Бәлүҗ теле

Бәлүҗ теле (үзатамасы Калып:Lang-bal بلوچ [baloːt͡ʃ] بلوچی балуч, балочи) — бәлүҗләрнең теле. Пакистан Ислам Җөмһүриятендә, Иранда, Әфганстанда, Төрекмәнстанда, Таҗикстанда, Оманда, Берләшкән Гарәп Әмирлекләрендә, Һиндстанда таралган. Бәлүҗ телендә сөйләшүчеләрнең гомуми саны – 7,5 - 10 млн кеше (бәя).

Бәлүҗ теле
Үзисем:	بلوچی балучи, балочи
Илләр:	Пакистан, Иран, Әфганстан, Оман, Төрекмәнстан БГӘ
Төбәкләр:	Уттар-Прадеш, Гөҗәрат (Һиндстан)
Рәсми халәт:	Бәлүҗистан
Күзәтүдә тора:	рәсми идарә юк
Сөйләшүчеләр саны:	~7 500 000 - 10 000 000
Классификация
Төркем:	???
Язу:	гарәп язуы, кириллица
Тел кодлары
ГОСТ 7.75–97:	беу 095
ISO 639-1:	—
ISO 639-2:	bal
ISO 639-3:	bal

Файл:Iranian-languages-map.jpg

Бәлүҗ теле таралышы куе кызыл төстә бирелгән

Бәлүҗ теле иран телләренә керә (төньяк-көнбатыш төркемчәсе). Ике диалектка бүленә: көнбатыш һәм көнчыгыш диалектлар. Дж.Х. Элфенбейн (J.H. Elfenbein) «The Baluchi Language» (1966) фәнни хезмәтендә бәлүҗ телен ваграк сөйләшләргә дә аерган: рахшани (әфган, келат, чагай-харан, пәнҗгур, чик буе, мары яки төрекмән), сараван, лотуни, кечи, диңгез яр буе, Көнчыгыш таулар сөйләшләре.

Тел үзенчәлекләре

Фонетикада

Бәлүҗ теле фонетикасына архаизм билгеләре, аерым алганда, сузык авазларны әйтелеш озынлыгы буенча фонологик капма-каршы кую хас. Мәсәлән, áí abár rást-ant («аның сүзләре хак») һәм áí abár rást-ant («аның сүзен ишеттеләр») җөмләләренең мәгънәсе арттан икенче сузыкны озынрак яки кыскарак әйтү белән үзгәрә.

Морфологиядә

Исемнәр һәм алмашлыклар 4 килештә төрләнә. Фигыль сүз төркеменең 2 залогы, 4 юнәлеше бар. Үткән заман фигыльнең күчемле-күчемсез төрләрен куллануда аерымлык бар. Күчемле фигыль булганда җөмлә эргатив төр буенча төзелә (төрекмән сөйләшеннән башка диалектларда). Күчемсез фигыль белән җөмләнең номинатив төре төзелә. Хәзерге заман фигыль белән бары тик номинатив җөмлә генә төзеп була.

Лексика

Татар теле	Бәлүҗ теле	Татар теле	Бәлүҗ теле
Ходай	Xudá	дөя	hoşter
йолдыз	istál	кичә	şap
ата	pit/piss	ана	más/ mát
авыз	dap	баш	sarag
ир кардәш	bras/brat	кыз кардәш	gwar/guar
өй	lúg/ges	туган	brás
учак	çokk/zág	кан	hon

Саннар

1 - yakk

2 - do

3 - sey

4 - čár

5 - panč

6 - šaš

7 - hapt

8 - hašt

9 - noh

10 – dah

Әлифба

Пакистан Ислам Җөмһүриятендә һәм Әфганстанда яшәүче бәлүҗләр гарәп графикасы нигезендә ясалган язу кулланалар. Иң борынгы язма истәлекләре XVIII гасырга карый.

Бәлүҗ телен латин графикасына нигезләнгән язуга күчерү омтылышы 1930 елларда ССРБда, XX гасыр ахырында Пакистанда һәм Европа илләрендә яшәүче бәлүҗләр өчен ясала.

1990 еллар башында Төрекмәнстанда бәлүҗләр өчен кирил әлифбасына нигезләнгән язу кертергә уйлыйлар.

Гарәп графикасы

ا آ ب پ ت ٹ ج چ د ڈ ر ڑ ز ژ س ش ک گ ل م ن و ھ ء ی ے

Латин

a á b c d ď e f g ĝ h i í j k l m n o p q r ř s š t ť u ú v w x y z ž ay aw

Латин (ССРБ, 1930 елларда)

a ә в c ç d ᶁ e f g h i j k ʟ m n o p q r s ş t ƫ u v x z ƶ '

Кирилл (Төрекмәнстан, 1990)

a ā б в г ғ д д̨ е ē ё ж җ з и ӣ й к л м н о ō п р р с т т у ӯ ф х ц ч ш щ ъ ь э ю я

Чыганаклар

1. Большая российская энциклопедия. В 30 томах. Том 3 (Ба-Бо). М.: НИ БРЭ, 2005. ISBN 978-5-85270-331-1

Әдәбият

1. М.Г. Пикулин. Белуджи. М., 1959.
2. В.А. Фролова. Белуджский язык. М., 1960.
3. В.С. Расторгуева. Белуджский язык. Китапта: Языки народов СССР. I том. М., 1966.
4. Е.Г. Гафферберг. Белуджи Туркменской ССР. М., 1969.
5. В.В. Мошкало. Белуджский язык. Китапта: Основы иранского языкознания. Новоиранские языки: северо-западная группа. М., 1991.

Сылтамалар

• Encyclopædia Iranica: Baluchi Language and Literature(ингл.)