә җиткерү өчен Кәзкәйгә Яңа Әлем кешесе Газдали мулла җибәрелә. Староста булып торган Хатипов Акмал халыкны каравыл өенә җыйдырта һәм теге кеше аңлатканда тәртип саклап тора. 1917 елның 7 ноябрендә большевиклар партиясе җитәкчелегендә эшче-крестьяннарның восстаниесе була. Илдә Совет хөкүмәте урнаша. Кәзкәй авылы кешеләре бу хөкүмәтне бик шатланып каршы алалар. Совет власте урнашкач, крестьяннар җир алалар. Изелгән милләтләр азатлыкка чыга. Халыклар арасында тигез хокуклылык урнаша. Кәзкәй авылында иң беренче авыл советы председателе булып Ахметшин Сәетгәрәй, секретаре булып Низамов Сәлах тора. 1919 елдан авыл советы председателе Ахметшин Әхмәтнәби сайлана. Алар 1921 елга кадәр эшлиләр.
       Илдә гражданнар сугышы башланып киткән көннәреннән үк авылдан 25 кеше( Зарипов Нәфикъ, Тимергалин Саетгали, Валиев Тимерхан, Галләмов Латыйп, Ганиев Зәки, Нәбиев Имам, Нурымов, Якупов Миннәхмәт, Ялалов Ханнан, Рәшитов Салихҗан, Рәшитов Габдрафик, Галләмов Гани, Ахмадишин Фәйзрахман, Әхмәтҗанов Нәфик, Әхмәтханов Хафиз, Хайруллин Зиннәт, Вилданов, Җәлилов Әхәт, Мифтахов Әсләм, 

Ахияров Яхүдә, Дәүләтгәрәев Миңлегәрәй, Ахметов Вәли, Сәетов Шәрип, Хәбировлар.) совет властен яклап сугышырга китәләр.

Колчак гаскәрләре Татарстанның күп өлешен, Казаннан алып Актаныш волостенә кадәр җирләрне үз кулында тота. Ул вакытта Минзәлә контонында Колчакның хәрби штабы урнашкан була. Шуңа күрә ул үз властеннан файдаланып авыллардан үз гаскәрләренә көч туплый. Шул исәптән Кәзкәй авылыннан да Колчак армиясенә күп кенә кешеләрне көчләп алып китәләр: Нәҗмиев Әсрәретдин, Сәетов Сәхипгәрәй, Харисов Хөсәен, Шакиров Зәки, Хәйруллин Шәехҗан, Фазлыев Гилемхан, Тимергалин Баттал, Фаррахов Шайхимулла, Тохбатуллин Гайниятулла, Солтанов Гомәр, Нәбиев Муллакай, Нәбиев Гани, Кәбиров Кәрим, Фазлыев Хәбиб һ.б. Аларны армиягә алып киткәч, ике ай чамасы сугышка өйрәтәләр. Чиләбе шәһәре тирәсенә җиткәч, аклар армиясен кызыллар кысрыклый башлый. Аклар армиясендәге күпчелек солдатлар кызылларга пленга биреләләр. Граҗданнар сугышы башлангач, кайбер эре кулаклар үз хуҗалыкларын ташлап качкан булалар. Аклар армиясеннән пленга төшкән Кәзкәй кешеләренең кайберләре шундый хуҗалыкларның ашлыкларын урып- җыярга эшкә калалар. Авылда аклар армиясенә көчләп җибәрүләр башлангач, күп ирләр яшеренеп калырга тырышалар. Башаров Гали, Хәкимов Әхмәтхан, Әхмәдишин Халирахман, Мөхәммәтдинов Мифтах, Шәмсиев Галиәскар- бу биш кеше аклар алып китмәсен өчен яшеренеп яталар. Алар бер атна чамасы Мәннанов Хәкимнәрнең мунча түбәсендә качып яталар. Хәкимов Әмирхан ул вакытта 11 яшьләр тирәсендәге малай була.Ул мунча түбәсендә яшеренеп яткан абыйларына ашарга китереп тора. Әмирханның әнисе Хәбибкамал аларга ашарга әзерләп бирә. Бу биш кеше кызыллар авылга якынлашкач, үзләре барып аларга кушылалар һәм ияреп китәләр. Кызыллар армиясе сафына тагын кырыклап кеше китә. Авыл кешеләреннән акларга кушылып китүче ике кеше- Әхмәтгәрәев Сәфәргали, Әхмәтгәрәев Бәхтегәрәйләр була. Бу ике бертуган хәбәрсез югалалар. Гражданнар сугышы вакытында авылдан барлыгы 104 кеше сугышка китә, шуларның 40 кире әйләнеп кайтмый. Сугышка авылдан бик күп кеше китү аркасында тормыш начарлана, авылда чәчәк эпедемиясе башлана. Чәчәк авыруыннан кешеләр күпләп үлә башлый.

        1919 елларда тагын сәнәкчеләр сугышы була. Аңа Бакалы районы ягыннан Зәки Вәлиев җитәкчелек итә. Аны Бакалы отряды дип йөртәләр. Сәнәкчеләр совет хөкүмәтенә каршы көрәшәләр. Сәнәкчеләрнең коралы сәнәк, көрәк, кылыч, сөңге, күсәк һ.б. торган.Алар авылдан авылга йөреп, халыкны көчләп үз артларыннан ияртергә тырышканнар. 1919 елда сәнәкчеләр отряды кара яу кебек Кәзкәй авылына якынлашып килә. Моны беренче булып басу капкасы янында торган Захри карт күреп ала. Ул коты алынып кычкыра-кычкыра авылга йөгереп кайта.Ул “ авылга афәт килә”- дип кулларын селтәп йөгерә. Бу вакытта авыл советында председатель булып Әхмәтшин Сәетгәрәй була. Сәнәкчеләр авыл советына килеп авыл кешеләрен үз отрядларына  ияртүне таләп итәләр. Авыл советында эшләүче бу кешеләр сәнәкчеләр үзләрен үтерүләреннән куркып авыл кешеләрен аларга кушылырга өндиләр. Сөйләүләргә караганда, сәнәклеләргә авылдан беркемне дә үтерергә туры килмәгән. Чөнки ул елларда авылда партия, комсомол оешмалары булмаган. Кәзкәйдән сәнәкчеләр хәвеф-хәтәр салмыйча, үзләренә бер-ике кеше ияртеп чыгып китәләр. Авылдан Ахметшин Сәетгәрәй, Галләмов Имам, Арсланов Морзакай, Хатипов Фәррах сәнәкчеләргә ияреп китәләр. Соңыннан аларны җавапка тарталар: Актаныш авылы тау башына җиткәч, атып үтерәләр. Хатипов Фәррах, Габдерахманов Хайберахман тегермән тартырга баргач, аларны чакырып чыгаралар да атып үтерәләр. Габдерахмаев Хәбибрахман бер гаепсезгә атып үтерелә.Аларны атып үтерүчеләр Актаныштан Абызгәрәй белән Тыңламастан Латипов Акмал була. Латипов Акмалны гаепсез кешене үтергәне өчен совет судына тартырга тиеш булалар. Аны Актанышка алып китәләр. Ә ул җавап бирүдән котылу өчен качмакчы була. Шул качу вакытында аны аталар.
      1920 елда язын ваба авыруы башлана. Бу авырудан Кәзкәй авылында бик күп кеше үлә. Әгәр гаиләдә берәрсе көзән җыерып авырый башласа, 3-4 сәгать эчендә башкаларына да йогып барысы да шул көнне үк үлеп бетүчеләр була. 1921 елда бик көчле корылык була, игеннәр бөтенләй уңмый. Авыл кешеләре алабута җыеп, аның онын әзерләп ашыйлар. Авылда хәер сорашучылар күбәя, ачлыктан түзә алмыйча кешеләр этләрен, песиләрен суеп ашыйлар. Үлгән кеше гәүдәләрен җыеп бетерә алмый башлыйлар, аларның гәүдәләре урамда ята. Түбән әрәмәдә тегермән тотучы Семен Павлович ач кешеләргә бераз он биргәләгән. 1931 елда ачлыктан гына 446 кеше үлгән. Районнан кушу буенча үлгән кешеләрне күмү өчен махсус җаваплы кешеләр билгеләнә. Андый кеше итеп, Кәзкәй авылыннан Хәертдинов Гыйлфан, ярдәмчеләре итеп Гыйлфанов Хөббетдин, Исламов Динисламны куялар.Бу кешеләрне санитарлар дип йөртәләр. Үлгән кешеләр күп булганлыктан, мәетләрне башта каравыл өенә җыялар, аннан соң юып зиратка күмәләр. Ваба авыруы вакытында, ачлыктан бөтен гаиләләре белән үлеп беткән хуҗалыклар: Сәхәветдинов Фәррах, Садиков Шәрип, Мәхәдиев Әхмәтгәрәй, Шәнгәрәев Зариф һ.б. булган. 1921 ел яз көне кешеләр үләннәр чыккач, какы һәм кәҗә сакалы җыярга чыгалар. Габдрашитов Малих исемле кешеләрнең 6 яшьлек малайлары Әбелфатых та кешегә ияреп басуга кукы җыярга чыга. Малай кайтуга әти-әнисе, башка балалар ачтан үлгән булалар. Ул малайны Бәшәр һәм Госманнарның карчыклары катык-сөт ашатып саклап калалар, карап үстерәләр. Әбелфатых Малихов вакытлар үткәч, Уралга Березнеки шәһәренә күчеп китә.
    1919-1920 елларда авылда ярлылыр комитеты оештырыла. Аны батрачком дип йөртәләр. Бу комитетның җитәкчесе Абдуллин Зиннәт тора. Комитет составында  Шәнгәрәев Зариф, Ялалов Шәмсемөхәммәт, Билалов Шәйхелисламнар сайланган була. Соңыннан бу комитетның җитәкчесе Ялалов Шәмсел була. Ачыгучы кешеләргә ашханә оештыру, азык өстеннән контрольлек итү, ятим балаларны урнаштыру ярлылар комитетына йөкләнә. 1922 елларда сугышка киткән кешеләр кайталар. Озак сугыштан соң тыныч тормыш башлана.
       1922 елда яз һәм җәй көне яңгырлар мул ява. Игеннәр каерылып уңа. Ләкин яңа ашлык җиткәнче, халыкның ашарына булмый. Совет хөкүмәте чит илдән : ак он, кукуруз, куертылган сөт, консервалар, дөге һәм башка продуктлар ала һәм халыкка таратыла. Моны халык “ Америка паегы” дип йөртә. Кәзкәйдә 1922 елда ике урында зурлар һәм балалар өчен ашханә оештырыла. 1922-1923 елларда авыл советы председателе булып Низамов Салах эшли.

Сәлам!

Википедиягә рәхим итегез!
* танышу гиды
* киңәшләр

Сәлам, Фәрдиева Илина, һәм Википедиягә рәхим ит! Керткән өлешегез өчен рәхмәт; монда сезгә ошар һәм җәмгыятебезнең бер даими әгъзага әйләнергә теләрсез дип ышанабыз!

Бу мохит белән танышу өчен Википедиянең 5 нигезе укып чыгарга киңәш итәбез, монда нәрсә урынлы һәм урынсыз икәне өчен Википедия нәрсә түгел карап чыгу дөрес була ала.

имзагызны шулай да калдырып була

Һәм истә тотыгыз, авторлык хокуклары белән якланган хезмәтләрне рөхсәтсез урнаштырмагыз. Үз эшегезне керткәндә, аны үзем яздым яки иҗтимагый мохит хокукый тәртибендә яшәүче берәр ресурстан күчердем дип вәгъдә бирәсез — тик Интернетта шундыйлар бик аз.

Монда үзгәртүләр кертү һәм википедияче булу сезгә ошый дип ышанасым килә! Берәр битнең бәхәс битендә язганнарыгызны зинһар дүрт тилданы (~~~~) куеп имзалагыз — бу хисап язмагызны, көн һәм вакытны куя. Сорауларыгыз булса, ярдәм битләренә, мөрәҗәгатьләр яки тематик форумына керү дөрес. Мондагы тәртипләрне гамәлдәге кагыйдәләр һәм киңәш-кулланмалар билгели. Яңадан, рәхим итегез! frhdkazan (бәхәс) 15 апр 2021, 09:22 (UTC)

Кәзкәй авылында халык хуҗалыгын торгызу чоры

 Совет халкы тыныч тормышка- социализмны ныгыту һәм үстерү эшенә керешә. Сугыштан соң халык азык-төлеккә, көнкүреш товарларына мохтаҗлык кичерә. Кәзкәй авылы буенча авыл хуҗалыгы  продукциясенең тулай җыемы 1945 елда 1940 ел белән чагыштырганда 40% ка ким. Сугыштан соң авыл советы председательләре булып Фәйзуллин,  Шагалиев Шәриф, Мәгъфурҗанов Галим, Ибраһимов Мехамматнур, Имамов Хатиплар эшли. Колхоз җитәкчеләре Шәмсетдинов Самат, Касимов Бәкер, Галиев Гали, ферма мөдирләре булып Гомәров Әбүзәр, Касимов Бәкер, Корбанов Миркасим, кырчылык бригардирлары булып Әхмәдишина Рәхимә, Әхмәдишина Тәрҗимә, Минкәев Хәким, Корбанов Миркасим, Ибраһимов Зиннур, Ибраһимова Фәһимә, Әкрамова Мәрьям, Нәҗмиев Мәнвәр, фермада ветеринар булып Җәлилов Мәгъфүрҗан эшли. 1948-1950 елларда колхозның экономикасы әкренләп ныгый башлый. Сугыштан соң колхозда МТС машиналары белән механизаторлардан: Загриева Маптуха, Фәйзрахманов Гыйльмегаян, Исламов Роберт, Гайсин Гавис, Габдрахманов Гафурҗан, Тимергалина Шәмсегөл, Сәетов Мәгъсүф, Ибраһимов Зиннур, Гәрәев Мехаматнур, Фазлыев Әзгам, Ибраһимова Фәһияләр эшли.
    1953 елда колхозның икенче бригада бригадиры Әхмәдишина Тәрҗимә үзе җитәкчелек иткән бригада да шактый уңышларга ирешә. Колхоз правлениесе бу бригадирны алдынгы булганы өчен Мәскәүгә алдынгы колхозчылар җыелышына делегат итеп җибәрә.1945-55 елларда колхозчылардан түбәндәге кешеләр алдынгы урынны алып торган. Хөснетдинов Шәмсетдин шофер булып эшләүдә, Загриева Маптуха тракторист булып 28 ел эшли. Авыл хезмәт ияләре аны хөрмәтләп Татарстан Верховный советына депутат итеп сайлыйлар.

Кәзкәй авылы колхозларны эреләндерү чорында

 1955 елда ике колхоз “ Яңа тормыш” һәм “ Изаил” колхозлары берләштерелә. Колхоз исеме “ Изаил” булып кала.  Берләшкәнче “ Яңа тормыш” колхозында135 хуҗалыкка 546 кеше булса,” Изаил” колхозында 126 хуҗалыкка 638 кеше була. Колхозлар берләшкәч, председатель итеп Хөсәенов Ясәви , счетовод булып  Акчуаков Фатих, ярдәмчесе итеп Сәетов Мәгъсүф , авыл советы председателе булып Кутлин Нуретдин, секретаре Тимергалиева Фаягөл, партия оешмасы секретаре булып Мәгъдәнов Назимнар эшли. Колхозлар берләшкәч, 4 бригада оештырыла. Кәзкәй авылы буенча ике бригада булып, бригадирлар Минкаев Хәким, Ибраһимов Мехаматнур, Тыңламас авылы буенча бригадирлар  Муртазин Долмаган, Вәлиев Әхнәф, ферма мөдирләре итеп Кәзкәйдә Касыймов Бәкер, Тыңламаста Мәгъдәнов Әмир сайлана. Колхоз правлениясе, партия оешмасы, авыл советы башкарма комитеты берлектә  авылны  төзекләндерү, колхозның каралтыларын яңа баштан  төзү өчен күп кенә чаралар күрәләр.Хөсәенов иң элек терлек торакларын яңа баәтан салдыра,терлекчелек фермаларының яңа тармаклары булдырыла һәм терлекләрнең баш саны күбәйтелә.1956 елдан башлап 1962 елга кадәр яңа сыерлар, дуңгызлар, бозау, тана, тавык, үрдәк тораклары салына. Шул еллар эчендә колхоз үзенең электр станциясен, радиоузелын, такта яру өчен пилорама,тегермән,яңа колхоз правлениясе,мәктәп балалары өчен интернат,детсад бинасы, 1961-64 елларда өч класчлы яңа мәктәп бинасы салдыра. 1962 елда авыл советы бинасы һәм медпункт биналары яңартып салына. Бу елларда колхоз экономикасы ныгый бара, хуҗалыкка авыл хуҗалыгы машиналары алына. Колхозның күп кенә тармакларында алга китеш күренә башлый: терлекчелек тармагы зур гына уңышларга ирешә . Ферма мөдире булып Касыймов Бәкер эшли. Барлык терлекчелек продуктлары буенча дәүләт йөкләмәсе арттырып үтәлә. Кошчылыкта эшләүче Солтанова Хәкимә социалистик ярышта тавыклардан йомырка алу, кошларның баш санын күбәйтү буенча колхозда гына түгел Республика күләмендә дә алдынгы урында бара. Колхоз янәдән ике бригададан тора . Кәзкәйдә бригадир Ибрагимов Мехамматнур, Тыңламаста  Вәлиев Әхнәф, колхозның агрономы Мәгъдәнова Фәрүсә, ветврачы Гыйльметдинов Нурлый, зоотехниклар Минкаева, Исламов, Солтанов, трактористлардан Заманов Мәүләви, Галиев Рафак кукуруздан югары уңыш алуга ирешәләр. 1955-62 елларда яхшы эш күрсәткечләренә ирешкән өчен алдынгы механизаторлар Миннәхмәтов Фаяз, Рахимов Илгиз, Гайсин Гавискә Татарстанның атказанган механизаторы  исеме бирелә. 1957-58 елдан башлап колхоз миллионер колхоз булып санала башлый. Колхозчыларга хезмәт көненә акчалата түли башлыйлар. 1963 елда Ясәви Хөсәенов 8 авылдан торган артта калган “ Чишмә” колхозына председатель итеп  җибәрелә. “ Изаил” колхозына ул вакытта бухалтер булып эшләүче Магданов Назыйм җитәкчелек итә башлый, бухалтер булып Сәетов Мәгъсүф, Ялалов Тимерҗан, Фәрдиев Әсләмнәр эшли башлый. 1964 елдан Кәзкәй авылында бригадар булып Нәҗмиев Индус, учетчик Миннәхмәтов Фаяз, авыл советы председателе булып Тимергалиева Фаягөл, секретаре Вагыйзовалар тора. 1967 елда партия оешмасында учетта торучылар саны 53 кеше исәпләнә. 1962-67 еллар эчендә колхоз комсомол оешмасы секретарлары булып Ялалов Тимерҗан, Нәҗмиев Фәнис, Ахияров Марсил, Хабибуллина Асия, Муртазин Миргалимнәр эшли.
 1967 елда Кәзкәй авыл советына 3 авыл: Аеш, Кәзкәй, Тыңламас авыллары карый. Авыл советы председателе булып Тимергалина Фаягөл, колхоз председателе булып  Нугаев Әүхәди эшли. Бу елларда колхозда эшче көчләр саны гына 507 кеше хисаплана. Колхозда 52 трактор, 11 комбайн, 7 автомашина, 44 чәчү машинасы бар. Шулай ук орлык чистарту, агулау, терлек азыгы хәзерләү машиналары булдырыла, капитал төзелешләрне киң җәелдерергә мөмкинлекләр ачыла. 

