Казан губернасы (1708—1781)
Каза́н губернасы — 1708—1781 елларда Рус патшалыгының һәм Россия империясенең административ-территориаль берәмлеге, аның беренче сигез губернасының берсе. Губерна шәһәре — Казан.
| Казан губернасы | |
| рус. Казанская губернiя | |
| Илтамга | |
.jpg) | |
| Нигезләнү датасы | 18 (29) декабрь 1708 |
|---|---|
| Рәсми исем | Казанская губерния һәм Казанская губернiя |
| Дәүләт |
 Россия империясе Рус дәүләте |
| Башкала | Казан |
| Административ-территориаль берәмлек | Россия империясе һәм Рус дәүләте |
| Алмаштырылган | Казан калгайлыгы, Пермь наместниклыгы[d], Пенза наместниклыгы[d], Симбирское наместничество[d] һәм Түбән Новгород губернасы |
| Алыштырган | Казан сарае приказы һәм Казан патшалыгы[d] |
| Гамәлдән чыгу датасы | 28 сентябрь (9 октябрь) 1781 |
 | |
 Казан губернасы Викиҗыентыкта | |
Башта Казан губернасы Иделнең уң һәм сул як ярлары буенча Түбән Новгородтан алып Әстерханга кадәр территорияне колачлый. Ул яшәгән чорда губерна территориясе шактый үзгәргән: Казан губернасыннан мөстәкыйль административ берәмлекләргә: Пенза, Әстерхан (1717), Түбән Новгород (1714, 1717 елда бетерелгән, аннары яңадан 1719 елда) губернага бүленгән.
1780-1781 елда Казан губернасы өлешләреннән Сембер, Пенза, Пермь һәм Казан наместниклыгы оеша.
Тарихы
үзгәртү.svg)
Казан губернасы Петр I нең 1708 елның 18 декабрендәге Указы[1] белән Рус патшалыгының Петр I башлаган административ-территориаль реформасы барышында оеша. Губернаның нигезен 1552 елда Казан ханлыгын басып алганнан соң төзелгән һәм Мәскәүдәге Казан сарае боерыгы белән идарә ителгән Казан өязе территориясе тәшкил итә. Беренче Казан губернаторы итеп Пётр Апраксин билгеләнә.
Казан, Зөя, Пенза, Сембер, Уфа, Әстерхан һәм башка воеводалардан торган.
Башкорт баш күтәрүләре тәмамлангач, 1711 елда Уфа өязе Сенат карамагына тапшырыла. 1728 елда Яркәй Янчурин җитәкчелегендәге башкорт делегациясе император Петр II гә "Воеводалардан һәм целовальниклардан күргән җәбер-золым һәм җәберләүләр буенча эзләнүне һәм җиргә биләмә хокукларын саклау турында" үтенеч яза, шуннан соң императорның «Уфа провинциясенең Казан губернасыннан бүлү турында, аның Сенат идарә тармагында торышы турында»гы[2] указы чыга, аның нигезендә Уфа провинциясе (Минзәләдән тыш) губерна составыннан рәсми рәвештә алына[3].
1714 елның гыйнварында Казан губернасының төньяк-көнбатыш өлешләреннән Түбән Новгород губернасы аерылып чыга. Губерна составына Түбән Новгородтан кала Алатырь, Арзамас, Балахна, Васильсурск, Гороховец, Курмыш, Юрьевец, Ядернә шәһәрләре керәләр. 1717 елның 22 ноябрендә Түбән Новгород губернасы юкка чыга; аның территорияләре яңадан Казан губернасына әйләнеп кайта.
1717 елның 22 ноябрендә Казан губернасы составыннан Әстерхан губернасы[4], аның янәшәсендәге территорияләр бүлеп бирелә: Әстерхан, Гурьев Яицкий (хәзерге Атырау (Казакъстан), Дмитриевск (хәзерге Камышин), Петровский, Самар, Сарытау, Сембер (хәзер Ульяновск), Сызрань, Тирсә шәһәре, Царицын (совр. Волгоград), Кызыл Яр, Кара Яр һәм Кизляр.
1719 елның 29 маенда Түбән Новгород губернасы яңадан мөстәкыйль рәвештә бүлеп бирелә, ә Казан губернасының калган өлеше Казан, Пенза, Зөя, шулай ук Уфа (1728 һәм 1733-1740) провинцияләренә бүленә[5][6].
1727 елның 29 апрелендә Нократ һәм Соликамск губерналары (Пермь дип үзгәртелә) исемле указы буенча Себер губернасыннан тапшырыла.
1744 елның 15 мартында Исәт һәм Уфа провинцияләрен яңа төзелгән Ырынбур губернасы составына тапшыралар.
