Абрам Алиханов

Абрам Алиханов
Абрам Алиханов
Туган телдә исем	әрм. Աբրահամ Իսահակի Ալիխանյան
Туган	20 февраль (4 март) 1904; Тбилиси, Россия империясе
Үлгән	8 декабрь 1970 (66 яшь); Мәскәү, СССР
Күмү урыны	Новодевичье зираты[d]
Ватандашлыгы	Россия империясе; СССР
Әлма-матер	Санкт-Петербург политехник университеты
Һөнәре	физик, уйлап табучы, төшче галим, университет профессоры
Эш бирүче	РФА физика-техника институты[d] һәм Теоретик һәм эксперименталь физика институты[d]
Балалар	Тигран Алиханов[d]
Кардәшләр	Артём Алиханьян һәм Сос Алиханян[d]
Хәрби дәрәҗә	генерал[d]
Гыйльми дәрәҗә:	физика-математика фәннәре докторы[d]
	Абрам Алиханов Викиҗыентыкта

Абрам Исаакович Алиханов (Алиханян) (әрм. Աբրահամ Իսահակի Ալիխանով; 1904 елның 20 феврале [4 марты], Тифлис, Россия империясе — 1970 елның 8 декабре, Мәскәү, ССРБ) — совет физигы. ССРБда атом-төш физикасына нигез салучыларның берсе. Беренче совет атом бомбасын оештыручыларның берсе. Теоретик һәм эксперименталь физика институтына нигез салучы. Әгъза-корреспондент (1939), ССРБ Фәннәр академиясе академигы (1943), Әрмән ССР Фәннәр академиясе академигы (1943)^[4]. Социалистик Хезмәт Каһарманы, өч тапкыр Сталин премиясе лауреаты.

Артём Исаакович Алиханьянның туган абыйсы.

Тормыш юлы

1904 елның 20 февралендә Тифлис шәһәрендә әрмән гаиләсендә туа^[5]. Әтисе поезд машинисты булган^[6]. Ленинград политехника институтын тәмамлый (1928).

1927—1941 елларда ССРБ ФА Ленинград физика-техник институтында эшли. Шул ук вакытта 1930 еллар башында В. Г. Хлопин җитәкчелегендә Радий институты циклотрон корылмасын Г. А. Гамов, И. В. Курчатов һәм Л. В. Мысовский белән бергә кора. В. Н. Рукавишников белән бергә Л. В. Мысовский ассистенты вазыйфасында була, корылма өлешләренә заказлар урнаштыра һәм аларны җитештерүне һәм сынауны күзәтә^[7].

Фәнни-тикшеренү төркеменә керә (Б. С. Джелепов, А. И. Алиханов һәм А. И. Алиханян), алар 1934 елда беренчеләрдән булып ясалма радиоактивлык күренешен күзәтәләр^[8].

1944 елда Абрам Алиханов Мәскәү дәүләт университетының физик факультеты эшчәнлегендә катнаша.

1945 елда ул Теоретик һәм эксперименталь физика институтын оештыра, 1968 елга кадәр аның директоры була.

1945 елның 20 августында совет атом проекты составына кертелә. № 9887сс/оп «ГКО каршындагы Махсус комитет (атом энергиясен куллану буенча) турында»гы Дәүләт оборона комитеты Карарында ул техник советның гыйльми секретаре вазыйфасына билгеләнә^[9]. Проект кысаларында ССРБ Фәннәр академиясенең 3 нче номерлы Лабораториясен (ИТЭФ) булдыруда катнаша, Б. Л. Ванников, Н. А. Борисов һәм А. И. Алиханов составында институт төзүендә катнаша. И. А. Бенедиктов тарафыннан ССРБ Халык Комиссарлары Советының «ССРБ Фәннәр академиясенең 3 нче Лабораториясен оештыру турында» 3010-895сс номерлы карарының әзер проекты төзәтелә^[10].

1945 елның 30 ноябрендә Махсус комитет утырышында аңа галимнәр төркеме белән (Л. Д. Ландау, Ю. Б. Харитон, А. Б. Мигдал, С. А. Рейнберг, М. А. Садовский, С. С. Васильев һәм А. П. Закощиков) җитәкчелек итү йөкләнә. П. Л. Капица нотыгы нигезендә, алар Хиросима һәм Нагасаки атом бомбаларын куллану нәтиҗәләре турында булган материалларны анализларга һәм шартлаткыч дулкын факторының, җылылык факторының һәм радиоактив нурланыш факторының эффективлыгын билгеләргә дигән бурыч алалар^[10].

1966 елның мартында И. В. Сталинны реабилитацияләүгә каршы КПСС ҮК Президиумына 13 совет фәне, әдәбияты һәм сәнгате эшлеклесе хатына кул куя^[11].

