Урал таулары

Ура́л таулары — Көнбатыш Себер һәм Көнчыгыш Европа үзәнлекләре арасында урнашкан таулык. Иң биек ноктасы – Народная тавы (1875 м). Россия һәм Казахстан территорияләрендә урнашкан. Шулай ук Европа белән Азия кыйтгаларын бүлүче табигый чик булып тора.

Урал таулары
60°0′0″ т. к. 60°0'0" кч. о.
Илләр	Россия Россия Казакъстан Казакъстан
Барлыкка килү периоды	Девон (410—360 млн ел элек) — Триас (251—199 млн ел элек)
Мәйдан	781,1 тыс. км²
Озынлык	2500 км
Киңлек	40−150 км
Иң биек түбәсе	Народная
Иң биек ноктасы	1895 м
Урал таулары Викиҗыентыкта

Географик аспектлар

Урал таулары рельефы. Көнчыгышында Көнбатыш Себер үзәнлеге, көнбатышында Көнчыгыш Европа үзәнлеге урнашкан.

Урал тауларының көнчыгыш битләүләре буенча Европа һәм Азия кыйтгаларын бүлүче уйланма чиге уза.

Географик ягыннан Урал таулары бшл өлешкә бүленәләр:

• Поляр Урал,
• Поляр буе Уралы,
• Төньяк Урал,
• Үзәк яки Урта Урал,
• Көньяк Урал.

Төньякта Урал тауларының дәвамы буларак Пай-Хой тауларны , ә көньякта — Мугоҗар тауларны санарга мөмкин.

Урал таулары системасы Кара диңгезеннән Җаек киңлек агымына кадәр меридиональ юнәлештә сузылган. Озынлыгы 2000 км кичү, киңлеге 40-60 км (100 км чаклы).

Төньяк көнбатышта Пай Хой сырты һәм Вайгач утравы аша Яңа Җир архипелагы тауларына барып кисешә, көньякта Можар таулары аның дәвамы булып тора. Урал таулары табигый кергәндә морфоструктура кергәндә белән тап килә, анда табигать шартларының бөтен компонентлары характерында кискен үзгәрешләр күзәтелә. Көнчыгыш сиге тектоник тел белән Көнбатыш Себернең дүртенчел утырмалар кушылган урынга тап килә, көнбатыш сиге ачык сизелми, Төньяк һәм Урта Уралда ачык күренә, Җаек алды бөгелү аша үтә.

Урал катлаулы җеп җыерчыклы сыртсыз өлкәсе булып тора.

Уралдылар тулысынча төрле формада күренә, Урал төньягында аларның көнчыгыш зоналары Көнбатыш Себер бассейны капламасы астына күмелә.

Урал структурасында Пермь модасы белән тулган Урал алды бөгелү; палеозой континенты читтәге сай һәм тирән булган катламнардан торган Көнбатыш Җаек җыерчыклар зонасы; протерозой катламнарының ялангачланган борынгы комплекслары булган Үзәк Урал зонасы; Магниттау зонасы — палеозойга караган Палеогра океаны төбе һәм анда үскән утрау дугалары комплекслары; палеозойның төрле типтагы утырмалары белән капланган һәм гранит инструцияләр белән тишкәләнгән протерозой микроконтексты герое булган Көнчыгыш Җаек зонасы; катлаулы төзелешендә континенталь, океан, утрау дугалары комплекслары катнашкан Урал аръягындагы зонасы аерыла.

Орографик элементлары геол. структуралар белән ориентирдан. Ерак төньякта тәбәнәк (467 м чаклы) вак дулкын калку — Пай Хой урнашкан, аннан көньяктарак — Котып аръягындагы Уралның абсолют биеклеге 1000 м күчү.

Поляр Урал

Собь Елецк юлының көньягыннан Котып Урал башлана. Хулга е. (Об е. басс.) югары агымыннан Угор е. (Печора е. басс.) кадәр Котып яны Урал сузыла.