1775 елда губерна реформасы башлана, аның барышында Казан губернасы берничә наместникка бүленә һәм үз эшчәнлеген туктата: 1780 елның 11 сентябрендә Нократ провинциясеннән һәм Зөя һәм Казан провинцияләре өлешләреннән Нократ наместниклыгы булдырыла, ә көньяк өязләрдән Сембер һәм Пенза наместниклары оештырыла. 1781 елның 27 гыйнварында Пермь провинциясе территориясе төзелгән Пермь наместниклыгы составына тапшырыла, ә шул ук елның 28 сентябрендә Казан губернасының калган территориясе 13 өяз составындагы Казан наместниклыгына үзгәртелә. Шул ук елны губерна һәм өяз шәһәрләренең герблары раслана[5].
1796 елның декабрендә Казан наместниклыгы янә губернага әверелә[5].
Административ бүленеш
үзгәртү1719 елдан Казан, Пенза, Зөя, шулай ук Уфа провинцияләренә бүленә.
Губернаторлар
үзгәртү| Ф. И. О. | Титул, чин, исем | Вазыйфаны биләү вакыты |
|---|---|---|
| Апраксин Пётр Матвеевич | якындагы боярин | |
| Салтыков Пётр Самойлович | якындагы боярин | |
| Салтыков Алексей Петрович | ||
| Менгден Иван Алексеевич | генерал-майор | |
| Волынский Артемий Петрович | генерал-майор | |
| Зотов Василий Никитович | генерал-майор | |
| Волынский Артемий Петрович | генерал-майор | |
| Долгоруков Михаил Владимирович | князь, хакыйкый яшерен киңәшче | |
| Мусин-Пушкин Платон Иванович | граф, хакыйкый яшерен киңәшче | |
| Румянцев Александр Иванович | генерал-лейтенант | |
| Голицын Сергей Дмитриевич | князь, яшерен киңәшче | |
| Вакансия | ||
| Загряжский Артемий Григорьевич | генерал-поручик | |
| Греков Степан Тимофеевич | чын яшерен киңәшче | |
| Головин Фёдор Иванович | граф, яшерен киңәшче | |
| Тенишев Василий Борисович | князь, хакыйкый яшерен киңәшче | |
| Квашнин-Самарин Андрей Никитич | чын яшерен киңәшче | |
| Бранд Яков Ларионович | генерал-поручик | |
| Мещерский Платон Степанович | князь, генерал-поручик |
Вице-губернаторлар
үзгәртү| Ф. И. О. | Титул, чин, исем | Вазыйфаны биләү вакыты |
|---|---|---|
| Кудрявцев Никита Алферьевич | ||
| Кудрявцев Нефед Никитович | полковник | |
| Соймонов Леонтий | генерал-майор | |
| Тенишев Василий Борисович | князь, генерал-адъютант, яшерен киңәшче | |
| Кудрявцев Иван Павлович | надворный советник | |
| Вадбольский Пётр Михайлович | князь, полковник, губернаторның 1 нче иптәше | |
| Римский-Корсаков Михаил Андреевич | коллеж киңәшчесе, губернаторның 2 нче иптәше | |
| Кудрявцев Иван Павлович | статский советник,губернаторның 1 нче иптәше | |
| Жданов Александр Акимович | статский советник, губернаторның 2 нче иптәше | |
| Попов Александр Васильевич | подполковник, губернаторның 1 нче иптәше | |
| Львов Николай Петрович | надворный советник, губернаторның 2 нче иптәше | |
| Желтухин Фёдор Фёдорович | полковник, статский советник, губернаторның 1 нче иптәше, хакимнең поручигы | |
| Попов Александр Васильевич | подполковник, губернаторның 2 нче иптәше |
Искәрмәләр
үзгәртү- ↑ Казанская губерния - Территориальная история - Тематические проекты Руниверс
- ↑ История башкирских родов. Елан. Том 9. Часть 1 / С. И. Хамидуллин, Ю. М. Юсупов, Р. Р. Асылгужин, Р. Р. Шайхеев, И. Р. Саитбатталов, В. Г. Волков, А. А. Каримов, А. М. Зайнуллин, Ф. Ф. Гайсина, Р. М. Рыскулов, А. Я. Гумерова, Г. Ю. Галеева, Г. Д. Султанова.— Уфа: ГУП РБ Уфимский полиграфкомбинат, 2015.— С.34,35,36.— 720 с.— ISBN 978-5-85051-637-6.
- ↑ Муратова В. Н.Казанская губерния//Башкирская энциклопедия / гл. ред. М. А. Ильгамов.— Уфа: ГАУН «Башкирская энциклопедия», 2015—2020.— ISBN 978-5-88185-306-8.
- ↑ Астраханская губерния - Территориальная история - Тематические проекты Руниверс
- ↑ 5,0 5,1 5,2 КАЗАНСКАЯ ГУБЕРНИЯ • Большая российская энциклопедия - электронная версия
- ↑ Сенатом принят именной указ Петра I об устройстве губерний.