1967 елда өч урында бөртекле ашлык склады, сыерлар абзары, бәрәңге саклагыч подваллар, Кәзкәй авылы урамнарына су колдонкалары эшләү һәм таштан клуб салу өчен материаллар хәзерләп куела.1967 ел эчендәКәзкәй авылында 92 хуҗалык яңа йорт салып керә. Һәр йортка радио, электр кертелә. 9 колхозчының өендә телевизор эшли, күпчелек кеше йортын алты почмаклап сала, һәр хуҗалык мунча булдыра. Колхозчылар үз хуҗалыклары тирәсендә җиләк-җимеш бакчалары үстерәләр, колхозның 10 гектардан артык алма бакчасы була. Авылда 18 хуҗалыкның үз мотоциклы,1 җиңел машина, 1967 елда колхоз буенча 1122 данә газета- җурнал алына. Мәктәп 22 төрле, авыл советы 8, Кәзкәй авыл клубы 22, Тыңламас мәктәбе 7, китапханәсе 23, ике авылдагы медпунктларда 8әр данә, колхоз идарәсе 97 данә газета-журнал алдыра. Колхоз буенча 1 киноустановка эшли.

1968 елдан Аеш авылын да “ Изаил” колхозына кушалар. Ә колхоз “ Ленин” исемен йөртә башлый. Колхоз председателе булып 1974 елга кадәр Нугаев Әүхәди эшли. 1974-1984 елга кадәр Мосабиров Фирдәвис, 1984-1991 елга кадәр Имамов Риф җитәкчелек итә. 1991 елның апреленнән Аеш авылы  аерым колхоз булып аерылып чыга. Анда Җәлилов Дамир җитәкчелек итә башлый. Ә Кәзкәй авылы “ Сөн” колхозы булып кала һәм 1993 елга кадәр Имамов Риф җитәкчелек итә.
    Колхоз җирлегендә шушы елларда нефть ятмалары барлыгы беленә һәм 1993 ел азагы 1994 ел башларында Азнакай шәһәре нефтянниклары ферма буенда беренче качалкаларын куялар, шул елдан колхоз җирлегеннән нефть чыгару эшләре башланып китә. Кәзкәй авылыннан да берничә кеше укып кайтып, нефтянник булып эшкә урнашалар.1993-94 елларда колхоз председателе булып Фаррахов Флүр, 1994-1996 елның апреленә кадәр елның декабреннән 1995 елның октяберенә кадәр Хафизов Рәшит, 1996 елның апреленә кадәр Нурлыев Ринат 1996 елның маеннан 2002 елның февраленә кадәр Төхбәтуллин Хәнис, 2002 елның сентяберенә кадәр Хавизов Нәсих, 2003 елга кадәр Муллаяров Вәдим, 2003 елнын февраленнән Вахитов Васил, 2005 елдан Мирзамахмутов Алмаз эшли. 2006 елның февралендә колхозчыларның отчет җыелышында “ Сөн” колхозы “ Үзәк” колхозына кушыла. Аның җитәкчесе булып Хәбибуллин Рәзиф Рәис улы тора. Кәзкәй һәм Тыңламас авыллары “ Үзәк” хуҗалыгының 4,5 бригадалары булып тора. Бригадирлар булып 2008 елга кадәр Кәзкәйдә Әхмәдишин Салават, Тыңламаста Шәкүров Фәвәсимнәр эшли.
    1969 елда Кәзкәй авылында яңа магазин файдалануга тапшырыла, 1974 елның январенда  автомат-телефон станциясе эшли башлый. 50 ноктада телефоннар куела. Кәзкәй-Актаныш юл трассасы 1973 елда күтәрелә башлап, 1976 елда файдалануга тапшырыла. 1977 елда ак он тегермәне бинасы төзелеп, он тарту установкасы монтажлана.1978 елның башында халыкка он тарта башлыйлар. 2002 елга кадәр дә бу тегермән эшли, чит авыллардан да халык тегермәнгә килә. 1978 елда Кәзкәй Аеш юлы төзелеп бетә, 1976 елда авылда комплекслы кабул итү пункты ачыла, 1981 елда Кәзкәй Тыңламас юлы күтәртелеп файдалануга тапшырыла.
    1993 – 1994 елларда авылга Азнакайнефть идарәсеннән торба сузучылар килде. Алар иске мәктәп бинасында 6-7 ел шунда яшәделәр. Аерым төзелгән класс бүлмәсен үзләренең ашханәсе итеп файдаландылар. Кәзкәй авылыннан  аларга ашарга пешерүче булып Әгъләмова Галия эшли. 1997 елда нефтьчеләр булышлыгы белән Тыңламас, Кәзкәй юлына, колхоз идарәсе янына һәм амбардагы ашлык складларына асфальт салынды. 1992-93 елларда Имамов Риф колхоз председателе булып торганда Кәзкәй авылында өлешчә урамнарга, ферма янына асфальт салына.Сөн елгасының агымын үзгәртү буенча 1991 елда эш башлана.1994 елда Сөн елгасы авылдан ераграк ага башлый.
 1990-1992 елларда яңа мәктәп янына колхоз тарафыннан төзелеп халыкка көнкүреш хезмәте күрсәтү бинасы ачыла. Мөдирләр булып 1993 елга кадәр Имамова Венера, Ахиярова Зөбәйдә, тегүчеләр Асрарова Әлфия, Фәрдиева Гөлзифалар эшли. 2000 елдан бу бина колхоз ашханәсе итеп үзгәртелә.
    1994-1996 елларда авылга газ кертү эше башланып китә. Авылга газ кертүдә Әлмәтгаз управлениясеннән “Таттрансгаз” акционерлык җәмгыяте, Актаныш газучастогы, 9 ПМК эшчеләре тырыш хезмәтләрен куйдылар. 1997 елга барлык авыл кешесенең дә газ плитәләренә газ тоташтырылды.
    2002 елга “ Сөн” колхозында игенчелектә: бодай, арыш, арпа, солы , көнбагыш, борчак, рапс игелә, кукуруз силоска салына. Терлекчелектә савым сыерлары, үсеш терлекләре, атлар карала. Колхозның 60 баш умартасы бар. Умартачы булып Нурлыев Ринат эшли . Соңрак ул кешеләрне бал кортлары белән төрле авырулардан дәвалый башлый. Аның янына дәваланырга читтән дә кешеләр килә. Колхозда 16 механизатор, 40 терлекче, 6 шофер, төрле эшчеләр 20 дән артык, 20 авыл хуҗалыгы җитәкчеләре һәм белгечләре. 1998 елдан үзләренә җир алып фермер хуҗалыклары аерылып чыга: Хөрмәев Мәхтүм, Әгъләмов Тәлгат, Ялалов Тимерҗан, Хәбетдинов Радиклар.

Кәзкәй авылында дини тормыш

Бәләбәй өязе Килем авылыннан Тәфтиләзев исемле бояр Кәзкәй авылына килеп бурычлы крестьяннарны сатып алып, алар өчен авылның югары очында мәчет салдыра. Алар гыйбадәт кылу өчен шул мәчеткә йөрергә тиеш булганнар. Шулай ук югары очка бояр мәдрәсә дә салдыра. Анда крестьяннарның малайлары укырга йөргәннәр. Бояр хәлфә итеп Уфадан үз шәкертләрен китергән. Анда малайларга дин сабагы укытканнар, кызлар абыстай янына йөргәннәр. Кызлар абыстай өенә укырга килгәндә җомга көннәрне хәер – сәдака өчен акча, себерке, киптерелгән чыра алып килгәннәр, абыстайның өйдәге эшләрен дә эшләгәннәр. Авылның түбән очында тагын бер мәчет була. Анда бояр крестьяннары булмаган кешеләр йөри.

Октябрь революциясеннән соң авыл ике мәхәлләдән тора. Авылның югары очтагы мәчетендә Харрас мулла, түбән очтагысында Минһаҗ мулла мәчет картларына җитәкчелек итә. Мулла һәм мөәзиннәр мәчеткә йөрмәгән кешеләрне һәрвакыт эзәрлекләп тоганнар. Авылдагы мәдрәсәдә ир балалар гына укыган, авылда укый- яза белүчеләр бик аз булган.
  1933 елда Кәзкәй авылында ике мәчетнең дә манарасын читтән килгән Иван исемле урыс кешесе кисеп төшерә. Аңа бу эштә Мофаздал исемле кеше булыша. Урыска бу эше өчен күп итеп ситсы бирәләр. Мәчет манарасы җиргә килеп төшкәч, җыелган халык “ аһ” итеп ыңгырашып куя, хатын – кызлар елашалар, бу көн авыл халкы өчен  ахырзаманның бер көне булып тоела. Түбән урам мәчетен башта балалар яслесе итеп файдаланалар. 1935 елда авылның ике мәчетен бер итеп күчереп салалар. Аны избач ( уку йорты) дип атыйлар.
 Торгынлык елларыннан соң, дингә ирек ачылгач, Кәзкәй авылында авыл аксакаллары һәм дингә ышанучыларның сорауларын искә алып, 1994 елның 10 октябрендә дини оешма( мәхәллә) төзелә. Мәхәллә советы 10 кешедән тора. Рәисе Сәетов М., имамы Заманов М., мөәзине Рәхимов Үзбәк, ревизия рәисе Батталов Зиннур, хисапчысы Фәрдиев Рәсимнәр тора. Татарстан Диния нәзарәтендә Кәзкәй авылы мәхәлләсе 442 саны белән теркәлә. Кәзкәй авылында мәчет төзү нияте 1996 елның 23 февралендә булып үткән Рамазан гаетендә, ветераннар советы җыелышында, 5 мартта хуҗалыкның идарә утырышында карап үтелә. Бу изге гамәл хуҗалыкта рәис булып Нурлыев Ринат торган вакытта башланып китә. 1996 елның 28 апрелендә Корбан гаете көнне нигез ташы салына. Шушы елның җәендә стена өлеше төзелеп бетә. 1997 елның 18 апрелендә мәчеткә манара утыртыла. Манараны  тимер торбадан Актаныштан эретеп ябыштыручы Гыйниятов Рамис бер ай дәвамында эшли. Ярдәмчеләр Гарипов Әмирхан, Фәрдиев Рәсимнәр. Манараның формасы 6 кырлы, озынлыгы 15 метр. Шул ук елның җәендә Актаныштан Минаев Рузил бригадасы мәчетнең түбәсен ак калай белән төреп япты, укытучы Хәйбуллин Хәлил  манараның азан әйтү өлешләрен, миграбның тышкы өлешен такта белән бизәкләп эшли. 1998 елның июнь аенда манарага ай куела, мәчетнең эше беткәч, мәдәният йортында эшләүче кызлар  мәчетнең эчен җыештырып, юып чыгаралар. 1998 елның 5 июлендә Мәүлид  бәйрәме, якшәмбе көнне мәчет ачу тантанасы була. Мәчет ачу тантанасына бик күп кунаклар: мөфти Госман хәзрәт Исхакый, авыл халкы катнаша. Мәчет бинасының озынлыгы 12 м, аның фарыз залы 9 м, гомуми файдалану өлеше 72 м кв. тәшкил итә, мәчет газ белән җылытыла. Ихатасы 15 сотый, мәчет бинасын әйләндереп 1997 елда 100 төп кызыл миләш агачы утыртыла, ихата тимер сетка белән әйләндереп алынган. Кәзкәй авылы мәчетен төзүдә үз тырышлыгы белән башлап йөрүчеләр авыл аксакалы Заманов Мәүләви, бригадир булып эшләгән Фәрдиев Рәсим, “ Сөн” хуҗалыгы рәисе Төхбәтуллин Хәнисләр. Мәчетне төзүдә  оешмалардан-Азнакайнефть идарәсе, Актаныш ГОССТРАХы җитәкчесе Латыйпов Рафис, Актанышнефтепродукт-Нурлыев Р.Р., эшмәкәрләр Мусабиров Алмаз, Халирахманов Мансур, язучы Әмирханов Марат һәм авыл кешеләре. 1998 елдан авыл мәчетендә имам –хатип булып 1967 елда туган Фәрдиев Рәсим Рәсүл улы тора. Ул читтән торып “ Мөхәммәдия” мәдрәсәсен тәмамлый. 2001-2002 елларда мәктәп укучылары белән мәчеттә башлангыч дин нигезләрен өйрәтү буенча укулар оештырыла. Җомга намазларына мәчеткә 5-6 кеше катнаша, гает бәйрәмнәрендә Тыңламас һәм Кәзкәй авылларыннан мәчеткә җыйналалар.

Хэллоуин турында фактлар

Шулай ук карагыз: Хэллоуин.

Хэллоуин сүзе инглиз теленнән "барлык изгеләрнең кичәсе" дип тәрҗемә ителә. Әлеге бәйрәм 8 гасырда Григорий 3 указыннан барлыкка килгән. Өч көн дәвамында кешеләр мәрхүмнәр өчен дога кылдылар һәм алар белән булмаган кешеләрне олыладылар. Бәйрәмнең төп атрибутларының берсе-хәзер кабактан киселә торган Джек яктырткычы. Әмма башта явыз кеше шалканнан киселгән. Сүз уңаенда, бу светильникның кельт әкиятеннән булган борынгы тарихы бар. Риваять буенча, саранлык белән фермер Джек шайтан белән уйнаган һәм җәннәткә дә, тәмугка да эләгә алмаган. Ул һич мәҗбүр булды, җир буенча йөрергә белән кисәкләре янган җәһәннәм күмере. Джек алды репу һәм вырезал аның фонарь табу өчен, үз потерянную җан. Чиста көчнең төп атрибутларының берсе-тулылану булуга карамастан, Хэллоуинда ул бик сирәк очрый. Соңгысы 2020 елда булды. Башкалар Хэллоуинны бәйрәм иткән арада, яшь кызлар бу төндә булачак тормыш иптәшенең исемен белә ала. Хатын-кызлар бәхетен табыр өчен берничә ритуллар бар. Мәсәлән, кызга караңгы бүлмәдә шәм белән басарга кирәк. Бәлки ул үзенең иренең йөзен чагылдыра алыр. Йортлар буйлап йөрү һәм тәм-том сорау традициясе урта гасырлардан килеп чыга. Хәзер балалар кием-салым белән киенә һәм тәм-томнан сораша, ә ул чакта моны хәерчеләр эшләгән. Алар бай кешеләрнең өйләренә йөреп, «рухи пирожныйлар»дип сорадылар. Әгәр хуҗа сыен бирә икән, хәерчеләр аның җанына дога кыла иде. Хэллоуин Изге мәхәббәтләр көнен кәнфит сату буенча узып китә. Ел саен бу бәйрәмнең тәм-томнарына гына 2 миллиард долларга якын акча сарыф ителә. Борынгы заманнарда карнавал костюмнары урынына тукыма кисәкләре һәм хайваннар ташкасы кулланылган. Иң популяр киемнәрнең берсе-атлар арасындагы фахишә һәм Ташбака, сүз уңаенда, аны безнең көннәрдә дә очратырга мөмкин. Дөресендә, атлар ташбасы чын түгел инде. Әлеге вакытка дә кадәр кайбер АКШ приютларында октябрҗ аенда кара мәчеләр алырга ярамый. Бу кара мәчеләр йолаларда кулланылырга мөмкин булган куркулар бәйле . Әлбәттә, бу барысы да хорафат, әмма шулай да мондый кагыйдәләр кайбер приютларда бар. Һәм аларның директорларын аңларга була, бигрәк тә, әгәр дә искә төшерергә, ничек кельталар мәчеләрне утка ташлаганнар иде.

Бу материал гамәлдәге бәйгедә катнашуга таба саналуы өчен Хэллоуин мәкаләсенә урнаштырылырга тиеш. --frhdkazan (бәхәс) 31 окт 2021, 11:44 (UTC)

Халыклар бердәмлеге көне

Шулай ук карагыз: Халык бердәмлеге көне.

