Зур Эт йолдызлыгы

Зур Эт йолдызлыгы (лат. Canis Major) — көньяк ярымшардагы йолдызлык, Орионнан көньяк-көнчыгышта урнаша; күк йөзенең иң якты йолдызы Сириусны эченә ала. Иң яхшы күренүчәнлек шартлары декабрь–гыйнвар айларында була. Россиянең үзәк һәм көньяк өлкәләрендә күренә.

Зур Эт
Зур Эт сурәтне зурайтырга өчен чиртегез
Латинча исем	Canis Major (иял. к.: Canis Majoris)
Кыскартма	CMa
Нигез	Эт
Туры калкулык	6^h 07^m тан 7^h 22^m кача
Авышлык	−33° тан −11° кача
Мәйдан	380 кв. градус (43 урын)
Иң якты йолдызлар (зурлык < 3^m)	Сириус (α) — −1,46^m Газараэ (ε) — 1,5^m Вәзен (δ) — 1,84^m Мирзам (β) — 1,98^m Әлгазраэ (η) — 2,45^m
Метеор агымнары	юк
Янәшә йолдызлыклар	Бермөгез Куян Күгәрчен Кораб Койрыгы
Йолдызлык +57° тан −90° кача киңлекләрендә күренә. Русия территориясендә иң яхшы күренүчәнлек вакыты — декабрь–гыйнвар.

Йолдызлар

Зур Эт α — Сириус (лат. Sirius, бор. грек. Σείριος — «якты» яки «эссе көн»), −1,46^m йолдызча зурлыктагы йолдыз. Җирдән 8,6 яктылык елы ераклыкта урнаша һәм аның яктыртучанлыгы Кояшныкыннан 23 тапкып артыграк. Шуңа күрә ул күк йөзендә иң якты йолдыз булып тора.

Зур Эт β — Мирзам (гарәп. مرزم‎ мирзам — «өндәүче» яки мурзим — «бәй», рус. Мирцам) — +1,98^m күренмә йолдызча зурлыктагы аклы-күкле якты зур йолдыз. Җирдән якынча 500 яктылык елы ераклыкта тора.

Зур Эт γ — Мөхлифәйн (гарәп. محلفين‎ мөхлифәйн — «этнең күзе», рус. Мулифен) — +4,11^m күренмә йолдызча зурлыктагы аклы-күкле якты зур йолдыз. Җирдән якынча 402 яктылык елы ераклыкта тора.

Зур Эт δ — Вәзен (гарәп. وزن‎ вәзн — «авырлык»^[1], рус. Везен) — йолдызлыкның яктырыш буенча өченче йолдыз. Бу +1,83^m күренмә йолдызча зурлыктагы сарылы-аклы үтә зур йолдыз. Җирдән якынча 1800 яктылык елы ераклыкта тора.

Зур Эт ε — Газараэ (гарәп. العذارى‎ әл-‘әҙара’ — «гыйффәтле кызлар»^[2], рус. Адара) — +1,51^m күренмә йолдызча зурлыктагы күк якты зур йолдыз. Җирдән якынча 430 яктылык елы ераклыкта тора. Аның яктыртучанлыгы Кояшныкыннан 20 000 тапкыр артыграк, ә өслегенең температурасы 25 000 К тәшкил итә.

Зур Эт ζ — Фуруд (гарәп. فرد‎ фуруд — «ялгыз», «аерылган»)— +3,02^m күренмә йолдызча зурлыктагы куш йолдыз. Җирдән якынча 336 яктылык елы ераклыкта тора. Зур Эт ζ A — баш эзлеклелектәге аклы-күкле йолдыз үзенең күренмәс иптәше Зур Эт ζ B белән гомуми масса үзәге тирәсендә 675 көн эчендә әйләнеп чыгалар.

Зур Эт η — Әлгазраэ (гарәп. العذرة‎ әл-‘әҙра — «гыйффәтле кыз»^[3], рус. Алудра) — +2,45^m күренмә йолдызча зурлыктагы күк үтә зур йолдыз. Аның яктыртучанлыгы Кояшныкыннан 300 000 тапкыр артыграк, ә өслегенең температурасы 22 000 К тәшкил итә.

Зур Эт VY — бәлки иң зур һәм иң якты йолдызлардан берсе йолдыз, гадәттән тыш зур йолдыз. Аның радиусы 1420 Кояшныкына (≈17–19 а.б.) тигез, әмма массасы зур түгел — 30–40 Кояшныкы. Шуңа күрә аның тыгызлыгы гадәттән тыш түбән һәм 0,000005–0,00001 кг/м³ тәшкил итә. Җирдән 5000 яктылык елы ераклыкта урнаша.