Хатыны — Слава Соломоновна Рошаль (1916 елгы), скрипкачы, Бөтенсоюз музыкант-башкаручылар конкурсы лауреаты. Улы — Тигран Абрамович Алиханов (1943 ел), Совет һәм Россия пианисты, Мәскәү консерваториясе профессоры, Россия Федерациясенең халык артисты. Кызы — Алиханова Евгения Абрамовна (1949 елгы), Совет һәм Россия скрипкачысы, «Мәскәү кыл квартеты» ансамбленең беренче скрипкасы, 1991 елдан АКШта эшли.

1970 елның 8 декабрендә Мәскәүдә вафат була, Новодевичье зиратында җирләнә^[12].

Фәнни эшчәнлек

Абрам Алихановның хезмәтләре атом-төш физикасына, космик нурлар физикасына, физикага һәм атом-төш реакторларының техникасына, тизләтү техникасына, элементар кисәкчәләренең физикасына багышланган. 1934 елда А. И. Алиханьян һәм М. С. Козодаев белән бергә дулкынланган ядрәнең эчке энергия конверсиясе нәтиҗәсендә электрон-позитрон пар барлыкка килүен ача, 1936 елда А. И. Алиханьян һәм Л. А. Арцимович белән бергә электрон һәм позитрон аннигиляциясендә энергия һәм импульс саклануын эксперименталь рәвештә раслый. Алиханьян белән берлектә күп санлы радиоактив элементларның бета-спектрын төгәл өйрәнә һәм спектр формасының элементның серия санына бәйләнешен ачыклый. Алар беренче тапкыр ⁷Be-да К-кулга алынган ядрәләрдән нейтриннар барлыгын раслау өчен экспериментлар идея тәкъдим итәләр, Арагац тавында космик нурлар физикасы буенча берничә экспериментлар үткәрәләр, бу исә яңа юнәлеш — элементар кисәкчәләренең физикасы үсешен стимуллаштыра.

Беренче совет атом-төш реакторларын төзүдә катнаша, атом-төш реакторларында авыр су юнәлеше җитәкчесе була. 1949 елда ике елдан кимрәк вакыт эчендә, аның җитәкчелегендә ССРБда авыр суда беренче тикшеренү реакторы төзелә^[13]. Аның фәнни җитәкчелеге астында беренче сәнәгать авыр су реакторы 1951 елда 233 уран, тритий һәм плутоний җитештерү өчен җибәрелә^[14].

1955 елда «Өч йөз хаты»на кул куя.

1957 елда бета-таркалышта электроннарның продольле полярлашуын үлчи, бу исә зәгыйфь үзара тәэсир итешүдә вакыт төгәллеге булмау фактын югары төгәллек белән билгеләргә мөмкинлек бирә.

Югары энергия физикасының эксперименталь базасын үстерүгә зур өлеш кертә. ССРБда 7 млрд. эВ катгый фокуслы беренче протон синхронны төзүдә катнаша (1961 елда сафка баса) һәм 70 млрд. эВ энергиясенә У-70 Серпух протон тизләткеченең проектына нигез сала.

Хәтер

Абрам Алиханов исеме Теоретик һәм эксперименталь физика институтына бирелә. Мәскәү шәһәренең Северный бистәсендәге Төньяк-Көнчыгыш административ округындагы урам аның исеме белән аталган.

Хезмәтләр

Алиханов А. И., Алиханьян А. И. Искусственное получение радиоактивных элементов // УФН. — 1935. — № 2.
Алиханов А. И., Алиханьян А. И. Новые данные о природе космических лучей // УФН. — 1945. — № 1.
Алиханов А. И. Тяжёлые мезоны // УФН. — 1953. — Т. 50. — № 8.
Алиханов А. И. Избранные труды. — М.: Наука, 1975.

Әдәбият

Алиханов Абрам Исаакович // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
Александров А. П., Джелепов В. П., Никитин С. Я., Харитон Ю. Б. Памяти Абрама Исааковича Алиханова // УФН. — 1974. — Т. 112. — № 4.
Храмов, Ю. А. Алиханов Абрам Исаакович // Физики : Биографический справочник / Под ред. А. И. Ахиезера. — Изд. 2-е, испр. и доп. — М. : Наука, 1983. — С. 10. — 400 с. — 200 000 экз.
Академик А. И. Алиханов: Воспоминания, письма, документы. 2021 елның 26 октябрь көнендә архивланган. — Л., 1989 (2-е изд. М: Физматлит, 2004).
Физики о себе / Под ред. В. Я. Френкеля. Л., 1990.
Абов Ю. Г. От физики лучей Рентгена до физики элементарных частиц (К 100-летию со дня рождения академика А. И. Алиханова) // ЭЧАЯ. — 2005. — Т. 36. — № 1. — С. 5-22.
Богуненко Н. Н., Пелипенко А. Д., Соснин Г. А. Белов Анатолий Сергеевич // Герои атомного проекта. — Саров: Росатом, 2005. — С. 43—44. — ISBN 5-9515-0005-2.