1612 елның 4 ноябрендә (иске календарь буенча 22 октябрьдә) җирлек җитәкчесе Кузьмин Минин һәм Дмитрий Пожарский кенәзе җитәкчелегендәге халык ополчениесе Мәскәүне поляк интервентларыннан азат итә. Кремльдән полякларны куып чыгару белән Россиядә озак вакыт Болганчык чор тәмамланды. Мәскәүне азат иткәннән соң берничә ай узгач, илнең барлык катлам вәкилләре кергән җир җыелышы: дворяннар, боярлар һәм рус шәһәрләреннән делегатлар Яңа патша — Романовлар династиясе вәкиле Михаил Федоровичны сайладылар. 1613 елда патша Михаил Федорович Мәскәүне Польша интервентларыннан чистарту көнен гамәлгә куя. 1649 елда патша Алексей Михайлович указы белән чиркәү-дәүләт бәйрәме дип игълан ителә. Рус православие чиркәве бу көнне «Мәскәүне һәм Россияне поляклар явыннан коткарып калган өчен» Казан Изге Ана иконасын искә ала. Риваять буенча, Казан Изге Ана иконасы Казаннан кенәз Дмитрий Пожарскийга җибәрелә һәм халык ополчениесенең яклаучысы була. Аның белән гаскәр Мәскәүгә килеп керде. Бүген Кызыл мәйданда 1637 елда башкалабызны азат иткән каһарманнар истәлегенә изгеләштерелгән Казан Изге Ана иконасы чиркәве тора. Мондый исемнең ни өчен сайлап алынуын аңлатуларның берсе булып яңа бәйрәм кертү турындагы закон проектына аңлатма язуы хезмәт итә ала: "1612 елның 4 ноябрендә халык ополчениесе сугышчылары... килеп чыгышына, диненә һәм җәмгыятьтәге хәленә карамастан, бөтен халыкның батырлык һәм бердәмлек үрнәген күрсәттеләр".

8 март

Шулай ук карагыз: Халыкара хатын-кызлар көне.

Ел саен 8 мартта дөньяның кайбер илләрендә билгеләп үтелә торган бәйрәм.Хатын-кызларның тигез хокук һәм эмансипация өчен көрәштә теләктәшлек көне буларак барлыкка килде. 1975 елның мартыннан Халыкара хатын-кызлар көне БМОда билгеләп үтелә.Халыкара хатын-кызлар көне алдыннан АКШта 1909 елның 28 февралендә алдагы, 1908 елгы вакыйгалар истәлегенә билгеләп үтелгән Милли хатын-кызлар көне - Нью-Йоркта хезмәт шартларын яхшыртуны таләп иткән текстиль сәнәгате эшчеләренең эш ташлавы. Халыкара хатын-кызлар көнен ел саен бәйрәм итүгә 1910 елда Копенгагенда узган икенче Халыкара социалистлар конференциясе башланды. Бу көнне бәйрәм итәргә Клара Цеткин тәкъдим итте. Максатларның берсе хатын-кызлар өчен гомуми сайлау хокукы өчен көрәш билгеләнде. Тәкъдимне 17 илдән 100 дән артык хатын-кыз бердәм хуплады, әмма бәйрәм итү датасы теркәлмәде. 1914 елга кадәр төрле илләрдә бу көнне март саннарында билгеләп үттеләр. Аерым алганда, 1911 елда ул беренче тапкыр Германиядә, Австриядә, Даниядә һәм Швейцариядә үткәрелгән; аны Германия Социал-демократик партиясе Үзәк комитеты әгъзасы Елена Гринберг тәкъдиме белән 19 мартта Пруссиядә 1848 елгы Март революциясе уңаеннан билгеләп үткәннәр. 1912 елда бу көн шул ук илләрдә 12 майда билгеләп үтелде.1913 елда хатын-кызлар беренче тапкыр Франция һәм Россиядә митингларга чыкты - 2 март, массакүләм демонстрацияләр шулай ук Австриядә, Чехия, Венгрия, Швейцариядә, Голландиядә - 9 мартта, Германиядә - 12 мартта (чыганак 232 көн күрсәтелмәгән) узды.1914 елда Австрия, Венгрия, Германия, Нидерланд, Россия, АКШ, Швейцария һәм башка илләр хатын-кызлары 8 март Халыкара хатын-кызлар көнен билгеләп үттеләр.1917 елга кадәр Яңа Зеландия, Австралия, Финляндия, Норвегия, Дания, Исландия хатын-кызлары тавыш бирүнең тулы яки өлешчә хокукын алды. 1917 елның феврале бәйрәм тарихында мөһим вакыйга булды, чөнки 1917 елның 23 февралендә (8 март) Февраль революциясе башлануын салган революцион шартлау белән истә калды (чыганакта юк). Дүрт көннән соң император хатын-кызларга тавыш бирү хокукы бирү турындагы указга кул куйды, ләкин бу революцияне туктатмады. Петроград большевиклары митинглар һәм сугышка каршы җыелышлар оештыру өчен Халыкара хатын-кызлар көнен бәйрәм итү, Выборг ягында аеруча шау-шу куптарган, забастовка һәм революцион демонстрацияләргә күчү өчен файдаланды. Бу көнне 128 меңнән артык эшче баш күтәрде, ә демонстрантлар колонналары шәһәр үзәгенә таба юнәлделәр һәм Невский проспектына бәреп керделәр, аның буенча шәһәр думасына хатын-кызлар тигез хокуклылыгы һәм икмәк таләпләре белән процессия узды.

Октябрь революциясе

Шулай ук карагыз: Бөек Октябрь инкыйлабы.

Октябрь социалистик революциясе көне - Октябрь революциясенең еллыгы 25 октябрьгә туры килә (7 ноябрьдә). Совет Россиясенең һәм элеккеге СССРның дәүләт бәйрәме, аның соңгы елларында ике көн билгеләп үтелде. СССР таркалганнан соң аның бәйсез дәүләтләргә әверелгән элеккеге республикаларының күбесе Октябрь революциясенең еллыгын бәйрәм итүдән баш тартты. 7 ноябрь көне һаман да яллар көне булып Белоруссиядә һәм Приднестровьеда гына кала. Кыргызстанда 7 һәм 8 ноябрьдә - ял көннәре, әмма бәйрәм ителә торган бәйрәмнең әһәмияте үзгәргән. 1918 елдан бирле бәйрәм ителә. Бу көнне Мәскәүдә Кызыл мәйданда, шулай ук СССРның өлкә һәм край үзәкләрендә хезмәт итүче һәм хәрби парадлар демонстрацияләре узды. 1927 елның 26 октябрендә СССР Үзәк сайлау комиссиясе президиумы «Октябрь революциясе елы, 1927 елдан башлап, ел саен ике көн - 7 һәм 8 ноябрьдә бәйрәм ителә» дип карар чыгарды. Бу бәйрәм көннәрендә эшләр җитештерү ССР Союзының бөтен территориясендә кабул ителә"[3]. СССРда Октябрь революциясе елы щиналарына төрле эре казанышлар багышлана, мәсәлән, 1977 елгы Төньяк полюска "Арктика" бозваткычының походы (Октябрьнең 60 еллыгына). Мәскәүнең Кызыл мәйданында Октябрь революциясенең еллыгы уңаеннан соңгы хәрби парад 1990 елда узды. Тантаналар башланыр алдыннан СССР президенты М. С. Горбачев Мавзолей трибунасыннан Союз килешүенә кул кую белән бәйле нотык сөйләде. Демонстрация башланганда Коммунистлар партиясе һәм Совет дәүләте җитәкчеләре алда баручы колонналар белән җитәкчелек итәләр. Россия 1991 елның август вакыйгалары нәтиҗәсендә КПСС таратыла, шуңа күрә 1991 елның 7 ноябрендә Октябрь еллыгы уңаеннан рәсми чаралар үткәрелми. Шуңа да карамастан, бу көнне Мәскәүнең Кызыл мәйданында һәм күп кенә башка шәһәрләрдә, рәсми рәвештә бердәм ил, социализм, Совет власте һәм СССР таркалуга каршы көрәшүчеләрнең рәсми булмаган күп меңле митинглары узды. Анда бу бәйрәмгә якын кешеләр катнашты. 1992 елдан 8 ноябрьдә Россиядә эш көне булды. 7 ноябрьдә Октябрьнең еллыгы буларак, ил социализмнан баш тартуга карамастан, Октябрь бәйрәмен дәвам итте. 1995 елда Мәскәүнең Кызыл мәйданында Октябрь революциясенең (1941 ел) егерме дүртенче еллыгы уңаеннан хәрби дан көне - хәрби парад уздыру көне билгеләнә. 1996 елда РФ президенты указы буенча (указ 7 ноябрьдә билгеләнгән һәм имзалау вакытыннан үз көченә керә) Октябрь революциясенең еллыгы урынына Килешү һәм татулашу көне билгеләп үтелә башлады. Бу бәйрәм 2004 елга кадәр гамәлдә булды.

2005 елдан яңа дәүләт бәйрәме - Халыклар бердәмлеге көне - 7 ноябрь - Россия Федерациясендә ял көне булудан туктады. 2004 елның 29 декабрендәге 201-ФЗ номерлы Федераль закон нигезендә, 2005 елдан башлап, 7 ноябрь көне ял көне булудан туктады. Бер үк вакытта ял көне Халыклар бердәмлеге көне булды, ул 4 ноябрьдә билгеләп үтелә. 2008 елгы сораштыру нәтиҗәләре буенча, Октябрь революциясе көне рәсми рәвештә бәйрәм итүдән туктауга карамастан, ул Россия халкының 36% ын бәйрәм итте һәм бәйрәм итүне дәвам итә. The Economist Украинадагы Оранжевая революциясе башлану белән (2004 елның 22 ноябрендә 2005 елның 23 гыйнварына кадәр) бәйрәм итү өчен сәбәп үзгәрүне бәйләде, ә нәкъ менә Владимир Путинның тулаем алганда революция идеясенә тискәре каравы белән бәйләде. "Иҗтимагый фикер" фонды мәгълүматлары буенча, 2020 елның 1 ноябренә сораштырылучыларның 55% ы дәүләт бәйрәмен гамәлдән чыгару дөрес түгел дип санаган, кире фикердә сораштырылучыларның 34% ы торган. Моннан тыш, сораштырылганнарның 54% ы Октябрь революциясенең тискәре нәтиҗәләргә караганда уңай нәтиҗәләргә ирешүен санаган, каршы фикерне сораштырылучыларның 23% ы белдергән.

Россия көне

Шулай ук карагыз: Россия көне.

12 июнь - Россия Федерациясенең дәүләт бәйрәме. 1990 елның 12 июнендә РСФСР дәүләт суверенитеты турында Декларация кабул ителгән көнне ел саен (1991 елдан алып ел) билгеләп үтелә. 1990 елның 12 июнендә РСФСР халык депутатларының беренче съездында РСФСР дәүләт суверенитеты турында Декларация кабул ителде.

12 июньдә 1992 елның 11 июненнән "Россия Федерациясе дәүләт суверенитеты турында декларация кабул итү көне" буларак Россия Федерациясе Югары Советы карары буенча бәйрәм датасы булды. Шул ук елның 25 сентябрендә хезмәт турындагы законнар кодексына тиешле үзгәрешләр кертелде. 1998 елның 12 июнендә Б. Н. Ельцин үзенең телевизион мөрәҗәгатендә бәйрәмне «День России» дип үзгәртергә тәкъдим итте. Рәсми рәвештә бу исем 2002 елда яңа Хезмәт кодексын кабул итү белән бирелде (чыганак 145 көн күрсәтелмәгән).

Россия көнендә Россия Президенты Кремльдә Россия Федерациясе Дәүләт премияләрен тапшыра. Мәскәүдә Кызыл мәйданда бәйрәм салюты белән тәмамлана торган тантаналар уза. 12 июньдә «Россия бәйсезлеге көне» дип атыйлар. 1991 елдан 2016 елга кадәр Левада-Урта уздырган социологик сораштыру барышында бу исем белән бәйрәм респондентларның 65% тан алып 2016 елда 29% ка кадәр билгеләгәннәр. Шул ук көнне 1991 елда РСФСР президенты сайлаулары узды, анда Борис Ельцин җиңде.

Во́льфганг Амадéй Мо́царт

Шулай ук карагыз: Вольфганг Амадей Моцарт.

Во́льфганг Амадéй Мо́царт-Австрия композиторы һәм музыкант-виртуоз. Классик композиторларның иң популяр композиторларыннан берсе Моцарт дөнья музыкаль культурасына зур йогынты ясады. Замандашлары раславынча, Моцарт феноменаль музыкаль ишетү, хәтер һәм импровизациягә сәләткә ия булган. Болон филармония академиясенең иң яшь әгъзасы (1770 елдан башлап) аның тарихында, шулай ук Алтын шпор орденының иң яшь кавалеры (1770 елдан башлап).

XVIII гасырның күп кенә композиторларыннан аермалы буларак, Моцарт үз чорының барлык музыкаль формаларында да эшли генә түгел, бәлки аларда зур уңышка да ирешә. Аның әсәрләренең күбесе симфоник, концерт, камера, опера һәм хор музыкасы шедеврлары дип танылган. Гайд һәм Бетховен белән беррәттән Венсның иң зур вәкилләренә дә карый Вольфганг Амадей Моцарт 1756 елның 27 гыйнварында Зальцбург архиепископлыгының элеккеге башкаласы Зальцбургта Гетрайдегасс урамы, 9 йортта туган. Аның әтисе Леопольд Моцарт зальцбург князе-архиепискобы, граф Сигизмунд фон Штраттенбахның сарай капелласында скрипкачы һәм композитор була. Әнисе - Анна Мария Моцарт (чыгырыннан чыккан Пертль), Санкт-Гильгенда богадельни комиссар-попечитель кызы. Моцартлар никахыннан җиде бала арасыннан бары икесе генә исән калды: кызы Мария Анна, аны дуслары һәм туганнары Наннерль дип йөртәләр, ә Вольфганг улы. Аның тууы әнисенә чак кына калмый. Берникадәр вакыттан соң гына ул аның тормышы өчен борчылган йомшаклыктан котыла алды. Вольфганг туганнан соң икенче көнне Зальцбург Изге Руперт соборында чукындырылган.Исемнең дүртенче өлеше грекча килеп чыккан һәм «Алла яраткан» дигәнне аңлата. Моцартның бу исеме гомерендә башка телләргә тәрҗемә ителгән: аның исеме. итал. Amadeo. Моцарт үзе аны өченче исем белән атауны өстен күрә: Вольфганг. Ике баланың да музыкага сәләтләре бик иртә үсә. Җиде яшендә Наннерль әтисеннән клавесинада уен дәресләре ала башлый. Бу дәресләр өч елга якын булган кечкенә Вольфгангка бик зур йогынты ясый: ул пианино янына утыра һәм озаклап акылга сайлый ала. Моннан тыш, ул ишеткән музыкаль пьесаларның аерым урыннарын истә калдыра һәм аларны клавесинада оттыра ала. Бу хәл әтисенә, Леопольдка зур тәэсир ясады. Дүрт яшендә әтисе аның белән клавесинада зур булмаган пьесалар һәм менуэтларны өйрәнә башлаган. Шунда ук диярлек Вольфганг аларны уйнарга яхшы өйрәнгән. Озакламый аның мөстәкыйль иҗатка омтылышы туа: инде биш яшендә үк ул кечкенә пьесалар иҗат итә, аларны әтием кәгазьгә язып куя. Вольфгангның иң беренче әсәрләре - Анданте До мажор (K.1a) һәм Аллегро До мажор (K.1b) клавир өчен, алар гыйнвар ахыры һәм 1761 елның апреле арасында чыгарылган. Леопольд үзенең улын композитор итеп күрергә тели, һәм шуңа күрә башта Вольфгангны музыка дөньясына виртуоз башкаручы итеп күз алдына китерергә була. Моны Бетховен заманнарына кадәр сакланган борынгы йола таләп итә: композиторның абруен казанырга теләгән кеше үзен башкаручы итеп күрсәтергә тиеш була. Малай өчен яхшы вазыйфа алырга һәм танылган дворян затлары вәкилләре арасында яклаучы табарга өметләнеп, Леопольд Европаның король һәм княжна ишегаллары буйлап концерт сәяхәтләре кылырга карар кылган. Ун елга якын дәвам иткән сәяхәтләр чоры башлана. 1762 елның гыйнварында Леопольд үз балалары белән Мюнхенга беренче тапкыр концерт сәфәре кыла, хатынын өйдә калдыра. Вольфгангка сәфәр вакытында алты ел гына үтте. Бу сәяхәт турында аның өч атна буе барганлыгы гына билгеле, һәм балалар Бавария Максимилиан III курфюрсты каршында чыгыш ясаганнар. Мюнхендагы уңыш һәм энтузиазм белән бергә тыңлаучылар Вольфганг һәм аның сеңлесе Наннерльның уенын каршы алды, Леопольдны канәгатьләндерде һәм анда мондый сәфәрләрне дәвам итәргә ниятен ныгытты. Өйгә кайтканнан соң озак та үтмәстән, ул көз көне бөтен гаилә Венага китәчәк, дигән карарга килде. Леопольд нәкъ менә Венага карата өметләрен юкка гына тотмаган: ул вакытта ул Европа мәдәнияте һәм сәнгате үзәге булган, шуңа күрә музыкантлар алдында киң мөмкинлекләр ачыла, аларга абруйлы яклаучылар ярдәм итә. Сәфәргә кадәр калган тугыз ай Леопольд тарафыннан алга таба Вольфганг мәгарифенә сарыф ителгән. Ләкин ул музыка теориясенә басым ясамады, аның улына әле күп нәрсәгә өйрәнергә кирәк иде, ә шул чордагы тамашачы тарафыннан уен белән чагыштырганда күбрәк бәяләнгән теләсә нинди күрү фокусларына басым ясады. Мәсәлән, Вольфганг тукыма белән капланган клавиатурада һәм күзләрен бәйләгән килеш уйнарга өйрәнгән, шул ук вакытта хаталар ясамаган. Ниһаять, Леопольд архиепископтан ял ала һәм шул ук елның 18 сентябрендә гаиләсе белән Венага китә.Юлда алар Линцада тукталдылар һәм концерт бирделәр, анда граф Герберштейн белән Пальфи, музыка яратучылар катнашты. Алар шулкадәр сокланганнар һәм кечкенә вундеркиндларның уенына гаҗәпләнгәннәр ки, аларга венский билгесенең игътибарын җәлеп итәргә вәгъдә итәләр. Моцартлар Линцтан Венага Дунай буйлап оештырылган почта кораблендә киттеләр. Ибстагы кечкенә генә тукталыш ясап, ярга төшеп, францискан монастыренда Вольфганг гомерендә беренче тапкыр органда уйнарга тырышып карады. Аның тавышын ишеткәч, францисканлы аталар хорларга йөгереп килделәр һәм, малайның ни дәрәҗәдә шәп уйнавын күреп, Леопольд Моцарт әйткәнчә, «сокланудан чак кына үлмәделәр».