Әл-Газараэ яки «Гыйффәтле Кызлар» йолдызлар төркеме

Мөхәммәд әл-Әхсаси әл-Мөвәккыйт якынча 1650 елда тәмамланган зайичәсендә Зур Эт ε — Әүвәл әл-Газраэ (Беренче Кыз), ο² — Сани әл-Газраэ (Икенче Кыз), δ — Салис әл-Газраэ (Өченче Кыз), η — Рабигъ әл-Газраэ (Дүртенче Кыз)^[4] гарәп исемнәре йөртәләр, ә берлектә — әл-Газараэ (Гыйффәтле Кызлар).

Тарих һәм исемнәр

Зур Эт — борынгы йолдызлык, эткә охшаган якты йолдызлар төркеме Сириус йолдызы тирәсендә оешты. Борынгы греклар карашлары буенча бу Орионның яки Икарийның эте. Әл-Бируни үзенең 1030 елда тәмамланган «Мәсгуд канунында» птолемейныкы бор. грек. κύων («эт») сүзене Кәлбеләкбәр (гарәп. الكلب الأكبر‎ әл-кәлб әл-әкбәр — «зур эт»^[5]) сүзләре белән тәрҗемә иткән^[6].

Искәрмәләр

↑ Вәзен — үлчәү. — Гарәпчә-татарча-русча алынмалар сүзлеге: татар әдәбиятында кулланылган гарәп һәм фарсы сүзләре / К.З. Хәмзин, М.И. Мәхмүтов, Г.Ш. Сәйфуллин. — Казан: Тат. кит. нәшр., 1965. — 792 б. — Б. 55.
↑ Газраэ — кыз, гыйффәтле кыз. — Гарәпчә-татарча-русча алынмалар сүзлеге: татар әдәбиятында кулланылган гарәп һәм фарсы сүзләре / К.З. Хәмзин, М.И. Мәхмүтов, Г.Ш. Сәйфуллин. — Казан: Тат. кит. нәшр., 1965. — 792 б. — Б. 67.
↑ Газраэ — кыз, гыйффәтле кыз. — Гарәпчә-татарча-русча алынмалар сүзлеге.
↑ Әүвәл — беренче; сани — икенче; салис — өченче; рабигъ — дүртенче; газраэ — кыз, гыйффәтле кыз. — Гарәпчә-татарча-русча алынмалар сүзлеге.
↑ Кәлб — эт; әкбәр — өлкәнрәк, иң бөек, иң өлкән, иң зур, иң дәү. — Гарәпчә-татарча-русча алынмалар сүзлеге.
↑ Звездный каталог ал-Бируни с приложением каталогов Хайама и ат-Туси // Историко-астрономические исследования. Вып. VIII. — М.: Физматгиз, 1962. — С. 184.

[1] Вәзен — үлчәү. — Гарәпчә-татарча-русча алынмалар сүзлеге: татар әдәбиятында кулланылган гарәп һәм фарсы сүзләре / К.З. Хәмзин, М.И. Мәхмүтов, Г.Ш. Сәйфуллин. — Казан: Тат. кит. нәшр., 1965. — 792 б. — Б. 55.

[2] Газраэ — кыз, гыйффәтле кыз. — Гарәпчә-татарча-русча алынмалар сүзлеге: татар әдәбиятында кулланылган гарәп һәм фарсы сүзләре / К.З. Хәмзин, М.И. Мәхмүтов, Г.Ш. Сәйфуллин. — Казан: Тат. кит. нәшр., 1965. — 792 б. — Б. 67.

[3] Газраэ — кыз, гыйффәтле кыз. — Гарәпчә-татарча-русча алынмалар сүзлеге.

[4] Әүвәл — беренче; сани — икенче; салис — өченче; рабигъ — дүртенче; газраэ — кыз, гыйффәтле кыз. — Гарәпчә-татарча-русча алынмалар сүзлеге.

[5] Кәлб — эт; әкбәр — өлкәнрәк, иң бөек, иң өлкән, иң зур, иң дәү. — Гарәпчә-татарча-русча алынмалар сүзлеге.

[6] Звездный каталог ал-Бируни с приложением каталогов Хайама и ат-Туси // Историко-астрономические исследования. Вып. VIII. — М.: Физматгиз, 1962. — С. 184.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]