Кедра Митрей

Кедра Митрей (Дмитрий Ива́нович Коре́панов) — удмурт язучысы, шагыйрь, публицист, тәнкыйтьче һәм тәрҗемәче.

Кедра Митрей
Туган телдә исем	Кедра Митрей
Туган	28 сентябрь 1892(1892-09-28) Игра авылы, Нократ губернасы
Үлгән	11 ноябрь 1949(1949-11-11) (57 яшь) Чумаково авылы, Новосибирск өлкәсе, РСФСР
Милләт	удмурт
Ватандашлыгы	ССРБ
Һөнәре	язучы, шагыйрь, имиджмейкер, тәнкыйтьче, тәрҗемәче
Җефет	Корепанова (Савицкая) Анна Станислав кызы(кайчагында "Сорочинская" кыз-фамилиясе күрсәтелә)
Балалар	Валентина, Геннадий, Виктор, Нина, Анатолий, Лев, Владимир, Жанна.
Ата-ана	Корепанов Иван Александрович (Кедра Иван) (әти) Корепанова Анна Кондратьевна (әни)

Тәрҗемәи хәл

Кедра Митрей Анна Савицкая белән. 1915 ел

Ямчы гаиләсендә туа. Гаилә хәерче булган, әмма балаларга белем бирүгә зур игътибар биргән, язучының бертуганы инкыйлабка кадәр агроном белем ала алган. Кедра Митрей үзе 1907 елда Казан укытучылар семинариясенә укырга керә. Анда Максим Прокопьев белән бергә беренче хикәяләрен язган «Сандал» (сандал) конспиратив кулъязма журналын чыгара. 1911 елда беренче тапкыр матбугатка эләгә: Петербургның «Столичные отвуки» газетасында аның «Мотовилиха» (рус телендә) хикәясе басыла. Шул ук елда семинардан атеизм өчен куып чыгарырала (атеизм өчен җинаять җәзасы 1905-1907 еллар инкыйлабыннан соң гамәлдән чыгарыла). 1911-1914 елларда туган як буйлап сәяхәт итә, фольклор үрнәкләрен җыя. Яшь язучы эшсез булып чыга, рус телендә публицистика һәм очраклы яза, хезмәт хакы белән эшли. 1912 елда укытучы исеменә имтихан тапшыра. Әмма укытучы вазифасын 1914 елда гына ала, шул да елында армиягә алына. Благовещенскда хезмәт иткән, анда Пан Реймит тәхәллүсе астында 1915 елда «Эш-Тэрек» дигән трагедиясен бастыра алган. Тик рус телендә һәм кыскартылган формада гына - цензура 4-нче кисәк калдырмаде. Инкыйлабдан соң ук җирле совет оешмалары эшендә катнаша. 1915 елда армия хезмәте вакытында Анна Станислав кызы Савицкая белән өйләнә. Алар Кедра Митрей үлеменә кадәр никахта кала. Себердә Колчак хакимияте урнашкач, кызыл партизан хәрәкәтендә катнаша. 1920 елда туган якларына кайта. 1922 елда РК(б)Фга керә. Өч ел дәвамында Зоре һәм Дебесыларда халык мәгарифе бүлеген җитәкләгән. 1923-1928 елларда «Гудыри» (Күкрәү) газетасы редакторы була. Бу чорда аның әдәби әсәрләренең күп өлеше булдырылды. 1928-1930 елларда Глазов шәһәрендә педагогия училищесы директоры була (хәзерге вакытта В. Г. Короленко исемендәге Глазово дәүләт педагогика институты). 1930-1932 елларда Мәскәүдә аспирантураны тәмамлый, фәннәр кандидаты дәрәҗәсен ала. Киләсе 5 ел Ижауда яши, әдәбият, тикшеренүләр белән шөгыльләнә һәм Удмурт дәүләт университетта укыта. 1937 елның 21 июлендә кулга алына. Рус булмаган интеллигенция вәкилләренең күбесе кебек үк, Япония разведкасы белән бәйләүдә гаепләнәды. Милләтчелектә гаепләнә, Магадан астындагы ГУЛаг лагерена җибәрелә. 1946 елда иреккә чыга. 27.12.1948 - янә кулга алынган. Новосибирск өлкәсенең Чумаково авылында вафат булды 11.11.1949. 1954 елда үлгәннән соң аклана.