6 октябрьдә Моцартлар Вене ярына төштеләр. Граф Герберштейн белән Пальфи вәгъдәсендә тордылар: Венага Моцартовтан күпкә иртәрәк килгәч, алар эрцгерцог Иосифка концерт турында сөйләделәр, ә тегесе, үз чиратында, әнисенең концерты турында сөйләде, императрица Мария Терезиянең концерты турында сөйләде. Шуның аркасында, Венага килгәч, әтисе 1762 елның 13 октябренә Шёнбруннда аудиенциягә чакыру алган. Моцартлар билгеләнгән көнне көткәнче, алар Вена дворяннарының йортларында чыгыш ясарга бик күп чакырулар алдылар. Кечкенә Вольфганг уеныннан тыңлаучылар куанычка калдылар. Тиздән бөтен венский аристократиясе кечкенә виртуоз турында гына сөйли иде.

Билгеләнгән көнгә, 13 октябрьдә, Моцартлар Шёнбруннга - император ишегалдының җәйге резиденциясенә киттеләр. Императрица Моцартларны җылы һәм ягымлы кабул итте. Берничә сәгать буе барган концертта Вольфганг бик матур итеп төрле музыканы уйный: үз импровизацияләреннән алып сарай композиторы Мария Терезия, Георг Вагензейль биргән әсәрләргә кадәр. Император Франц I, баланың талантына инанырга теләп, аңардан уен вакытында төрле башкару трюкларын күрсәтүен сорады: уеннан бер бармак белән тукыма белән капланган клавиатурада уйнауга кадәр. Вольфганг мондый сынауларны җиңел генә ерып чыга, моннан тыш, сеңлесе белән бергә ул дүрт куллап бик күп төрле пьесалар уйный. Императрица кечкенә виртуоз уенына таң калды. Уен тәмамланганнан соң ул Вольфгангны тезләренә утыртты һәм хәтта үзенең яңагын үбәргә дә рөхсәт итте. Аудиенция тәмамлангач, Моцартларга сый тәкъдим ителде һәм сарайны карарга мөмкинлек бирелде.Бу концерт белән бәйле тарихи анекдот билгеле: янәсе, Вольфганг Мария Терезиянең балалары, кечкенә эрцгерцогинялар белән уйнаганда, ул каты идәндә таеп егылган. Франциянең булачак королевасы Эрцгерцогиня Мария Антуанетта аңа күтәрелергә ярдәм итте. Вольфганг, аның янына сикереп килеп: «Сез шәп, мин сезгә өйләнергә телим, үскәч», - диде. Моцартлар Шёнбруннда ике тапкыр булган. Балалар анда матуррак киемнән күренә алсын өчен, императрица Моцартларга ике костюм бүләк иткән - Вольфганг һәм аның апасы Наннерль өчен.

Кечкенә виртуозның килүе чын сенсация булды, шуңа күрә Моцартлар көн саен аксөякләр һәм аксөякләр йортына кабул итүгә чакыру алды. Леопольд югары дәрәҗәле затларны чакырудан баш тартырга теләми, чөнки аларда ул улының потенциаль яклаучыларын күргән. Вакыт-вакыт берничә сәгатькә сузылган чыгышлар Вольфгангны нык изә. Леопольд хатларының берсендә аның сәламәтлеге өчен курку белдерә. Чыннан да, 21 октябрьдә, императрица алдында чираттагы чыгышыннан соң, Вольфганг үзен начар хис итте, һәм соңыннан, бөтен тәненең авыртуыннан зарланып, күз яшьләре түкте. Кызыл сыпь пәйда булды, көчле эссе башланды - Вольфганг скарлатина белән авырый башлады. Яхшы табиб ярдәмендә ул тиз генә терелде, әмма кабул итү һәм концертларга чакырулар эшләми башлады, чөнки аристократлар йоктырудан куркалар иде. Шуңа күрә Леопольд венгр дворяннарыннан килгән чакыруга бик теләп ризалаша һәм балаларны Пресбургка (хәзер - Братислава) алып китә.

Зальцбургка кайтканда, Моцартлар тагын берничә көнгә Венада тоткарлана һәм 1763 елның беренче числоларында өйләренә кайта.

балет

балет-Сәхнә сәнгатенең төре; эчтәлеге музыкаль-хореографик образларда тормышка ашырыла торган спектакль. Классик балет спектакле нигезендә билгеле бер сюжет, драматургия нияте, либретто ята, XX гасырда драматургиясе музыкага салынган үсешкә нигезләнгән чиксез балет барлыкка килә. Балетта биюнең төп төрләре булып классик бию һәм үзенчәлекле бию тора, аңа XIX гасырдан башлап балет спектаклендә башкару өчен эшкәртелгән халык һәм милли биюләр керә. Төп рольне пантомима уйный, аның ярдәмендә актерлар геройларның хисләрен тапшыра, аларның «сөйләшүе», асылы үзара, ә күп кенә спектакльләрдә шулай ук гротеск та. Хәзерге балетта биюнең башка техникалары (иң элек заманча һәм джаз-бию), шулай ук гимнастика, акробатика, көнчыгыш көрәшләре элементлары һәм башкалар киң кулланыла. Тарих Башта - бердәм гамәл яки кәеф белән берләштерелгән бию сәхнәсе, музыкаль тамаша, опера эпизоды кебек. Италиядән кергән Франциядә тантаналы тамаша - сарай балеты буларак чәчәк ата. Франциядә һәм бөтен дөньяда балет чоры башлангычы дип 1581 елның 15 октябрендә санарга кирәк, ул вакытта француз ишегалдында беренче балет дип саналган тамаша - итальян скрипкачысы, Бальтазарини де Бельджозоның "музыканың төп интенданты" тарафыннан куелган "Королеваның комедия балеты" (яки "Цирцея"). Беренче балетларның музыкаль нигезен сарай биюләре тәшкил иткән, алар борынгы сюитка керә. XVII гасырның икенче яртысында балет музыкасына әһәмиятле урын бирелә торган комедия-балет, опера-балет кебек яңа театраль жанрлар барлыкка килә һәм аны драмалаштырырга омтылышлар ясала.Әмма балет, француз балетмейстеры Жан-Жорж Новерр (1727-1810) тарафыннан реформалар ярдәмендә, XVIII гасырның икенче яртысында гына сәхнә сәнгатенең мөстәкыйль төре булып кала. Француз мәгърифәтчеләре эстетикасына нигезләнеп, ул эчтәлеге драматик сәнгатьле образларда ачыла торган спектакльләр иҗат итә. Балетның алга таба үсеше

Россиядә беренче балет спектакле 1673 елның 8 февралендә Мәскәү астындагы Преображенское авылында Алексей Михайлович патша сараенда була. Рус балетының милли үзенчәлеге XIX гасыр башында француз балетмейстеры Шарля-Луи Дидло эшчәнлеге нәтиҗәсендә формалаша башлый. Дидло Кордебалетның ролен көчәйтә, бию һәм пантомимы бәйләнеше, дип раслый хатын-кызлар биюенең өстенлеген. Балет музыкасында чын переворот Пётр Ильич Чайковский булды, ул аңа өзлексез симфоник үсеш, тирән образлы эчтәлек, драматик тәэсирлелек алып килде. Аның «Аккош күле», «Спящая красавица», «Щелкунчик» балетлары музыкасы, симфоник мөмкинлек белән беррәттән, хәрәкәтнең эчке агымын ачарга, геройларның характерларын аларның үзара хезмәттәшлегендә, үсешендә, көрәшендә гәүдәләндерергә мөмкинлек бирә. XX гасыр башы новаторлык эзләнүләре, стереотипларны, XIX гасыр академик балетының шартлылыгын җиңеп чыгу омтылышы белән билгеләнде. Модерн биюе Модерн биюе - XX гасыр башында балетның кырыс нормаларыннан китү нәтиҗәсе буларак барлыкка килгән бию сәнгатендә юнәлеш, башкаручыларның һәм хореографларның иҗади иреге файдасына. Аның хәбәрчесе ирекле бию булган, ул балет техникасын, механизмга кадәр игътибар ителгән хәрәкәтне һәм ясалма "балет матурлыгы" эстетикасының үзен кире каккан. Аның адептлары биюне тормышны үзгәртергә сәләтле, кешенең табигый хәрәкәткә, үз-үзенә кайтуы кебек үзенчәлекле философия буларак кызыксындырган. Заманча бию һәм пластиканың төрле юнәлешләре белән хезмәт иткән, һәм иң классик бию реформасын импульс биргән ирекле биюнең туган-тумачасы Лоя Фуллер биючесе булып санала, аның труппасында Айседорның Дункан биючесе соңрак билгеле булган икенчесе дә бар.

Балет сәнгать буларак

Үз эволюциясендә балет спортка ныграк якыная, юлда рольнең драматургик әһәмиятен югалта, кайчак техникада артта кала, ләкин эчтәлектә артта кала.

Профессионалны комплекслы укытуда артистка музыкаль культураны, тарихны, әдәбиятны һәм сәхнә драматургиясен белү кирәк. Шул ук вакытта җиде яшьтән балалар гимнастик әзерлек уза, чөнки безнең көннәргә кадәр сакланган үткәннәр балетлары техник яктан камилләшкән, ә модерн балеты классик нигездә, мәсәлән Форсайт балеты, җитди физик әзерлек таләп итә, шулай итеп балерина Сильви Гийем үзенең иҗади юлын нәкъ менә гимнастикадан башлаган Борынгы балетлар югары эстетикага ия булган, кайвакыт антик сюжетларга куелган, мәсәлән Шарля Дидло "Зефир и Флора" куелышы.

Романтизмның яңа дулкыны XX гасыр башында балетта барлыкка килә, аны балетмейстер Михаил Фокин котырта. Россиядә XX гасырга кадәр хореография, музыка, драматик осталыкка һәм төрле гамәли театр һөнәрләренә өйрәтү бер уку йортында - Император театр училищесында алып барылды. Балаларның уңышларына карап аларны билгеләделәр яки тиешле бүлеккә күчерделәр. 1917 елгы революциядән соң мәктәпләр аерылган һәм балет белеме автоном рәвештә яши башлаган. Шул ук вакытта күп театрларда катнаш репертуар сакланып калган: драматик күзаллаулар оперетта һәм балет дивертисментлары белән чиратлашкан (чыганак 2511 көн күрсәтелмәгән). Мәсәлән, Большой дагы постановкалардан тыш, Касьян Голейзовский "Җәйге тычкан" һәм "Мамонтов театры миниатюр" да балет спектакльләре куя, алар арасында "Les Tableaux vivants" куелышы була, чөнки Голейзовский, беренче чиратта, рәссам булган. Бу күренеш заманча балетта, "җанлы картина", "терелгән фотография" һәм "терелгән скульптура".

2001 елда Сапармурат Төркмәнбашы Төркмәнстанда балетны, шулай ук операны юкка чыгарды. "Мин балетны аңламыйм, - дип билгеләде ул. Нигә ул миңа? ... Төрекмәннәргә балетка мәхәббәт бирергә ярамый, әгәр алар канында булмаса". Төрекмән опера һәм балет театры урынына Мәхтүмколый исемендәге Милли музыкаль-драма театры төзелә.

Кертем өстәү

Фәрдиева Илина, мәкаләләргә кертем бәхәс битегездә түгел, шул мәкаләдә ясала. Сорауларыгыз булса биредә яза, яки минем белән месенджерлар аша хәбәргә керә аласыз (+79178707319)--Ilnur efende (бәхәс) 21 ноя 2021, 18:04 (UTC)

Исэнмесез. Каян карарга була, кайда минем барлык мэкалэлэр Фәрдиева Илина (бәхәс) 4 дек 2021, 10:50 (UTC)

Кулланучы:Фәрдиева Илина битенә кереп, уң якта урнаштырылган Сертификатларда «катнашкан» (зәңгәр төстә) сүзләренә басып, үзегезнең мәкаләләрне табарга мөмкин. --Әмир (бәхәс) 4 дек 2021, 20:19 (UTC)

Леонардо да Винчи

Леонардо да Винчи 1452 елның 15 апрелендә Флоренциядән ерак түгел Винчи шәһәренә якын Анкиано авылында "төнге өч сәгать" дә, ягъни хәзерге вакыт хисабы буенча 22:30да туган (чыганак 2617 көн күрсәтелмәгән). Леонардо бабай Антонио да Винчи көндәлегендә (1372-1468) (сүзгә тәрҗемә): «Шимбә, төнге сәгать өчтә 15 апрельдә минем оныгым, улым Пьеро туды. Малайны Леонардо дип атадылар. Аны Пьеро ди Бартоломеоның әтисе чукындырган". Аның әти-әнисе 25 яшьлек нотариус Пьеро (1427-1504) һәм аның сөйгәне, крестьян кызы Катерина була. Леонардо гомеренең беренче елларын әнисе белән бергә үткәрде. Аның әтисе озакламый бай һәм атаклы бер кызга өйләнгән, ләкин бу никах баласыз булып чыккан, һәм Пьеро үзенең өч яшьлек улын тәрбиягә алган. Әнисе белән аерылган Леонардо гомер буе аның образын үз шедеврларында яңадан булдырырга тырыша. Бу вакытта ул бабасында яшәгән.

Ренессанс чорының итальян гаиләләрендә никахтан тыш балаларны законлы рәвештә тәрбияләү гадәти санала. Винчи шәһәренең күп кенә абруйлы кешеләре Леонардоның алдагы язмышында катнашты.

Леонардога 13 яшь булганда, аның үги әнисе бала тапканда үлгән. Әти кабат өйләнде - һәм тиздән тагын тол калды. Ул 77 ел яшәгән, дүрт тапкыр өйләнгән һәм 12 баласы булган. Әтисе Леонардоны гаилә һөнәренә беркетергә тырышып караган, ләкин улы юриспруденция белән кызыксынмаган.

Леонардоның хәзерге мәгънәсендә фамилиясе булмаган; "Әйе, Винчи" Винчи шәһәреннән (тумышы белән) дигәнне аңлата. Аның тулы исеме - итал. Leonardo di ser Piero da Vinci, ягъни "Леонардо, Пьеро әфәнденең улы Винчи".

Безнең замандашларыбызга Леонардо беренче чиратта рәссам буларак билгеле. Моннан тыш, Винчиның да скульптор булуы ихтимал: Перуджи университеты тикшеренүчеләре - Джанкарло Джентилини һәм Карло Сиси - 1990 елда тапкан теротов башы Леонардо да Винчиның безгә кадәр барып җиткән бердәнбер скульптур эше, дип раслыйлар. Ләкин Винчи үзе дә тормышның төрле чорларында үзен беренче чиратта инженер яки галим дип саный. Ул рәсем сәнгатенә бик күп вакыт бирми һәм шактый акрын эшли. Шуңа күрә Леонардоның сәнгать мирасы сан ягыннан артык зур түгел, ә аның кайбер эшләре югалган яки нык зарарланган. Әмма аның дөньяви сәнгать мәдәниятенә керткән өлеше Италия Яңарыш биргән даһи когортлары фонында да бик мөһим булып тора.Аның эшләре нәтиҗәсендә рәсем сәнгате үзенең үсешенең сыйфатлы яңа этабына күчте. Леонардога кадәрге рәссамнар Ренессанс урта гасыр сәнгатенең күп кенә шартлы шартларыннан катгый баш тарткан. Бу реализм ягына таба хәрәкәт итү иде һәм композицион карарларда перспективаларны, анатомияне, күбрәк ирекне өйрәнүдә күп нәрсәгә ирешелде. Ләкин рәсем ясау, буяу белән эшләү планында рәссамнар әле шактый шартлы һәм кыегайтылган иде. Картинадагы лира предметны ачык итеп күрсәтә, һәм сурәт буялган рәсем рәвешендә була.Иң шартлы пейзаж булды, ул икенче дәрәҗәдәге рольне уйнады. Леонардо яңа матур техниканы аңлады һәм гамәлгә куйды. Аның линиясе юылу хокукына ия, чөнки без аны күрәбез. Ул һавада яктылык таралу күренешләрен һәм барлыкка килүне - тамашачы арасындагы төтеннәрне һәм төсләр контрастларын һәм сызыкларны йомшарта торган әйбер белән сурәтләнгән әйбер итеп аңлады. Нәтиҗәдә, рәсем сәнгатендә реализм сыйфатлы яңа баскычка күчте. Леонардо беренчеләрдән булып ни өчен күк йөзе зәңгәр булуын аңлатты. «Рәсем сәнгате турында» китабында ул болай дип язган: «Күк җисемнәре Җир белән югарыда кара туфрак арасында урнашкан һаваның яктыртылган кисәкчекләренең калынлыгы аркасында барлыкка килә». Леонардо, күрәсең, аңа һичшиксез язылган бер генә автопортретны да калдырмаган. Галимнәр Леонардоның атаклы автопортреты (традиция буенча 1512-1515 ел дата), аны картлыкта сурәтләүче, шундый дип шикләнәләр. Бәлки, бу апостолның башы этюды гына "Тайная вечери" өчен. Бу рәссамның автопортреты, дип шикләр XIX гасырдан ук әйтелде, соңгылары дип Леонардо буенча иң эре белгечләрнең берсе, профессор Пьетро Марани белдерде. Италия галимнәре Леонардо да Винчиның иртә автопортреты табылуы турында белдерделәр. Ачылыш журналист Пьеро Анджела. Леонардо лирада виртуоз уйнады. Милан судында Леонардо эше карала башлагач, ул анда нәкъ менә музыкант буларак күренә, ә рәссам яки уйлап табучы буларак түгел.