Искәрмәләр

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 ^1,5 Әрмән совет энциклопедиясе / мөхәррир Վ. Համբարձումյան, Կ. Խուդավերդյան — Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 1974.
https://wikidata.org/wiki/Track:Q164396https://wikidata.org/wiki/Track:Q124405912https://wikidata.org/wiki/Track:Q6429958https://wikidata.org/wiki/Track:Q2657718
↑ ^2,0 ^2,1 Алиханов Абрам Исаакович // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / мөхәррир А. М. Прохорова — 3-е изд. — Москва: Советская энциклопедия, 1969.
https://wikidata.org/wiki/Track:Q17378135https://wikidata.org/wiki/Track:Q649https://wikidata.org/wiki/Track:Q5061737
↑ Брокгауз энциклопедиясе
https://wikidata.org/wiki/Track:Q237227https://wikidata.org/wiki/Track:P5019
↑ Биографические сведения на сайте Академии наук Армении
↑ Атомный проект СССР: документы и материалы / Под общ. ред. Л. Д. Рябева. — Наука, 1998. — Т. 1. — С. 313."Алиханов Абрам Исаакович — член-корреспондент Академии наук. Беспартийный. Армянин. Год рождения 1904."
↑ Армяне. Uz 2010 елның 19 февраль көнендә архивланган.
↑ Хлопин В. Г. Памяти Льва Владимировича Мысовского (некролог) // Выпуск УФН : Сборник УФН. — М., 1940. — Т. 1, вып. Январь. — С. 23.
↑ Сергиенко В. А,. Воспоминания об Учителе. К 100-летию со дня рождения Б.С.Джелепова 2016 елның 4 июнь көнендә архивланган. // Санкт-Петербургский университет : журнал. — СПбГУ: издательство СПбГУ, 2010. — Вып. 3 декабря, № 16 (3823). — ISSN 1681-1941
↑ Распоряжение ГКО СССР от 20 августа 1945 года № 9887сс/ов «О специальном комитете [по использованию атомной энергии] при ГКО» Викитека
↑ ^10,0 ^10,1 Протокол № 9 заседания Специального комитета при Совнаркоме СССР. Москва, Кремль 30 ноября 1945 года Викитека
↑ Письма деятелей науки и культуры против реабилитации Сталина
↑ Могила А. И. Алиханова на Новодевичьем кладбище
↑ Киселев Г В, Конев В Н «История реализации ториевого режима в советском Атомном проекте» УФН 177 1361 (2007)
↑ Круглов А. К. Штаб Атомпрома. — 1988

Сылтамалар

«Илнең каһарманнары» сәхифәсендә Абрам Алиханов

[_88ee59ecf54ce990-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 ^1,5 Әрмән совет энциклопедиясе / мөхәррир Վ. Համբարձումյան, Կ. Խուդավերդյան — Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 1974.
https://wikidata.org/wiki/Track:Q164396https://wikidata.org/wiki/Track:Q124405912https://wikidata.org/wiki/Track:Q6429958https://wikidata.org/wiki/Track:Q2657718

[_40bf627c57323488-2] 2,0 ^2,1 Алиханов Абрам Исаакович // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / мөхәррир А. М. Прохорова — 3-е изд. — Москва: Советская энциклопедия, 1969.
https://wikidata.org/wiki/Track:Q17378135https://wikidata.org/wiki/Track:Q649https://wikidata.org/wiki/Track:Q5061737

[_f513f1ed61dfb31d-3] Брокгауз энциклопедиясе
https://wikidata.org/wiki/Track:Q237227https://wikidata.org/wiki/Track:P5019

[ArmAcademy-4] Биографические сведения на сайте Академии наук Армении

[5] Атомный проект СССР: документы и материалы / Под общ. ред. Л. Д. Рябева. — Наука, 1998. — Т. 1. — С. 313."Алиханов Абрам Исаакович — член-корреспондент Академии наук. Беспартийный. Армянин. Год рождения 1904."

[6] Армяне. Uz 2010 елның 19 февраль көнендә архивланган.

[7] Хлопин В. Г. Памяти Льва Владимировича Мысовского (некролог) // Выпуск УФН : Сборник УФН. — М., 1940. — Т. 1, вып. Январь. — С. 23.

[8] Сергиенко В. А,. Воспоминания об Учителе. К 100-летию со дня рождения Б.С.Джелепова 2016 елның 4 июнь көнендә архивланган. // Санкт-Петербургский университет : журнал. — СПбГУ: издательство СПбГУ, 2010. — Вып. 3 декабря, № 16 (3823). — ISSN 1681-1941

[9] Распоряжение ГКО СССР от 20 августа 1945 года № 9887сс/ов «О специальном комитете [по использованию атомной энергии] при ГКО» Викитека

[:0-10] 10,0 ^10,1 Протокол № 9 заседания Специального комитета при Совнаркоме СССР. Москва, Кремль 30 ноября 1945 года Викитека

[11] Письма деятелей науки и культуры против реабилитации Сталина

[12] Могила А. И. Алиханова на Новодевичьем кладбище

[reactor-13] Киселев Г В, Конев В Н «История реализации ториевого режима в советском Атомном проекте» УФН 177 1361 (2007)

[14] Круглов А. К. Штаб Атомпрома. — 1988

[4]

[1]

[2]

[3]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]