Поляр буе Уралы

Поляр буе Уралы — Уралның иң биек таулары белән район.

Киң, биек җәенке тауларда сыртлар күтәрелә. Исследовательский сыртында Уралның иң биек түбәсе — Народная тавы (1894 м) урнашкан.

Төньяк Урал

Төньяк Урал. Конжаковский камень (1569 м) тавы.

Төньяк Урал Тельпосиз тавы (1617 м) киңлегеннән башлана һәм Конаков ташы тавы (1569 м) киңлегендә тәмамлана, бу аралыкта Урал көнчыгыш озынлыкның 59° меридианы буйлап сузыла, җәенке таулы 3 сырт аерыла, үзәк сырты Таш билбау (Ойка Чакур к. — 1322 м) исеме белән билгеле.

Урта Урал

Урта Урал. Азов тавы.

Үзәк яки Урта Урал төньяк киңлекнең 59° алып 55° чаклы сузыла (Юрматау — 1003 м). Су аергыч юл көнчыгышка карый борыла, ә бөтен меридиональ юнәлеш, бик зур дуга барлыкка китереп (Уфа амфитеатры), көньяк көньяк көнбатышка алышына. Макс. биеклеге — 878 м (Качканар тавы).

Көньяк Урал

Көньяк Урал төньяк киңлекнең 55°25 алып Җаек е. киңлек бүлеменә кадәр сузыла, төньяк таулы һәм көньяк яйлалы өлешләргә бүленә. Таулы өлешенең киңлеге 120 км җитә. Биредә җиде зур сырт бар, шулардан Уралтау сырты су аергыч булып тора. Көньяк Урал макс. биеклеге — Ямантау (1640 м). Агыйдел елгасы киңлек бүлеменнән көньякка таба биеклекләрнең тулай түбәнәюе күзәтелә: биредә Көньяк Урал пеноплен (Җылаер яйласы) ачык күренә; көнчыгышта Көньяк Урал үзәк өлеше түбән тигезлеккә — Урал аръягындагы пелена күчә.

Түбәләр

• Поляр Урал — Пайер тавы (1499 м).
• Поляр буе Уралы — Народная тавы (1895 м).
• Поляр буе Уралы — Манарага (1662 м).
• Төньяк Урал — Тельпосиз тавы (1617 м).
• Урта Урал — Ослянка тавы (1119 м).
• Көньяк Урал — Ямантау (1640 м)

Елгалар

• Чулман
• Җаек
• Агыйдел
• Печора
• Чусовая

Геология

Уралның катлаулы җеп җыерчыклы сыртсыз өлкәсе булып тора, аның биләмәләрендә яше аридан (3 млрд елдан күчү) хәзерге көнгә кадәр булган токымнар ята. Пәрәвез белән түшәлгән вертикаль һәм яшь үлчәме буенча Җаек тау комплекслары структура ярусларына бүленә:

1. көчле җыерчыклы һәм эчкәре метаморфозланган архей протерозой;
2. рифей венд (үсеше иманнарның җыерчыклы сыртсыз өлкәсе булу);
3. палеозой, иртә мезозой (уралларның җыерчыклы бүлкәле үсешенә тап килә);
4. платформалы урта юра миоцен (территорияларның ватык тигезләнүенә туры килә);
5. неоороген-плиоцен дүртенчел чор (хәзерге Җаек барлыкка килүе белән аңлатыла).

Урал файдалы казылмаларга бай, алар арасында тимер, хром, бакыр, полиметаллар, затлы металлар (алтын, платинода), никел, әлүмин бар. Җаек алды бөгелүнең алгы җыерчыкларында һәм риф массивларында карамай, табигый газ, газ конденсаты яткылыклары билгеле.

• 
  бакырташ
• 
  Берилл
• 
  Аурикуприд
• 
  Кварц
• 
  Медь
• 
  Крокоит
• 
  Пирит
• 
  Топаз