Михаил Иван улы Глинка

Михаил Иван улы Глинка (20 май (1 июнь) 1804, Новоспасское авылы Смоленск губерниясы- 3(15) февраль 1857, Берлин)- рус композиторы, Глинка әсәрләре иң эре рус композиторларына - А. С. Даргомыжскийга, М. П. Мусоргскийга, Н. А. Римский-Корсаковка, А. П. Бородинга, П. И. Чайковскийга һәм башкаларга йогынты ясый. В. В. Стасовның аңлатмасы буенча, «икесе дә (Пушкин һәм Глинка) поэзиядә бер рус теле - берсе, икенчесе музыкада»[4]. Биография Михаил Иванович Глинка 1804 елның 1 июнендә Новоспасск Смоленск губерниясе авылында, үзенең әтисе, отставкадагы капитан Иван Николаевич Глинканың (1777-1834) утарында туган. Композиторның бабасы Тшаск гербы Глинкадан шляхтич булган - Викторин Владислав Глинка (польск). Wiktoryn Władysław Glinka)[6]. Алты яшькә кадәр Глинка әнисен улы тәрбияләүдән тулысынча читләштергән әтисе Фёкла Александровна тәрбиясендә тәрбияләнгән. Фёкла Александровна үлгәннән соң, Михаил яңадан әнисенең элекке тәрбия эзләрен саклап калу өчен бөтен көчен куйган тулы боерыгына күчте. Ун яшьтән Михаил фортепианода һәм скрипкада уйнарга өйрәнә башлый. Глинканың беренче укытучысы Санкт-Петербургтан килгән гувернантка Варвара Фёдоровна Кламмер була. 1817 елда әти-әниләре Михаилны Санкт-Петербургка алып киләләр һәм Баш педагогика институты каршындагы Благородный пансионга урнаштыралар (1819 елда Санкт-Петербург университеты каршындагы Благородный пансионга үзгәртелә), анда аның гувернёры шагыйрь, декабрист В. К. Кюхельбекер була, аның бертуган сеңлесе Юстин (1784-1871) Г. А. Глинкага (1776-1818) - композиторның әтисенең туганнан туган энесенә кияүгә чыга.

Санкт-Петербургта Глинка күренекле музыка педагогларыннан шәхси дәресләр алган, шул исәптән Карл Цейнер һәм Джон Филдтан. 1822 елда уңышлы (икенче укучы) Санкт-Петербург университеты каршындагы Благородный пансионда уку курсын тәмамлый. Пансионда Глинка А. С. Пушкин белән таныша, ул анда үзенең энесе Лев, классташы Михаил янына килә. Аларның очрашулары 1828 елның җәендә яңадан башлана һәм шагыйрь үлгәнчегә кадәр дәвам итә. Пансион тәмамлангач, Глинка бик ныклап шөгыльләнгән: Көнбатыш Европа музыкаль классикасын өйрәнгән, дворян салоннарында өй музицированиенда катнашкан, кайвакыт абзасы оркестры белән җитәкчелек иткән. Шул ук вакытта Глинка үзен композитор сыйфатында сынап карый, Австрия композиторы Йозеф Вайгльның «Швейцария гаиләсе» операсыннан арф яки фортепиано өчен вариацияләр иҗат итә. Шул вакыттан алып Глинка композициягә күбрәк игътибар бирә һәм тиздән, төрле жанрларда үз көчләрен сынап, бик күп иҗат итә. Бу чорда аларга бүген бик яхшы билгеле романслар һәм җырлар язылган иде. Е. А. Баратынский сүзләренә язылган «Сау бул, гүзәлем, минем алда» А. С. Пушкин сүзләренә язылган «Көзге төн, сөекле төн», А. Я. Римский-Корсаков сүзләренә язылган «Көзге төн» һәм башкалар. Әмма ул озак вакытлар үз эше белән канәгатьсез кала. Глинка көнкүреш музыкасының формалары һәм жанрлары кысаларыннан чыгу юлларын эзли.1823 елда ул оркестр өчен һәм ике оркестр увертюрасы өстендә кыллы септет өстендә эшли. Шул ук елларда Глинка танышлыклары даирәсе киңәя. Ул В. А. Жуковский, А. С. Грибоедов, Адам Мицкевич, А. А. Дельвиг, В. Ф. Одоевский белән таныша. Әсәрләре Опералар «Патша өчен тормыш» («Иван Сусанин») (1836) "Руслан һәм Людмила" (1837-1842) Симфоник әсәрләр Ике рус темасына симфония (1834, Виссарион Шебалин тарафыннан тәмам һәм оркестровкаланган) Нестор Кукольникның «Князь Холмский» фаҗигасенә музыка (1842) 1 нче «Арагон хотасы темасына якын каприччио» дигән испан увертюрасы (1845) «Камаринская», ике рус темасына фантазия (1848) 2 нче «Мадридта җәйге төн турында истәлек» (1851) дигән испан увертюрасы «Вальс-фантазия» (1839 - фортепиано өчен, 1856 - симфоник оркестр өчен киңәйтелгән редакция) Камера-инструменталь әсәрләр Альта һәм фортепиано өчен алынган (төгәлләнмәгән); 1828, Вадим Борисовский 1932 елда эшләп бетергән) Винченцо Беллиның фортепиано квинтеты һәм контрабасасы өчен "Сомнамбула" операсыннан темаларга искиткеч дивертисмент Винченцо Беллиның "Капулетти и Монтекки" операсыннан (1831) темасына искиткеч рондо фортепиано һәм кыллы квинтет өчен Es-dur зур секстеты (1832) "Патетик трио" d-moll кларнет, фагота һәм фортепиано өчен (1832) Ноктюрн "Разлука" (1839) "Нәселдән сәлам" дигән фортепиар циклы (1847)

Сергей Прокофьевның биографиясы

Сергей Прокофьев Екатеринослав губернасының Сонцовкасында (23, 2) туган (хәзерге Донецк өлкәсенең Покровский районы, Украина). 1891 елның 15 апрелендә туган датада күрсәтелгән метрик таныклык күчермәсендә ( Сергей Святославович Прокофьев, композиторның оныгы, үзенең язмалары астында кече Сергей Прокофьев "Прокофьев 27 апрельдә тумаган"[26] дип үз сүзендә торды. Композитор күп тапкырлар «Дневник»да 11 апрельдә тууын күрсәтә: «Кичә [23 апрель] минем туган көн булды (27 яшь)]. " кичә (23 апрель) миңа егерме тугыз ел <…>>> узды. "Мин искә төшердем, бүген (23 апрельдә) миңа утыз өч яшь сукты ("күрше бүлмәдә нинди тавыш яңгырады? Бу миңа утыз өч ел сукты". Прокофьев үзе туган урынын азроссия манерына - «Сонцевка» дип атаса да, композитор биографы И. Г. Вишнецкий «Солнцевка» авылы исемен кулланып, 1900 еллар башында язылган документларны цитаталый. Әтисе, Сергей Алексеевич Прокофьев (1846-1910) сәүдәгәр гаиләсеннән чыккан, Мәскәүдә Петровск авыл хуҗалыгы академиясендә укыган (1867-1871). Әнисе, Мария Григорьевна (тумыштан Житкова, 1855-1924), Санкт-Петербургта туган һәм алтын медаль белән гимназияне тәмамлаган. Аның әтисе Шереметевлар крепостнойлары булган, XIX гасыр уртасында Петербургка күченеп, шәһәр кешесенә өйләнгән. Әтисе үзенең академия буенча курсташы Д. Д. Сонцов утары белән идарә иткән. Музыкага мәхәббәтне еш кына музыканы яңгыраткан һәм Бетховен белән Шопенның күбесенчә әсәрләрен башкарган әнисе җәлеп итте. Сергей башта тыңлады, ә аннары инструмент янына утыра башлады һәм клавишларга суга башлады. Мария Григорьевна яхшы пианист иде һәм булачак композиторның беренче музыкаль остазы булды. Сергейның музыкаль сәләтләре кечкенә чагында, ул биш ел ярым вакыт эчендә "Һинд галопы" фортепиано өчен беренче кечкенә пьеса иҗат иткән вакытта барлыкка килгән. Бу иншаны Мария Григорьевна нотлаштырган, аннан соңгы пьесаларны (рондо, вальслар, вундеркинд дип йөртелә торган җырлар) Илсөя мөстәкыйль рәвештә язарга өйрәнгән. Соңрак әти улына математика дәресе бирә башлый, ә әнисе аны француз һәм немец телләренә өйрәтә. 1900 елның гыйнварында Мәскәүдә Сергей Прокофьев беренче тапкыр "Фауст" һәм "Князь Игорь" операсын тыңлаган һәм "Спящая красавица" балетында булган, алардан тәэсирләнү астында үзенең мондый әсәрен уйлаган. 1900 елның июнендә «Великан»[34» операсы иҗат ителә. 1901 ел «Чүл утрауларында» дигән икенче опера язуына китә, әмма беренче акт кына тәмамлана. Мария Григорьевнаның киләчәктә дә музыкаль тәрбия алу мөмкинлекләре бетте. Петербургка күчү белән, Прокофьев сүзләренчә, Петербургның яшәү вакыты башланды. Петербург консерваториясенә кергәндә, комиссиягә дүрт опера , ике соната, симфония һәм фортепиано пьесалары булган үз иншаларының ике папкасын тәкъдим итте. Бу әсәрләр композиторның опуслар буенча әсәрләре исемлегенә керми. 1904 елдан башлап, Н. А. Римский-Корсаковның инструментовка классында, А. К. Лядовның композиция классында, Я. Витолның музыкаль-теоретик дисциплиналарда, А. Н. Есипованың фортепиано буенча, Н. Н. Черепнинның дирижерлык буенча фортепиано, Н. Н. Черепнинның дирижерлык буенча белем ала. Консерваторияне 1909 елда композитор буларак тәмамлый, пианист буларак - 1914 елда, конкурста үзенең Беренче фортепиано концерты, op башкаруында иң яхшы биш укучы арасында җиңгәч. 10 - “Шрёдер” фабрикасының рояле - А.Г. Рубинштейн исемендәге мактаулы премия белән бүләкләнде. Петербург консерваториясенең яшь чыгарылышында "1910 нчы еллар башыннан күпләр зур рус композиторын күргән". 1917 елга кадәр шул вакытта ук орган сыйныфы буенча консерваториядә дәресләр дәвам итә. Консерваториядә укыган елларда композиторлар Николай Мясковский һәм Борис Асафьев белән дустанә мөнәсәбәтләр бәйләде, Сергей Рахманинов белән танышты. 1910 елның апрелендә Сергей Прокофьевның Игорь Стравинский белән танышуы була. Ике композиторның озак вакытлы көндәшлеге вакытында "аларның һәркайсы башка композиторның эше һәм уңышлары белән котылгысыз рәвештә бергә эшләгән". Башкару осталыгының аякка басуына Петербургның «Заманча музыка кичәсе» түгәрәге белән якынаю да ярдәм итте, аның концертында 1908 елның 18 декабрендә композитор һәм пианист сыйфатында беренче халык чыгыш ясады. Дебют турындагы рецензиядә оригинальлек, һичшиксез талант, иҗади фантазия, экстравагантлык, Сергей Прокофьевның фантазиясе һәм уйлап табучанлыгы билгеләп үтелде. Рецензент яшь авторны «модернистларның иң кырый юнәлешенә» илтә, ул «үзенең кыюлыгында һәм оригинальлегендә хәзерге французлардан шактый алга китә». Музыка белгече И. И. Мартынов фикеренчә, рецензия Прокофьевның ул вакытта «хәзерге французлардан» өстен булмаган кыюлыгын арттырган. Беренче уңыштан соң солист сыйфатында чыгыш ясады, күбесенчә үз әсәрләрен башкарды. Беренче уңыштан соң солист сыйфатында чыгыш ясады, күбесенчә үз әсәрләрен башкарды. 1911 елда Россиядә беренче тапкыр А. Шёнберг, op пьесалары куела. 11, ә 1913 елда кичкә К. Дебюсси катнашында Петербургка килгәч чыгыш ясый. Композитор Прокофьев реномесын гадиләштерү өчен, үз әсәрләрен башкаруга һәм бастырып чыгаруга ихтыяҗны сизде, танылган дирижёрлар белән багланышларны җайга сала башлады, «Россия музыка нәшриятына» һәм танылган нотонәшриятчы П. И. Юргенсонга берничә пьеса җибәрде, ләкин нәширләр баш тартты. 1911 елда яшь композитор А. В. Оссовскийдан киңәш хаты ала, Юргенсон белән шәхси очрашуда тора, аңа үзенең фортепиано әсәрләрен уйный һәм аларны бастыруга ризалык ала. Прокофьевның беренче нәшер ителгән әсәре - фортепиано сонатасы, ор. 1, 1911 елда «П. Юргенсон» нотонәшрияты тарафыннан чыгарылган. 1913 елның февраль ахырында Прокофьев С. А. Кусевицкий белән таныша, ул инде күп вәгъдә итүче композиторның әсәрләрен Юргенсон бастыруына үкенә.1917 елдан Прокофьев әсәрләре ул вакытка Кусевицкийның нотонәшриятында чыга башлый. Кусевицкий Прокофьев белән эшлекле элемтәләр чирек гасырга якын хуплады. Чит ил чоры Прокофьевының барлык әсәрләре диярлек аның «А.Гутхейль» яки «Россия музыка нәшрияты» фирмалары маркалары астында бастырыла, Прокофьевның кайбер оркестр язмалары беренче тапкыр аның идарәсендә башкарыла. Петербургта, Мәскәүдә һәм Павлов вокзалының концерт залында чыгыш ясаулар яшь композитор һәм пианистның данын һәм данын ныгытты. 1913 елда Икенче фортепиано концерты премьерасы җәнҗал уятты, халык һәм тәнкыйтьчеләр почитатель һәм хулительләргә бүленде. Рецензияләрнең берсендә Прокофьев "фортепиано кубисты һәм футуристы" дип аталган. Чит илгә сәфәр кылган вакытта 1914 елның июнендә С. С. Прокофьевның С. П. Дягилев белән танышуы була. Шул вакыттан алып 1929 елда Дягилев үлеменә кадәр дәвам иткән композитор һәм антрепренерның күпьеллык хезмәттәшлеге башлана. Рус балетлары антрепризасы өчен Прокофьев дүрт балет ясый: «Ала һәм Лоллий», «Шут», «Стальной скок» һәм «Блудный сын», аларның беренчесе куелмаган.

Павел Михаил улы Третьяков

Па́вел Миха́ил улы Третьяко́в (1832 елның 15 [27] декабрендә алып барды, Мәскәү - 1898 елның 4 [16] декабрендә, Мәскәү) - рус эшмәкәре, меценаты, рус рәсем сәнгате әсәрләренең коллекционеры, Третьяков галереясенә нигез салучы. Мәскәүнең Мактаулы гражданины (1896). Павел Третьяковның дөньяга килгән көнен 1832 елның 15 (27) декабрендә санау кабул ителгән; әмма св. св. чиркәвенең метрик китабы. Голутвиндагы Чудотворецта икенче датаны - 14 (26) декабрьдә үз эченә ала. Мәскәүдә, сәүдәгәрләр гаиләсендә, Третьяковларның 1 нче Голутвинск тыкрыгындагы туган оясында туган. Өй белеме алдым, әти белән эшләп, сәүдәдә карьерасын башладым. Гаилә эшен үстергәндә, Павел, абыйсы Сергей белән бергә, берничә мең кеше мәшгуль булган кәгазь ясау фабрикалары төзеде. П. М. Третьяковның вафатына 3,8 млн. сум дип бәяләнгән.

Павел Михайлович бик озак өйләнмәде. 1865 елның августында гына аның Вера Николаевна Мамонтова, танылган меценат Савва Иванович Мамонтовның туганнан туган сеңлесе белән туе була. 1866 елда олы кызы Вера (1866-1940), аннары Александра (1867-1959), Любовь (1870-1928), Михаил (1871-1912), Мария (1875-1952), Иван (1878-1887) дөньяга килә. 1887 елда менингит белән катлауландырылган скарлатинадан Иван үлгән, гомуми яраткан. Павел Михайлович бу уңайдан бик нык кайгырды. Өлкән улым, Михаил, авыру һәм акылга зәгыйфь булып туган.

1860 нчы елларда Третьяков В. И. Якобиның «Привал арестантлар» картинасын, М. П. Клодтның «Последняя весна», В. М. Максимовның «Бабушкины сказки» картиналарын карады. Павел Михайлович В.Г. Перов иҗатын югары бәяли, аңа 1860 елның октябрендә яза: «Үзегезне сәнгать хезмәте өчен һәм дусларыгыз өчен саклагыз». 1860 нчы елларда Перовның "Пасхеда авыл тәре йөреше", "Тройка" һәм "Дилетант" кебек эшләре сатып алынган; алга таба Третьяков Перов картиналарын алуын дәвам итә, аңа портретлар заказ бирә, рәссам әсәрләренең үлеменнән соңгы күргәзмәсен оештыруда актив катнаша.

1864 елда җыелышта рус тарихы сюжетына язылган беренче картина - К. Д. Флавицкийның «Княжна Тараканова» барлыкка килә. 1860 нчы еллар азагында Павел Михайлович Ф. А. Бронниковка Вера Николаевна Третьякованың яраткан картинасы булган «Кояш чыгучы пифагорлылар гимны» әсәренә заказ бирә.

