Stepan Erzä

Stepan Erzä (psevdonim, çın iseme Stepan Dmitriy ulı Nefödov, рус. Нефёдов Степан Дмитриевич (1876, Sember gubernası—1959, Mäskäw) — sınçı. Metalldan häm ağaçtan uyıp yasağan sänğät äsärläre belän dönya külämendä mäşhürlek qazanğan sänğätkär. Çığışı belän Mordoviädän. Rossiä imperiäsendä, RSFSRda, çit illärdä — İtaliä, Frantsiä (1906—1914) häm Argentinada (1925—1950), SSRBda icat itä. Ağaçlarnıñ siräk oçrıy torğan toqımınnan yasalğan ekspressiv portretları, simvolik obraz—masqaları, monumental' kompozitsiäläre belän bilgele.

Stepan Erzä
Stepan Erzä (1876-1959)
Tulı iseme	Stepan Dmitriy ulı Nefödov
Hönäre	sınçı
Tuu datası	8 noyäber 1876(1876-11-08)
Tuu cire	Sember gubernası
Milläte	Erzä
Ülem datası	24 noyäber 1959(1959-11-24) (83 yäş)
Ülem cire	Mäskäw
Büläk häm premiäläre

Tärcemäi xäle

S. Erzä

S. Erzä eşlärennän kollaj

1876 yılnıñ 27 oktäberenda (8 noyäberendä) Sember gubernası Alatır öyäze (xäzerge Mordoviäneñ Ardatov rayonı) Bayevo awılında qrästiän ğailäsendä tuğan. Çirkäw qarşındağı mäktäpne tämamlağan. 1892 yılda ğailäse belän Alatır'ğa küçenä.

1893—1895 yıllarda Qazanda balta eşendä, annarı P. A. Kovalinskinıñ ikona bizäw ostaxanäsendä eşli, Qazan sänğät mäktäbeneñ yäkşämbe klasslarına uqırğa yöri. İdel buyı şähär häm awıllarındağı çirkülärne bizi. Mäkärcä yärminkäsendä M. Wrubel kartinaların kürgäç, Mäskäwgä uqırğa kitü teläge uyana.

1902—1906 yıllarda Mäskäw sınlı sänğät, sın äwäläw, tözeleş sänğäte ukuxanäsendä, äwwäl Sergey Volnuxinnıñ sınlı sänğät klassında, soñraq Pavel Trubetskoynıñ squl'ptura klassında uqıy. Başqa uquçılardan yäşe belän ölkänräk bulğanğa, aña törle törtmä süzlär işetergä turı kilä. Şunlıqtan, därestä härwaqıt modelgä genä tekälep torğanğa, waq qına detal'lärne dä nıqlap istä qaldıra, küz xätere bik yaxşı üsä. Biremnärne öydä tönlä eşli torğan bula, çönki köndez Mäskäwdä yäşäw öçen aqça eşlärgä turı kilä: Butırqa törmäsendä fotoğraf, ğäzetalarda retuşer, Mäskäw däwlät universitetınıñ anatomiä teatrında sanitar bulıp eşli.

Üzeneñ berençe icat eşlären mordwa xalqınıñ üze çıqqan etnik törkemeneñ iseme — Erzä psevdonimı belän tamğalıy.

Çit ildä

30 yäşendä, aqçasız, telne belmägän kileş, İtaliägä kitep bara. 3 yıl eçendä, berüze eşläp, statuya häm squl'pturalardan tulı galereya tudıra. Rus yazuçısı Aleksandr Amfiteatrov anıñ berkemnekenä oxşamağan eşlären kürep şaqqata, anı üzeneñ tanışları A.M. Gor'kiy, F.İ. Şaläpin, İtaliä muzeyları inspektorı Uğo Nebbia belän oçraştıra.
U. Nebbia Milanda S. Erzänıñ kürgäzmäsen oyıştırğaç, sınçınıñ iseme dönyağa bilgele bula. «Çäçüçe», «Peçän çabuçı», «Atıp üterü», «Sağış», «Soñğı tön» sınnarı tamaşaçını ekspressiv häm faciğäle süjetı belän cälep itä. Tamaşaçılarğa sınnarda çağıldırılğan qaharmannarnıñ psixologik yaqtan tulı açılğan xolqı, muzıkal'lege, iskitkeç sığılmalılığı oşıy. Mordwa sınçısınıñ İtaliädä 1907—1909 yıllarda eşlägän äsärläre Venetsiädä, Nitsada, Münxenda kürsätelä, sınçını Parijda ütkärelep kilüçe «Közge salonnar»ğa härwaqıt çaqırıp toralar.