Кедра Митрей

Төп әсәрләр

• "Авыру гасыр баласы" тәрҗемәи хәл (рус телендә) - 1911 елда беренче тапкыр 1965 елда, цензур кыскартулар белән нәшер ителә. Тулы текст 2005 елда гына дөнья күрде.
• 1912-1928: "Батырлар турында трилогия». Трилогия язу 1911 елда ниятләнә, ә беренче өлеше, "Эш-Терек" трагедиясе 1912 елда, беренче басмага кадәр өч ел кала язылган. Трилогия автор җыйган фольклор материал нигезендә язылган. Барлык әсәрләрнең исемнәре төп геройлар - удмурт фольклорында популяр батырлар исемнәре белән тәңгәл килә. Башта фикер түбәндәге өч әсәрне үз эченә ала (әсәрләрдә вакыйгалар хронологиясе тәртибендә): "Идна-Батыр", "Эш-Тэрек", "Эш-Туган". Әмма киләчәктә автор фикерне үзгәртте, трилогияне түбәндәге әсәрләр тәшкил итте:
  • 1) "Эш-Тэрек" Трагедия - 1912 ел. Вакыйгалар XVI гасырда бара. Чирмешләр һәм удмуртлар сугышы фон булып тора. Төп герой игелекле һәм данлыклы батыр. Тик хакимият ашкыну һәм гашыйклык аны вәгъдәне бозуга этәрә, бу исә халык һәм Герой өчен фаҗига китерә.
  • 2) "Идна-Батыр" трагедиясе - 1926 ел. "Эш-Тэрек" трагедияда сурәтләнгән вакыйгалар алдыннан була. Автор кешеләрне үзара көчләүгә этәрә алуын аңларга тырыша. Геройларның берсе- мәҗүсилек каһин, Удмуртия башлыгы марилар белән сугышка чакыра. Иске юлбашчы Идна өшкерүны аңлатыра. Пьеса удмуртларның марилар белән килешүе белән тәмамлана.
  • 3) "Юбер-Батыр" поэмасы - 1928 ел. Вакыйгалар әсәрдә сурәтләнгән вакыйгалар "Идна-Батырда" сурәтләнгән алдыннан була. Поэмада Удмуртиянең Россия патшалыгы яулап алулары белән бергә барган хәсрәт сурәтләнгән.
• "Вужгурт" - 1926 (Иске авыл) - инкыйлаб чорында удмурт авылы тормышы турында сөйли торган повесть (1904-1920 ел). Баш герой (Далко Симон) автобиографик үзенчәлекләргә ия.
• "Секыт зӥбет" - 1929 (Авыр кысым) - удмурт телендә беренче роман . Романда вакыйгалар XVIII гасыр ахыры - XIX гасыр башында бара. Фабула удмуртларның көчләп христианлаштыру һәм антифеодаль каршылык белән бәйле. Кедра Митрейның һәм гомумән удмурт әдәбиятының иң танылган әсәрләреннән . "Секыт зӥбет" автор арестына кадәр ике басмага (1929, 1935) түзә. 1932 елда рус теленә тәрҗемә һәм бастыра. Берничә тапкыр роман авторны реабилитацияләгәннән соң чыга (1957 елдан башлап).
• "Зурка Вужгурт" - 1936 (дерелди иске авыл) - "Вужгурт" повестьының икенче төзәтерәүсе. Повесть шактый эшкәртелгән иде. "Буржуаз милләтчелек" беренче гаепләүдән соң язучыга төзелә. (алар 1934 елда ук барлыкка килә). Әлеге редакциядә автор колониаль эскәнҗә тасвирламасын йомшарта. Әмма ул вакытка "халык дошманнары" тарафыннан игълан ителгән кайбер инкыйлабчылар уңай персонажлар булып кала, шул язучының өстерү вакытында кулланыла.

Башка әсәрләр һәм тәрҗемәләр

Санап үтелгән әсәрләрдән тыш берничә пьеса, хикәяләр һәм шигырьләр язган. Ул Удмуртия филологиясе һәм фольклоры буенча тикшеренү мәкаләләре авторы иде. Кедра Митрей берничә Максим Горький әсәрләре һәм фин язучысы П. Пайвяринтның [1] бер повесте удмурт теленгә тәрҗемәдә. "Капитал" тәрҗемә итү башлады, ләкин арест аркасында аны тәмамламады.

Истәлеге

• 1983 елда Зияра Артем кызы Веселая Кедра Митрей багышланган повесть "С надеждой и верой" (Өмет һәм ышанучылык белән) язды.
• 1987 елда Игра бистәдә язучы хөрмәтенә урамнарның берсе дип атала.
• 1992 елда Игра бистәдә ата-аналар йорты урынында һәйкәл куелган. (сын оста Анатолий Аникин, мигъмариятче Касим Галиханов)

Кызыклы фактлар

• Кедр Митрейның "Эш-терек" мотив буенча куелмаган рок-опера бар.

Тышкы сылтамалар

Удмурт дәүләт университеты сайтда 2017 елның 5 июль көнендә [https://web.archive.org/web/20170705045028/http://v4.udsu.ru/default/kedra_mit архивланган.] 2017 елның 5 июль көнендә архивланган.

Удмурт Республикасының Милли электрон китапханәсе сайтда [2] 2023 елның 6 апрель көнендә архивланган.

Әдәбият

1) Большая российская энциклопедия — Большая российская энциклопедия, 2016. — 768 с. — ISBN 978-5-85270-320-0

2) Богомолова, З. А. Творчество Кедра Митрея / З. А. Богомолова. - Ижевск : Удмуртия, 1967. - 116 с.

3) Богомолова, З. А. История удмуртского романа : учеб. пособие / З. А. Богомолова, Удмурт. гос. ун-т. - Ижевск, 1978. - 134, [2] с.

4) Горбушин, М. В. Ӵукна ӟардыку : писательёс сярысь очеркъёс / М. В. Горбушин. - Ижевск : Удмуртия, 1982. - 68 б.

5) Михайловская, Н. М. Романы «Тяжкое иго» Кедра Митрея и «Старый Мултан» М. Петрова : учеб. пособие для сред. школ. Удмурт. АССР / Михайловская Н. М. – Ижевск : Удмуртское книжное издательство, 1959.

6) Опаленный подвиг батыра. Жизнь и творчество Кедра Митрея : воспоминания, статьи, письма, посвящения и произведения Кедра Митрея / сост. З. А. Богомолова ; подгот. текста З. А. Богомоловой. - Ижевск : Удмуртия, 2003. - 351, [1] с. ISBN 5-7659-0153-0 http://elibrary.unatlib.ru/dspace/dsview.html 2019 елның 2 июнь көнендә архивланган.

7) Хакимова В. Х. Кедра Митрей и Гаяз Исхаки: достойные сыновья своих народов: монография / В. Л. Хакимова ; М-во образования и науки Удмуртской Республики, Ижевск : Шелест, 2015. - 121. ISBN 978-5-906027-17-7