1874 елда Третьяков җыйган коллекция өчен бина - галерея төзи, ул 1881 елда гомуми килүчеләр өчен ачык була. 1892 елның 31 августында Павел Михайлович Мәскәү шәһәр думасына үзенең бөтен коллекциясен һәм мәрхүм абыйсы Сергей Михайловичның җыелышын галерея бинасы - шәһәргә тапшырырга карар кылуы турында гариза язган. Бер ел узгач, бу оешма "Павел һәм Сергей Михайлович Третьяковларның шәһәр сәнгать галереясе" исемен алды. Павел Третьяков гомерлек галерея попечителе итеп билгеләнде һәм Мәскәүнең Мактаулы гражданины исемен алды. Мәскәү сәүдәгәрләр банкы пайщигы .

Тормыш ахырына Третьяков киңәшче коммерциясе исемен ала, Сәүдә һәм мануфактура Советының Мәскәү бүлеге әгъзасы, шулай ук Петербург сәнгать академиясенең хакыйкый әгъзасы була (1893 елдан).

1898 елның 4 (16) декабрендә вафат була. Аның соңгы сүзләре мондый иде: «Галереяне саклагыз һәм сәламәт булыгыз».

Мәскәүдә Данилов зиратында әти-әниләре һәм 1892 елда үлгән энесе Сергей белән янәшә күмелгән.

1948 елда абыйлы-энеле Третьяковларның көле Новодевичье зиратына күчереп күмелә.

кинематограф тарихы

Кинематограф тарихы 1895 елның 28 декабрендә, "Гранд кафе" залларының берсендә кинокүрсәтүнең беренче сеансы узган вакытта исәпне башлый. Тиздән бөтен дөньяда кинокомпанияләр һәм киностудияләр булдырылды. Кино кинематографының беренче унъеллыгында яңалык массакүләм күңел ачу индустриясенә әверелде. Иң иртә фильмнар аклы-каралы, озак вакыт азрак булды, тавыш язмыйча, бер кадрдан торды, ул хәрәкәтсез камера тарафыннан төшерелгән иде. Кинематограф монтаж барлыкка килү, камера хәрәкәте һәм башка кинематографик алымнар ярдәмендә күп еллар дәвамында үскән. 1890 нчы еллар ахырыннан кинода махсус эффектлар кулланыла башлады. Кинематографның киң таралуына мәгълүмат тапшыруның яңа чаралары, шул исәптән телевидение (1950 еллардан), өй видеосы (1980 еллардан башлап) һәм Интернет (1990 еллардан башлап) барлыкка килүе йогынты ясады.

Кинематографка беренче адым б. э. к. V гасырда, "тылсымлы фонарь" - обскура камерасы эшләнгәч (моннан тыш, элек Кытайда һәм Япониядә күләгәләр театры барлыкка килгән, ә тар ачыклык ярдәмендә сурәт ясау принцибы антик яктан билгеле булган). "обскура камерасы" термины үзе XV гасыр ахырында барлыкка килә, ә тиешле тәҗрибәләрне Леонардо да Винчи үткәрә. Вертикаль экранга сурәт төшерү өчен тылсымлы фонарь XVII гасырда киң билгеле була. Ул, гадиләштереп, эченә зурайта торган трубалы һәм яктырткыч ящик тәшкил итә иде. Бу яктырткычның артында рефлектор-чагылдыручы тора, торба белән ящик арасындагы ярык бар, анда ул кадр төшерелгән. Нәтиҗәдә берничә секунд дәвамлылыгы белән хәрәкәт итүче рәсем (ләкин реаль булмаган сурәт) ясарга мөмкин булды.

Кинематографка икенче адымны 1830 елда Майкл Фарадей һәм аның дусты Макс Роджер ясады. Бөтен Европа рәсемне җанландыру өчен аппарат уйлап табарга тырышты. Фарадей боры фенакистископ дип аталган. Аппаратка бер төркем эзлекле рәсемнәр кушылды. Элек галим Жозеф Плато фазаларга хәрәкәтне таркату белән шөгыльләнгән (мәсәлән, кеше хәрәкәте). Фарадей бу хезмәтләрне кулына алгач, фенакистископ төгәлләнгәнче аңа бик аз калган иде. Нәтиҗәдә берничә секунд дәвамлылыгы белән хәрәкәт итүче рәсем (ләкин реаль булмаган сурәт) ясарга мөмкин булды.

Өченче адым 1877 елда хронофотография уйлап табу белән узды. Ул юеш коллодион процесс эшләп чыгарган Луи Дагер һәм Жозеф Ньепсның эшләре нәтиҗәсендә мөмкин булды, ләкин фотоматериалны турыдан-туры өем алдыннан әзерләүне таләп итә. Югары яктылыкны сизүчәнлек экспозиция вакытын киметергә мөмкинлек бирде, ансыз тиз хәрәкәт ясау мөмкин булмас иде.

1878 елда Калифорния губернаторы Леланд Стэнфорд һәм фотограф Эдвард Мейбридж ат галопасын фотога төшерү буенча эксперимент үткәрә. Бер мәгълүматлар буенча, Стэнфорд Мейбридж белән бәхәсләшкән, "галопа вакытында ат җирдән дүрт аягын өзә яки юк", икенчеләре буенча - Мэйбридж бары тик Стэнфордның ат хәрәкәтенең анализы белән шөгыльләнгән заказын үтәгән. Алар йөгерү юлы буйлап атлар өчен махсус яктырткыч будкаларга урнаштырылган 12 фотоаппарат урнаштырдылар. Сигнал сыбызгы буенча будкаларда ассистентлар бер үк вакытта сыгу өчен фотопластинка әзерли башлыйлар. Барлык камералар әзер булган саен, юл буена фотоаппаратлар каршында ак стена буйлап чапкан ат килеп чыга. Барлык фотоаппаратларның серләре трекка аркылы баулар белән хәрәкәткә китерелә: ат аларны өзә, фотоаппаратларны берәм-берәм ача. Нәтиҗәдә, фотоаппаратларның һәркайсы ат хәрәкәтенең аерым фазасын ак стена фонында төшергән. Бу хәрәкәтне фазаларга күчерүнең беренче омтылышы иде. Алга таба Мэйбридж фотоаппаратлар санын 24кә кадәр арттырган, ә алынган рәсемнәрне үзе уйлап тапкан, хәрәкәт итүче сурәт биргән зупраксископта файдаланган.

Хайваннар һәм кеше хәрәкәтләрен фотога төшерү - Мейбридж мәнфәгатьләренең төп өлкәсе, һәм бу өлкәдә эшләү өчен ул өч ел хезмәттәшлек иткән Пенсильвания университеты субсидиясен алган. 1887 елда университет эгидасы астында басылган унбер томны - «Хайваннар хәрәкәте: хайваннар хәрәкәтенең эзлекле фазаларын электрофотографик тикшерүләр», - дип асрыйлар Мейбриджның 1872 елдан алып 1885 елга кадәр барлык фотосурәтләрен, һәм аларда йөз меңнән артык аның фотосурәтен урнаштырганнар. Фотосурәтләрдә йорт эте, мәче һәм ат кына түгел, Америка боланы, аю, янут, арыслан, юлбарыс, маймыл һәм кош-корт та бар иде.

1901 елда Мейбридж "Хәрәкәттә кеше фигурасы" китабын чыгара. Ул Англиягә әйләнеп кайтты һәм фотография белән бөтенләй диярлек шөгыльләнмәде. Ул үзенең туган шәһәре Кингстонда 1904 елда Темзеда вафат бул

композитор

Композитор (лат. compositor - төзүче) - музыкаль әсәрләр иҗат итүче. Термин, нигездә, композицияне үзенең һөнәри эшчәнлеге төре буларак, ә күп очракта яшәү чарасы буларак аңлый торган авторларга карата кулланыла (чыганак 633 көн күрсәтелмәгән). Композитор һөнәре иҗади сәләт булуны күздә тота һәм композиция техникасына, музыкаль-теоретик һәм музыкаль-тарихи дисциплиналарга махсус өйрәтүне таләп итә. Стандарт очракта композитор үз әсәрләрен теге яки бу музыкаль нотациядә язып куя, аннары аны башкаручы музыкант интерпретацияли.

componere фигыле һәм аның җитештерү (шул исәптән compositor) күп кенә урта гасыр трактатларында очрый, Хукбальд Сент-Аманский һәм аның мәктәбеннән (IX-X гасыр). XI гасырда Гвидо Аретинский үзенең «Микрологе» (ок. 1025) композициясе астында (componenda) хоралның оста төзелүен аңлый. Иоанн де Грокейо ("Музыка турында", ок. 1300) бу төшенчәне күп тавышлы музыкага ("musica composita", ягъни катлаулы, состав музыкасына) кертә һәм "compositor" сүзен куллана.

XV йөзнең соңгы өчтән бер өлешендә Иоанн Тинкторис ("Музыкаль терминнарны билгеләүче", 1474) compositor терминында иҗади момент аерып күрсәткән (композитор - "берәр яңа кантус язган"). «Контрафпункт сәнгате турында китап»та (1477) Тинкторис нотлаштырылган «res facta» (бертигез дәрәҗәдә «Определителе»да «cantus compositus») һәм импровизацияләнә торган («super librum cantare», хәрефләрне китап өстендә җырларга) контрапунктны аерып күрсәтте, шул рәвешле, стильле шаблон буенча импровизациядән яңа композицияне аерып. Композитор һөнәре турындагы ахыргы төшенчә XVI гасырда урнашкан, гәрчә бу төшенчәне билгеләү өчен термин әле тотрыклыланмаган булса да. Мәсәлән, Генрих Глареан "Додекахорда"да (1539) полифоник музыканы профессиональ иҗат итүчеләрне "симфонетлар" дип атый (лат. symphonetae).

рәссам

Рәссам (болг. рәссам, укр. рәссам, рәссам, рәссам, рәссам, рәссам, от-слав. хѫдогъ), готскидан. handugs - зирәк; готск. handаgs - җитез, handus - кул) - гади аңлауда рәссам - сурәтләү сәнгате белән шөгыльләнүче кеше. Әмма рәссам дип без еш кына сынлы сәнгать өлкәсендә генә түгел, сәнгати иҗатның башка төрләрендә дә, шулай ук метафорик яктан да эшләүче кешене атыйбыз: иҗади эшчәнлекнең теләсә нинди өлкәләрендә рәссам. Шуңа күрә «иҗади шәхес, оста, нәфис талантка һәм иҗади хыялга ия» дигән башка билгеләмә тагын да күбрәк кулланыла.

Эстафета һәм сәнгать эшчәнлеге төшенчәләрен аерырга кирәк. М. С. Каган 1960 нчы елларда ук эстетика буенча лекцияләрдә эстетик һәм сәнгать өлкәсендәге аермаларны аңлатты, тактада акбур белән бер-берсен өлешчә каплый торган ике түгәрәктән схема ясап. Алга таба М. С. Каган «Кеше эшчәнлеге» (1974), «Фәлсәфә фәне буларак эсттетика» (1997) китапларында мондый мөнәсәбәтләрне ачыклый, әлеге төшенчәләрне синонимизацияләргә яки сәнгатьне «эстетик югары күренеш» буларак кына бәяләргә ярамавын ассызыклый. Сәнгать әсәре эстетика өлкәсендә өлешчә генә яки бөтенләй аның чикләреннән чыгарга мөмкин, ә эстетик эшчәнлек, үз чиратында, сәнгати яктан туры килмәскә мөмкин. Мәсәлән, диңгез ярында төсле ташлар җыю яки бүлмәдә җиһаз урнаштыру, стеналарда картиналар ясау эстетик, ләкин сәнгать эшчәнлеге түгел. Шул ук вакытта кеше, матурлык турында кайгыртып, рәссам булмый.

Нәфис эшчәнлекне без эстетик кыйммәтләр (матурлык) гына түгел, ә сәнгать образлары да - "бер объектның икенчесендә тәэсирләре", яңа бөтенлек тудыру, өч төп принциплар буенча гомумиләштерү тудырырга тиешле иҗади эшчәнлекне атыйбыз:

"Бердәнбер (" су тамчысында рәссам диңгезне күрә). Субъектив (хисле) объектив Матди рух ".

карл иван улы росси

Карл Ива́нович Ро́сси, Карло ди Джованни Росси (итал. Carlo di Giovanni Rossi; 18 [29] декабрьдә 1775, Неаполь, Неаполитан корольлеге - 6 [18] апрельдә 1849, Санкт-Петербург, Россия империясе) - Италиядән килеп чыккан Россия архитекторы, Санкт-Петербургта һәм аның тирәсендә күп кенә биналар һәм архитектура ансамбльләре авторы.

Архитектура тарихчысы В. К. Шуйский үткәргән соңгы тикшеренүләр буенча, Карло ди Джованни (Карл Иванович) Росси Венециядә туган, ә яшь елларын Неапольдә уздырган. Аның әтисе, Венеция кавалеры Джованни де Росси (башка чыганакларда: Карло Антонио Доменико де Росси) турында әлегә кадәр ышанычлы документаль мәгълүматлар табылмады, әнисе - Мюнхеннан (Росси) туган, унсигезенче гасыр ахыры танылган биюче Гертруда Аблехер (Росси).

1782 елдан булачак архитекторның әнисе һәм үги әтисе, атаклы биюче, балетлар авторы һәм хореограф Шарль Ле Пик Парижда, аннары Лондонда яшәгәннәр, ә 1787 елдан Россиядә, Санкт-Петербургта һәм Павловскида гастрольләр ясаганнар. 1788 елдан Карло Росси танылган немец мәктәбендә укый. 1795 елдан башлап Италия архитекторы Винченцо Бреннда архитектурада укыган. Санкт-Петербургта Брен һәм Пьетро ди Гонзаго, Гатчине һәм Павловскида ярдәмчесе булып эшләде. 1795 елда Адмиралтейство ведомствосына сызым хезмәтенә керә. Михайлов замогының Брен проекты буенча исәп-хисап сызымнары (1800) К. Росси кулы белән башкарылган.

1802 елда император Павел I вафатыннан соң отставкага чыккан Брен белән бергә яшь Росси чит илгә чыга. 1802-1804 елларда Франциядә һәм Италиядә булдым, Флоренция академиясендә укыдым (мөгаен, нибары тугыз ай).

1806-1808 елларда Росси Санкт-Петербургта Император фарфор заводында дессинатор (рәсем ясаучы) булып эшли, анда ул "бренновский стиле" ндә декоратив вазалар һәм өстәл приборларының берничә күркәм проектларын булдырган, ул рус ампирын алдан күрсәтә.

1808 елның августында Росси Мәскәүгә, Кремль төзелеше Экспедициясенә командировкага җибәрелә. Мәскәү корылмалары: Св чиркәве, Кремльдә Вознесенский монастыре Екатерина, Арбат мәйданында агач театр биналары турында билгеле. Ләкин бу корылмалар сакланмаган. 1809 елда Росси Тверьда Бөек княгиня Екатерина Павловнаның Путевой сараен үзгәртеп кору белән шөгыльләнә. 1815 елда Росси Санкт-Петербургка әйләнеп кайта.

1816 елның язында Росси Бетанкурадан Аничков утарын реконструкцияләү тәкъдимен ала. Нәкъ менә биредә К.Росси һәм А.Модюиның иҗади хезмәттәшлеге беренче мәртәбә гамәлгә ашырыла: Росси Островский мәйданының бердәм архитектура ансамблен, Зодчий Росси урамнарын, Ломоносов мәйданын искиткеч яхшы гамәлгә ашырды, аның нигезендә Модюи төзелгән бердәм күләм-киңлек композициясе ята. Төзелешләр Комитетында эшләп, Росси җәмәгать һәм торак биналары белән тулы бер урамнарны һәм мәйданнарны архитектур бердәм төзүне проектлый, эре административ биналар төзи: Триумфаль арка белән Баш штаб һәм Тышкы эшләр министрлыгы, Халык мәгарифе министрлыгы һәм эчке эшләр министрлыгы, Сенат һәм Синод биналары ансамблен проектлый, Александия театры һәм Публичный китапханә биналарын төзи һәм күп кенә башка корылмалар төзи.

1817 елда, Бетанкур тарафыннан төзелгән махсус комиссиянең баш архитекторы сыйфатында, Росси Елагия утравында парад резиденциясе төзү белән шөгыльләнә. Росси җитәкчелеге астында Кышкы сарай интерьерларын үзгәртеп кору (1817) башкарылган, сарайда Хәрби галерея (1826) булдырылган. Россиның Петербург һәм аның тирәлегендәге эшләренә китапханәнең Галерея Гонзаго Павлов сарае (1822-1824) өске төзелеше керә.

Император Николай I даирәсендәге низаг аркасында, Росси 1832 елда отставкага китәргә мәҗбүр була, ләкин аерым заказларны, шул исәптән император заказларын үтәүне дәвам итә. Ул һәрвакыт акчага мохтаҗ иде (архитекторның ике никахта ун баласы бар иде). Росси гомер буе Россиядә итальян булып калды, итальянча сөйләште, аның милләттәшләре белән аралашу даирәсе бар иде. Үләренә аз гына алдан, 1847 елның 28 октябрендә Росси балалар пенсиясе белән тәэмин итү өчен Россия подданствосын кабул итә. 1849 елның 6 апрелендә (иске стиль буенча) 72 яшендә холера эпидемиясе аркасында, элек чит ихтыяҗлар аркасында күченгән Петербург Коломенындагы кечкенә фатирда вафат була. Аның Россия башкаласының империя образын булдырудагы казанышларын берәү дә билгеләп үтмәде. (Халык зиратында казна исәбенә - 14) күмелгән. 1940 елда Александр Невской лаврасының Лазарев мемориаль зиратында җирләнде.

Гармунның барлыкка килүе

Гармун (сөйләм телендә - гармун, греч. ἁρμονικό) - авазлы, төз, гармонияле) - музыка коралы. Гармун дип баянга һәм төрле аккордеонга карамый торган корал гармун атала.

Кул гармуннарыннан калган күпчелек төрләрендәге кебек үк, гармун конструкциясе уң һәм сул ярымкорпустан тора, аларның һәркайсында төймәле яки клавишлы клавиатура урнашкан. Сул клавиатура аккомпанемент өчен билгеләнгән - бер төймәгә басканда бас яки тулы бер аккорд яңгырый; уңда көй уйный. Ярым корпуслар арасында, һаваны тавыш ялкынына бору мөмкинлеге өчен, мех камерасы урнашкан

Кулдан ясалган гармунның нәкъ менә кайда уйлап чыгарылуын дөрес әйтеп булмый. Гармун Германиядә, XIX гасыр башында Фридрихрод шәһәре Кристиан Бушман (аның) тарафыннан уйлап табылган, дигән фикер киң таралган. Шулай ук кайберәүләр гармунны рус уйлап табуы дип саный. Академик Мирек тикшеренүләренә караганда, беренче гармун Санкт-Петербургта 1783 елда чех органик остасы Франтишек Киршник тырышлыгы белән барлыкка килгән (ул тавыш чыгаруның яңа ысулын уйлап тапкан - һава агымы тәэсирендә тирбәлүче металл телле ярдәмендә). Бу сорауга башка карашлар да бар.

Гармун XIX гасырның икенче яртысында татарларның халык коралы булып санала.

гитара

Гитара - кыллы йомычка инструменты. Күп кенә стильләрдә һәм музыка юнәлешләрендә аккомпанировать итүче яки ялгыз инструмент сыйфатында кулланыла, алар арасында романс, блюз, кантри, фламенко, рок, джаз. XX гасырда барлыкка килгән электр гитары музыкада сизелерлек үзгәрешләр ясады һәм шул рәвешле массакүләм мәдәнияткә көчле йогынты ясады. Шулай ук классик гитара да бар.

Гитараның барлыкка килүе

Хәзерге гитараның корпуслары һәм муеннары киселгән кыллы инструментлар турындагы иң борынгы мәгълүматлар безнең эрага кадәр II меңъеллыкка карый (шау-шу-вавилон кыллы инструменты, Библиядә телгә алына) Месопотамиядәге археологик казулар вакытында балчык барельефларда табылган.

Борынгы Мисырда һәм Һиндстанда да шуңа охшаш инструментлар: набла, нефер, Мисырда цитра, Һиндстанда шәраб һәм ситар билгеле була. Шулай ук борынгы кыллы инструментларга домбра да керә, борынгы Хорезм казу эшләре вакытында чемодан инструментларда уйнаучы музыкантларның терракот сыннары табылган. Галимнәр билгеләп үткәнчә, 2000 елдан да ким булмаган элек яшәгән хорезмия ике стрункалары казах домброе белән типологик охшашлыкка ия һәм Казакъстан территориясендә яшәүче иртә күчмәлеләр арасында таралган кыллы инструментларның берсе булган. Ә Борынгы Грециядә һәм Римда кифара коралы популяр булган.

Гитара алдыннан озынча түгәрәк корпуслы һәм озын муенлы, анда тартылган кыллы озын муенлы иде. Корпус, киптерелгән кабактан, ташбакалар панцирыннан, яки тоташ агач кисәгеннән ясалган итеп эшләнгән.

III-IV гасырларда Кытайда жуань (яки юань) һәм юэцинь кораллары барлыкка килә, аларда агач корпус өске һәм аскы дектан җыелган һәм аларны тоташтыра торган тыштан җыелган.

Европада бу VI гасырга якын латин һәм мавритан гитары барлыкка килү тудырды. Кайбер тикшеренүчеләр фикеренчә, мондый инструментның иң иртә сурәтләнеше Меридадан кабер өстенә урнаштырылган стелада очрый. Утрехт псалтырыннан (820-830 еллар) миниатюраларда «гриф салынган ситар» сурәтләнгән. Штутгарт псалтыре рус, скрипториумда эшләнгән Сен-Жермен-де-Пре аббатлыгы (820-830 еллар) шулай ук берничә миниатюра бар, аларда гитараның төп сыйфатлары: резонатор корпусы, муены һәм колкалы тартмалары булган кыллы-кыскыч музыкаль инструментларны күрергә мөмкин. Струннар (өчтән алтыга кадәр) корпусның аскы ягындагы түгәрәк чыгынтыга берегәләр һәм плектр ярдәмендә тирбәнешкә китереләләр. Псалтырьда язылган инструментлар дип аталган латин сүзе грекча «кифара» сүзеннән килеп чыга һәм урта гасыр эпохасында мондый форма ала: kitaire, quitaire, quitarre.

Соңрак, XV-XVI гасырларда шулай ук заманча гитара конструкциясен формалаштыруга йогынты ясаган виуэл коралы барлыкка килә.

виолончель

Виолончель (итал. violoncello[1]) - квинтлар буенча көйләнгән 4 нче кыллы музыка коралы: Cб Gб Dм Aм. Тавышлар биеклеге буенча югарырак альт белән түбән контрабас арасында арадаш урын алып тора.

Виолончельнең барлыкка килүе XVI гасыр башына карый. Башта ул югарырак регистр инструментында җырлау яки башкару өчен бас инструменты буларак кулланылган. Бер-берсеннән зурлыклары, струн микъдары, строе белән аерылып торган виолончельләрнең күпсанлы төрләре булган (күбесенчә хәзерге тоннадан түбән әзерлек күзәтелгән).

XVII-XVIII гасырларда Италия мәктәпләренең күренекле музыкаль осталары (Николо Амати, Джузеппе Гварнери, Антонио Страдивари, Карло Бергонци, Доменико Монтаньяна һ.б.) тырышлыгы белән корпусның тотрыклы зурлыгында виолончельнең классик моделе төзелә. XVII гасыр ахырында виолончели - сонатлар һәм ричеркарлар Доменико Габриелли өчен беренче тозлы әсәрләр барлыкка килә. XVIII гасыр уртасына виолончель концерт инструменты буларак кулланыла башлый, һәм күпкә ачыграк, тулырак тавыш һәм башкару техникасы ярдәмендә музыкаль практикадан виолу да гамба виоласын тулысынча кысрыклап чыгара. Виолончель шулай ук симфоник оркестр һәм камера ансамбльләре составына керә. XX гасырда музыкада әйдәп баручы инструментларның берсе буларак виолончельне ахыргы раслау XX гасырда күренекле музыкант Пабло Казальс тырышлыгы белән булды. Бу инструментта башкару мәктәпләрен үстерү даими рәвештә концертлар белән чыгыш ясаучы күп санлы виолончелист-виртуозлар барлыкка килүгә китергән.

виолончель репертуары шактый киң һәм күп санлы концертларны, сонатларны, озатмыйча иншаларны үз эченә ала.

домбра

Домбра, шулай ук Домбыра, домбра каз. домбыра) - кыллы йомычка инструменты, ул казахлар, нугайлар, шулай ук калмыклар культурасында бар.

1989 елда Казахстанда Алмата өлкәсендә, плато (жайляу) «Майтоба» тауларында, профессор С. Акитаев тарафыннан, этнограф Жагда Бабалыкулы (kk) ярдәмендә, музыкаль инструмент сурәтләнгән һәм төрле позаларда дүрт биюче кеше рәсеме табыла. Танылган археолог Кемал Акишев тикшеренүләре буенча, әлеге рәсем неолит чоры белән даталана. Хәзер бу рәсем Алмата, Казахстан шәһәрендә Ыкылас Дукенулы исемендәге халык уен кораллары музеенда урнашкан. Рәсемнән күренгәнчә, кыяда борынгы рәссам сурәтләгән корал домбрга бик нык охшаган. Шуның нигезендә, хәзерге домбрның прототибы 4000 елдан артык, дип әйтергә мөмкин, һәм ул мондый төрдәге заманча музыка инструментлары - беренче кыскыч инструментларының берсе булып тора.

Археологик тикшеренүләр күрсәткәнчә, Сак күчмә кабиләләре ике кыллы музыка коралларын кулланганнар, алар казах домброе белән охшаш һәм прототип, 2 мең ел элек булырга мөмкин.

Шулай ук үз вакытында борынгы Хорезмның казу эшләре вакытында йомычка инструментларында уйнаучы музыкантларның теротов сыннары табылган. Галимнәр билгеләп үткәнчә, 2000 елдан да ким булмаган хорезмия ике стрункалары казах домброе белән типологик охшашлыкка ия һәм Казакъстан территориясендә яшәгән иртә күчмәлеләр арасында киң таралган инструментларның берсе булган.

Евразия континентының язма истәлекләренә караганда, домбра һәм аның кардәш инструментлары материкта борынгы заманнардан бирле яхшы билгеле, дигән нәтиҗә ясарга мөмкин. Евразия киңлегендә төрле чор һәйкәлләрендә без әлеге чемодан инструменты, аерым алганда, сакский, гун чыгышлы һәйкәлләрдән булуын беләбез. Шулай ук бу инструмент куманнарда да очрый. Куманнар кыпчакларның Европа атамасы.

Төрки халыкларның озак тәэсире астында (һуннар, аварлар, болгарлар, хәзәрләр, кыпчаклар, урыслар), көнчыгыш славяннар бу музыкаль инструментны домр дип атаганнар (чыганак 406 көн күрсәтелмәгән).

Марко Поло үз хезмәтләрендә бу инструментны ул вакытта татарлар дип йөртелгән күчмә төрек сугышчылары кулында булуын билгеләп үтә. Сугыш алдыннан алар җырладылар, уйнадылар.

2012 елда электр домбрасы төзелде.

Барабан

Бараба́н (сүз төрки чыгышлы булса кирәк) удар музыкаль инструмент. Күпчелек халыкларда таралган, күп кенә музыкаль ансамбльләр составында кулланыла. Барабанда башкаручы - барабанчы.

Типик вәкил булып мембрана барабан тора. Ул кисешкән корпус-резонатордан билгеле бер формадагы яки рамадан тора, анда күн яки пластик мембрана тарттырылган. Аның тарту көче белән авазның чагыштырма биеклеге регуляцияләнә. Барабан корпусы агачтан, металлдан (корыч, латуни), акрил пластикасыннан яки хәтта балчыктан ясала.

Тавышны йомшак башлы, таяклы, яңаклы, куллы мембранага сугып алалар, ә кайчакта трений белән. Берничә инструментны куллану өчен бер үк вакытта барабаннар удар установкага җыела.

Башка конструкцияләрнең барабаннары - корыч барабан, щелевой барабан - мембраналар юк һәм идиофоннарга керәләр.

Барабаннар борын заманнардан ук билгеле һәм Җир шарының барлык төбәкләрендә дә диярлек очрый. Үз вакытында аларны балчыктан, сөяктән, бронзадан һ. б. ясаганнар.

Месопотамиядәге казулар вакытында килеп чыгышы безнең эрага кадәр алтынчы меңъеллык белән даталана торган кечкенә цилиндрлар рәвешендә ясалган иң борынгы удар инструментларның берсе табылган, шул ук вакытта Көньяк Америка мәгарәләрендә наскаль рәсемнәрне дә кертәләр. Моравиядә табылган барабанның яше б. э. к. нең бишенче меңъеллыгы белән даталана, Борынгы Мисырда барабаннар б. э. к. 4 мең ел элек барлыкка килгән. Борынгы Шумерда барабаннар барлыгы билгеле (б. э. к. 3 мең ел чамасы). Инструмент үсешенең озак тарихы турында аның төрләренең безнең көннәрдә бик күптөрлелеге дә сөйли.

Борынгы заманнардан ук барабан сигнал инструменты буларак файдаланылган, шулай ук ритуаль биюләрне, дини йолаларны, хәрби йөрешләрне һәм хәрәкәтләрне озату өчен, мәсәлән, ритмны үтәргә, йөгерергә, сузарга, грекларны сугышырга кирәк булган кешеләр өчен кулланылган. Мәсәлән, борынгы грекларда һәм римлыларда барабан тимпан (грек. τύμπανοον), хәзерге заман литавры алдыннан Киак һәм Вакх культларында, шулай ук армиядә һәм ишкәк ишү флотында кулланылган. Һәм шулай итеп, мәсәлән, XVI гасырда барабаннар Британия армиясендә пехота, драгуннар һәм кавалериядә файдаланылган. Генрих VIII заманында һәр ротада 100 кешедән ике барабанчы булган.

Япониядә VI-VII гасырлар буена яшерен барабанчының балчык фигурасы табылган. Бу барабаннар, дошманны куркыту, шаккатыру өчен, сугыш кырында кулланылган: бер солдат аркасында барабан күтәргән, ә икесе аңа кыйнаган

XX гасырда барабаннарның ике зур камилләшүе була. 1920-1940 елларда Gretsch компаниясе барабаннар корпусларын күп катлы агач эшкәртү технологиясе буенча җитештергән, бу ысул бүген дә кулланыла. 1956 елга якын тире мембраналарына алмашка Эванс Марион пластик, дымлылыкка чыдамлырак һәм настройканы яхшырак саклый торган пластик уйлап табылган, шулай ук этичный булып торучы.

Хәзерге вакытта инструментның үзен үстерү һәм камилләштерү дә, яңа техник башкаруны эзләү дә дәвам итә. 1930-1932 елларда Rhythmicon[en] - 1980 елларда популяр булган заманча драм-машиналар прототибы сурәтләнгән. Драм-машиналар алдан программалаштырылган тавыш чыгарырга мөмкинлек бирә һәм аранжировка мөмкинлекләрен арттыра. Шуңа да карамастан, алар барабанчыларны музыка башкаруында уздыра алмадылар.

Скрипка

Скри́пка - квинтлар буенча көйләнгән дүрт струналы смычкалы музыка инструменты: Gм D1 AE2. Скрипкалы гаиләнең иң югары регистр төре, аннан түбәнрәк альт, виолончель һәм контрабас урнашкан.

Фортепиано белән бергә скрипка академик (классик) музыканың төп коралы булып тора. XVIII гасыр уртасыннан ул симфоник оркестр һәм кыллы квартет нигезен тәшкил итә. Халык инструменты поляклар, белоруслар (музыка троистигын кара), яһүдләр (клезмерны карагыз), төньяк-көнбатыш рус, чех, латыш, швед, норвегияле, эстонлы, венгр, румын, молдаван, чегән һәм башка халыклар арасында яшәвен дәвам итә. АКШта кантри[1] музыкасында, Һиндстанда - классик музыкада карнатак традицияләрендә кулланыла.

Скрипка фидель (виела), лира да браччо һәм кабыргалар кебек инструментларның алга таба үсеше нәтиҗәсе булды. 1970 еллар тикшеренүләре скрипканың халык кыллы-смычк музыка кораллары, шул исәптән көньяк һәм көнбатышныкы белән тарихи бәйләнешен күрсәтте. Инде XIV гасырда Польшада халык музыкантлары, Украинаның һәм Белоруссиянең көнбатыш төбәкләрендә квинтлар буенча учсыз грифта көйләп өч кыллы смычка инструментларын кулланганнар, ә Көнбатыш Европада бу чорда нигездә зур күләмдә струн, грифта һәм терцияләр һәм квартлар буенча көйләү кораллары кулланылган. 1400 еллар ахырына Польша халык музыка культурасында инде скрипканың лассик тибы формалашкан. 1500 елларда Польша скрипкалары турында искә алу М. Агриколаның немец музыкаль теоретигында, соңрак М. Преториуста (2) очрый.

Классик формага якын скрипкаларның иң иртә сурәтләре XVI гасыр башындагы скульптур композицияләрдә шулай ук Польшада да да (Гданьск, Краков), Италия рәсем сәнгатендә скрипканың (өч кыллы, формасы буенча классик формадан ерак) иң иртә сурәтләренең берсе - Гауденцио Феррариның «Мадонна апельсин агачлары» (1529) картинасы. Австрия музыкаль энциклопедиясе күчеш формасындагы шундый скрипокалар - өч кыллы (Соль, Ре һәм Ля) һәм кабыргаларындагы кебек учсыз гриф, һәм лира белән браччодагы кебек буй-сынлы кисентеләр һәм озын муен белән тартылган форма турында яза - якынча 1520 елда Милан районында. Дүртенче кыл, күрәсең, итальян скрипкасында 1550 елга якынрак барлыкка килгән булса кирәк, ләкин хәтта борынгы скрипик сонатларында да (XVII гасыр башы) көй башлыча өч кыл өчен язылган, ә дүртенчесе калын калын тавыш белән ара-тирә генә кулланыла. Икенче яктан, 1700-нче еллар башында беркадәр вакыт биш кыллы скрипкалар булган.

Скрипка осталарының беренче мәктәпләре Италиянең төньягында барлыкка килгән. Мастерлар инструментның формасы һәм үлчәмнәре белән экспериментлар үткәргәннәр, һәм XVI гасырның икенче яртысындагы номенклатура куркытылган һәм эзлексез: әйтик, Дж. Габриели әсәрләрендә «violini» термины заманча альтка якын инструментларга карый, ә 1592 елда «Музыкаль практика» трактаты Людовико Цаккони төшенчәсен һәм альт төшенчәсен, һәм югарырак төзелешле скрипкаларны үз эченә ала. 1560-1621 елларда үзенең чәчәк атуы Бршиан мәктәбе Гаспаро Бертолотти һәм аның укучысы Дж. П. Маджинига җитә. Кремонда Андреа Амати мәктәбе (1505-1577) нигезләнә, аның осталары А. Страдивари (1644-1737) һәм Җ. Гварнери (1698-1744), скрипканың конструкциясе һәм яңгыравы камиллеккә җиткерелә. Скрипкага Аматида заманча форма бирә, ә скрипка корпусының оптималь озынлыгы 35,5 см га Антонио Страдивариның эксперименталь юлы белән билгеләнә. XVIII гасырның икенче яртысында скрипкаларның икесенең дә уйдырмасы кечерәйгән, озын муены зурайган, пружинасы көчәйгән, аскуйма биеклеге дә калынайган. Бу үзгәрешләр диапазонның үзгәрүенә китергән, тембр искерәк үрнәкләрнең интим яңгырашы белән чагыштырганда баетылган һәм ачыграк булган.

Хәзерге заман тибындагы гадәт 1775-1780 елларда француз мастеры Ф. Турт тарафыннан эшләнгән. Скрипка өчен ясалган Сурдина 1636 елдан да соңга калмыйча кулланышка кертелгән, аны М. Мерсенн телгә ала, ә 1678 елда Вена сарай операсында скрипкачылар киң файдаланган. Подбородник 1820-нче елларда немец скрипкачысы Л. Шпором[10], ә 1834 елда П. Байода үзенең «Скрипка сәнгате» китабында инструментны иң яхшы урнаштыру өчен күперне куллануны беренче тапкыр телгә алды. Массакүләм һөнәрчелек, ә аннары фабрика җитештерү XVIII гасыр ахырында башлана, бу исә скрипка осталарының акрынлап юкка чыгуына китерә.

Музыканың скрипик башкару өчен билгеләнгән иң иртә ноталары XVII гасыр башына карый, гәрчә скрипка моңа кадәр кайбер әсәрләрдә җырчы тавышын алыштыру өчен файдаланылган булса да. 1600 еллар башында яңа инструментны популярлаштыручы булып музыкаль теоретик һәм композитор Агостино Агаццари танылды, ул аның универсаль мөмкинлекләрен ассызыклаган. XVII гасыр башында скрипка оркестр составына керә, анда беренчеләрдән булып Орфей операсын башкару өчен К. Монтеверди файдалана башлый (1607). Беренче сольный әсәрләр - басс континуо белән сонатлар шулай ук 1600-нче еллар башында Б. Марини, М. Учеллини, Дж. Легренци, Дж. Б. Витали да язылган. Концерт стиленең беренче әсәрләрен А. Яжембский (1627) һәм Җ. Торелли иҗат иткән, гроссның кончерто билгеләре булган әсәрләр - А. Страделла (1676), А. Корелли (1680). XVIII гасыр уртасына скрипкалар классик состав һәм кыллы квартет симфоник оркестрының нигезе була. Скрипкачылар ансамбле бу вакытка кадәр үк барлыкка килгән - инде король Людовик XIII сараенда, музыка белән сарай яны балетларын һәм табыннарны озата барган "24 скрипок ансамбле" булган.

XVIII гасырның 2 нче яртысында Европадан скрипка башка илләрнең, бигрәк тә инде үз смычка коралларын төзегән, музыка культурасына үтеп керә. Аерым алганда, Һиндстанда скрипка классик карнатик музыканың мөһим өлешенә әйләнде. Музыкаль культурасында скрипка тупланган тагын бер төбәк Якын Көнчыгыш булды. Ул шулай ук элеккечә Көнчыгыш һәм Төньяк Европада, шулай ук яһүд һәм чегән музыкасының бер өлеше булып кала.

пианино

Пианино (итал. pianino, сүзгә-сүз: кечкенә фортепиано) - аваз чыгару ысулы белән сугарылган, кечкенә биналарда бүлмә музицированиесе өчен махсус булдырылган клавиш кыллы музыка инструменты. Пианино - буе кечерәйтелгән фортепианоның струна, дека һәм механик өлеше горизонталь түгел, ә вертикаль урнашкан, шуңа күрә пианино рояльгә караганда күпкә азрак урын алып тора.

Фортепиано алдыннан клавесиналар һәм соңрак уйлап табылган клавикордлар була. Аларның кимчелекләре legato уенына комачаулый торган тиз сүндерелгән тавыш иде, һәм даими яңгырау дәрәҗәсе, бу музыканың мөһим тәэсирле чараларының берсен - динамиканы (тавышны үзгәртүне) төшереп калдырды.

Беренче пианиноны 1800 елның декабрендә америкалы Дж. Хокинс уйлап тапкан; аңа бәйсез рәвештә (1801 елның гыйнварында) пианиноны шулай ук австриец М. Мюллер төзегән. Үсеш барышында инструментка педальләр өстәлде.

Хәзерге пианино формасын XIX гасыр уртасында гына сатып ала (чуен рамасы, соңрак - аркылы кыллар, демпферларның аскы һәм өске урнашуы белән механика).

Россиядә фортепиано җитештерү 1818-1820 елларда Тишнер һәм Вирты осталары эшчәнлеге белән бәйле булган.

Бүген фортепианоның эре җитештерүчеләренең үз, бераз аерыла торган, фортепиано механикасы версияләре бар. XX гасырда принципиаль яңа инструментлар - электрон пианино һәм синтезаторлар, шулай ук тавыш чыгаруның аерым формасы - әзерләнгән фортепиано барлыкка килде.

Иң киң таралган кабиналарның биеклеге 1450-1500 мм, биеклеге 1250-1400 мм; диапазоны 7 октав тәшкил итә. Пининоның ачык җенесе бар - ул астан пианино корпусы белән тоташкан һәм педаль механизмны ныгыту өчен кирәкле щит конструкциясе төене. Корпусның балка һәм пианино аягы белән тоташкан вертикаль стойкасы нсоль дип атала.

1851 елда Лондонда күргәзмәдә пианино Schiedmayer (Штутгарт) сурәтендә.

Контрабас

Контраба - (итал. contrabbasso) - квартлар буенча көйләнгән 4 нче струналы музыка коралы. Виолончельдән, альттан һәм скрипкадан соң скрипик гаиләнең яңгырау буенча иң түбәне инструменты.

Чын контрабас беренче тапкыр 1566 елда телгә алына. Заманча контрабасаның алдыннан контрабас виолу кабул ителгән. XVII гасыр уртасында Италия мастеры Микеле Тодини нигезендә аның нигезендә яңа инструмент конструкцияләде, анда бишенче (иң түбән) струна һәм кул юк иде, ләкин корпусның формасы калды (корпусның җилкәләре - гриф тирәсендәге өлешләре - скрипик гаилә коралларына караганда һаман да ныграк бозылган) һәм квартлы строй (заманча смычка кораллары арасында контрабас - аларга ия бердәнбер).

Яңа инструмент беренче тапкыр оркестрда 1699 елда Джузеппе Альдровандини "Цезарь Александрийский" операсында кулланылды, әмма аннары озак кулланылмады (бас тавышлары виолончель һәм түбән төзелешле виола башкарды). XVIII гасыр уртасыннан гына контрабас бас виолларын кысрыклап чыгарып, оркестрның мәҗбүри катнашучысы була. Шул ук вакытта ялгыз концертлар белән чыгыш ясаган беренче контрабасист-виртуозлар барлыкка килә, - шактый Ауропа танылуын, аерым алганда, Доменико Драгонетти алган. Тоз башкаруга җайлырак булсын өчен, мастерлар өч кыллы контрабас ясаганнар, аның кыллары квинтлар буенча яки кварталар буенча. Башкару техникасы үсеше белән гадәти оркестр дүрт кыллы инструментта виртуоз әсәрләр башкару мөмкин булды һәм өч кыллы контрабасалар кулланылыштан чыкты. Ялгыз әсәрләрдә тагын да ачыграк яңгыраш алу өчен, кайчакта контрабас төзелеше бер тонга күтәрелә (бу «сольный строй»).

XIX гасырда француз мастеры Жан Батист Вийом, түбәнрәк авазлар алу өчен мөмкинлекләр эзләп, дүрт метр биеклектәге контрабас төзи, әмма зур зурлыклар аркасында бу инструментны киң куллану ала алмый. Заманча контрабасалар C1 да (контроктавага кадәр) көйләнгән йә иң түбән агымны озынайта торган һәм өстәмә аскы авазлар алырга мөмкинлек бирә торган махсус механизмга ия булырга мөмкин.

Яңа вакытта контрабасада ялгыз уенның үсеше, беренче чиратта, XIX гасыр ахырында Джованни Боттезини һәм Франц Зимандль иҗаты белән бәйле. Аларның тырышлыгын XX гасыр башы виртуозының яңа дәрәҗәсенә чыгардылар - аерым алганда, Сергей Кусевицкий һәм Адольф Мишек.

морҗа

морҗа- борынгы - ал-сопрана бакыр тынлы инструменты, бакыр рухлылар арасында иң югары яңгыраш. Борынгы заманнардан бирле натураль көпшә тавыш коралы сыйфатында кулланылган, якынча XVII гасырдан оркестр составына кергән. Венетиль механизмын уйлап табу белән көпшә тулы хроматик тавыш рәте ала һәм XIX гасыр уртасыннан классик музыканың тулы кыйммәтле инструменты була. Якты, ялтырап торган тембрга ия, тоз инструменты яки симфоник һәм тынлы оркестрларда, шулай ук джазда һәм башка жанрларда кулланыла.

Россия империясенең гвардия һәм армиясендә (кавалерия һәм артиллериядә) "Трубач" ның аскы чины булган, бу сигналлар бирүче хәрби хезмәткәр булган. Пехотада да шундый ук функцияне горнист (тау сүзеннән) башкара.

Көпшә - иң борынгы музыкаль инструментларның берсе. Мондый типтагы иң иске инструментлар турында искә төшерү безнең эрага кадәр якынча 3600 ел кадәр күп цивилизацияләрдә - Борынгы Мисырда, Борынгы Грециядә, Борынгы Кытайда һ.б. илләрдә яшәгән һәм сигнал инструментлары буларак кулланылган. Морторның мондый роле XVII гасырга кадәр күп гасырлар дәвамында уйный. Борынгылыкта металлның бер тоташ яфрагыннан корал ясау технологиясе булган.

Урта гасырларда быргычылар мәҗбүри рәвештә гаскәр членнары була, тик алар сигнал ярдәмендә генә ераклыктагы армиянең башка частьлары командующиеның приказын тиз арада җиткерә алалар. Көпшәдә уен сәнгате "элиталы" саналган, аңа аерым сайлап алынган кешеләрне генә өйрәткәннәр. Тыныч вакытта торбалар бәйрәм йөрешләрендә, рыцарь турнирларында яңгырый, эре шәһәрләрдә «башня» быргычылар вазифасы яшәп килә. Алар югары дәрәҗәле шәхеснең килүе, тәүлекнең (шулай итеп, үзенчәлекле сәгать ролен үтәп) алмашынуы, дошман гаскәрләренең шәһәргә якынлашуы һәм башка вакыйгалар турында хәбәр итәләр.

Көпшәләр әзерләү технологиясен камилләштерү нәтиҗәсендә Урта гасыр һәм Возрождение чикләрендә әлеге инструментлар белән кызыксыну шактый артты. Барокко чорында композиторлар трубалар партиясен оркестрга кертә башлыйлар. "кларино" сәнгатенә ия булган виртуоз башкаручылар барлыкка килә (өске регистрда торбаларның өске регистрында торбалар башкару). Барокко чорын тулы хокук белән "табигый торбаның алтын гасыры" дип атарга мөмкин. Төп принцибы мелодизм, табигый торбалар, көй сызыкларын үтәргә сәләтсез булган классицизм һәм романтизм килү белән икенче планга китәләр һәм оркестрларда бары тик тавыш рәтенең төп баскычларын үтәү өчен генә кулланыла.

1830 нчы елларда уйлап табылган һәм морҗага хроматик тавыш биргән вентильләр механизмы беренче вакытта киң таралыш ала алмады, чөнки барлык хроматик авазлар да интонацион чиста һәм тембр буенча бертөрле түгел иде. Өске тавыш бакыр рухлылар төркемендә бу вакыттан алып тамыр - кардәш инструмент - йомшаграк караңгы һәм камилрәк техник мөмкинлекләре булган тамырны ешрак тапшыра башлады. Корнетлар (торбалар белән беррәттән) XX гасыр башына кадәр оркестрның даими инструментлары була, ул вакытта инструментлар конструкциясен яхшырту һәм быргычылар осталыгын камилләштерү йөгерек һәм тембр проблемасы юкка чыга, һәм тамырлар оркестрдан юкка чыга. Безнең заманда тамырларның оркестр партияләре, кагыйдә буларак, көпшәләрдә башкарыла, гәрчә кайвакыт оригиналь инструмент та кулланыла.

Безнең заманда торба тозлы инструмент, симфоник һәм тынлы оркестр, шулай ук джаз, фанка, ска һәм башка жанрларда кулланыла.

Төрле жанрдагы күренекле тоз трубачылары арасында - Морис Андре, Луи Армстронг, Диззи Гиллеспи, Тимофей Докшицер, Клиффорд Браун, Майлз Дэвис, Чет Бейкер, Фредди Хаббард, Уинтон Марсалис, Сергей Накаряков, Георгий Орвид, Эдди Кэлверт, Артуро Сандоваль.

Гөслә

Гөслә - рус халык кыллы уен коралы, гомумән алганда, диатоник аваз рәтен барлыкка китерүче музыка коралы.

Гөсләләр барлыкка килүнең беренче фаразланган дәлиле 591 елга карый. Аның авторы, грек тарихчысы Феофилакт Симокатта Балтыйк буе славяннарының өч узышчысы турында сөйли. Алар авар ханыннан Фракиягә качып киткәннәр һәм әсирлеккә алынган греклар турында сөйли. Тарихчы сүзләренә караганда, аларның кулларында кифарлар (лиралар) булган, әмма булган мәгълүматларга караганда, борынгы славяннарның кифараларга охшаш башка музыка кораллары була алмаган гөслә:71 кебек. Әлеге фаразның дөреслеге гарәп язучыларының хәзерге Россиянең көньяк-көнбатыш өлешендәге славяннар инструментлары турында соңрак язган мәгълүматлары белән раслана - 28-30.

«Гөслә» атамасы XI йөздән язма чыганакларда очрый. Этимологик яктан ул гусла сүзләре белән бәйле - борынгы рус телендә туган кыл

Рус фольклорында (мәсәлән, гөсләдән уйнаучы Садко, Добрыне Никитиче и Соловье Будимировиче[11] турындагы былиналарда еш кына очрый) тарихи романында да аталалар. Икенче версия буенча, әлеге төр сүзнең яровкалы сүзе ачык, ягъни бәбкә бәбкәләре, клён кисәкләренең төрле-төрле булуы

Кашкарый

Кашкарый (лат. Aster) - Кашкарыйлар гаиләсенең үләнчел үсемлекләре төре, яки катлаулы төсле (Asteraceae) ыругы, ул мәдәнияттә төрле төстәге матур чәчәкле декоратив үсемлекләр буларак киң таралган, ике йөздән артык төрләрен үз эченә ала.

Ыруданың фәнни латин атамасы борынгы грек телендәге ἀστήρ - "йолдыз" сүзеннән килеп чыккан.

Шуны да истә тотарга кирәк, чәчәклектә «бакча кашкарые» дип аталган үсемлек хәзер Астра ыруына түгел, ә аның тугандашы Каллистефус ыруына (Callistephus) керә; бу үсемлекнең дөрес атамасы - кытай Каллистефусы (Callistephus chinensis (L). Nees).

Хәзерге заман аңлавында Aster ыруына керүче барлык төрләр диярлек Евразиядә таралган. Бу ыруга элек кертелгән Америка төрләренең күбесе хәзер башка төрләргә карый - Eucephalus, Symphyotrichum, Eurybia, Oreostemma, Ionactis һәм башкалар.

Кашкарйлар - гади яфраклы берьеллык һәм күпьеллык тамырчы үләннәр.

Боҗралар - катлаулы комплексларга калкан яки себерке рәвешендә җыелган кәрзиннәр; кырый чәчәкләре - телләр, аларның төсе бик төрле; үзәк - вак, көпшәсыман, кагыйдә буларак, сары төстә.

Дәлия

Дәлия - шулай ук (квалификацияләнмәгән әдәбиятта) георги́н (лат. Dahlia), - күзгә күренми торган тамырлы һәм эре төстәге чәчәкле Кашкарый гаиләсенең күпьеллык үләнчел үсемлекләре токымы.

Үсемлек 42 төр бик зур күпьеллык үсемлекләрдән тора, чәчәкләре зур, кайчагында шарсыман. Американың кыргый үсемлек төрләренең чәчәкләре һәрвакыт ике типтагы чәчәкләрдән тора: бөтен чәчәк читләрендә мәҗүсиләр, яки җимешләр, гадәттә ак төстәге чәчәкләр, ә уртасында (дискта) җимеш бирә торган вак көпшәсыман сары чәчәкләр урнашкан. Барлык төсмерләрнең күбесе бакча төрләренең массасына һәм махровлы сортларга керә, аларның барлык чәчәкләре мәдәният белән шыксыз мәҗүсиләргә әверелгән, шуңа күрә алар, шарсыман формага кадәр тулырак итеп, куерак ясала. Чәчәкләр төрле-төрле, кызыл, сары һәм чуар формалар очрый.

Мексика индеецлары дәлияләре "чичичипатль", "акокотле", "кокошочитль" дип атаганнар. Испан интерпретациясендә бу төрле вариацияләрдә "җенес сабаклы чәчәк" дигәнне аңлаткан.

Үсемлекнең латинча исеме - лат. Dahlia - 1791 елда испан ботанигы, Мадридның ботаника бакчасы директоры Антонио Каванильес тарафыннан XVIII гасыр швед ботанигы Андерс Даль, Карл Линней укучысы булган. «Георгин» дигән рус исеме 1803 елда ботаник Карл Вильденов тарафыннан Петербург академигы - ботаника, географ һәм этнограф Иоганн Георги хөрмәтенә чәчәк аткан. Иван (Иоаганн) Георги (1729-1802) тумышы белән немец булган, ләкин Россиядә эшләгән һәм яшәгән һәм хаклы рәвештә рус галиме булып санала.

Таныш булмаган әдәбиятта һәм сөйләшү рус телендә чәчәкләрне ир-ат телендә «георгин» дип атыйлар.