Alatır' öyäze xäkimiätläre şähärdä S. Erzä muzeye açarğa uylağaç, S. Erzä tuğan ilenä qayta. Läkin Berençe bötendönya suğışı başlanıp kitü älege plannı tormışqa aşırırğa irek birmi. S. Erzäğa xärbi hospital'dä muläjçı bulıp xezmät itärgä turı kilä.

Oktäber inqıylabı

İnqıylab mordwa sınçısına yaña mömkinleklär aça. Ul Parij kommunarlarınıñ häykällären yasıy, Yekaterinburg uramnarı öçen squl'pturalar uylap taba, şähärdä Ural squl'ptura akademiäsen oyıştıra. İl buylap säyäxät itä, Novorossiysk, Batumi, Baqu şähärlärendä squl'ptura ostaxanäläre aça. Sınçı küp kenä täcribälär yasap qarıy. Sınnarnı qoyar öçen kislotağa tüzemle timer-beton uylap çığara. 1920 yıllarda şul timer-betonnı qullanıp yasağan Baqu neftçeläreneñ squl'pturaları bügen dä isän tora.

Argentinada

1926 yılda RSFSR mäğärif xalıq komissariatı qararı belän Parijda şäxsi kürgäzmäsen aça, tağın 3 xalıqara kürgäzmädä qatnaşa. 1927 yılda anı kürgäzmäse belän Latin Amerikasına çaqıralar. 1927—1950 yıllarda Argentinada yäşi häm icat itä. Andağı tropik urmannarda dulqınsıman cepselle häm tabiği buyawlı, taş sıman qatı toqımlı ağaçlarnı taba, icatında qullana başlıy. Latin Amerikasında älege ağaçlardan timer yul öçen şpallar yasağannar. Sınçınıñ icadi fantaziäse, fakturanı iskitkeç toyımlawı, waq detal'lärne totıp ala belü säläte belän qatı ağaçlarnıñ maturlığı açıla. Kebraço, urunday häm alğarrobo ağaçları tamırlarınnan, käwsälärennän, zur töplärennän Erzänıñ ayırım dönäsı xasil bula. Çit ildä ozaq yıllar yäşäsä dä, S. Erzä üzen emigrant dip sanamıy, xätta täqdim itelgän Argentina watandaşlığın da almıy. Sınçı, cay çığu belän, 1950 yılda SSRBğa, Mäskäwgä qayta, küpyıllıq xezmät cimeşe bulğan yözlägän icat eşen tuğan ilenä alıp qaytıp, büläk itä.

S. Erzänıñ zur—zur tawlarnı iskitkeç zur skulpturalarğa äyländerü xıyalı, aqça citmäw säbäple, tormışqa aşmıy qala.

1959 yılda Mäskäwdä wafat. Saranskida kümelä.

Köçle xolqı belän Erzä bik küplärne üzenä tarta. Ul sığılmalı sänğät çaraları qullanıp, milli qaharmannar sınnarın tudırırğa omtıla. Ul yasağan sınnarında xalıqnıñ canın kürsätä. Küp yıllar çit ildä yäşäsä dä, milli sınçı bulıp qaldı. Xalqın danlap, ağaçlardan cır yazdı. Xätta yıraq Argentinada yasağan sınnarınnan da tuğan İdel cilläre isä. Sergey Konenkov

Büläkläre, maqtawlı isemnäre

• Xezmät Qızıl Bayrağı ordenı

Xäter

• Saranskida häykäl quyılğan
• Saranskida S. Er'zä isemendäge Morda respublikası sınlı sänğät muzeye eşli.

Ädäbiät

1. Nemçinov V . Stepan Er'zä. Kitapta: Учись быть первым (Uçis' bıt perwım). M.: Дрофа (Drofa), 2006. ISBN 5-358-01080-7

Sıltamalar

• Erzä Stepan Dmitrieviç (рус.)
• S. Er'zä isemendäge Mordwa respublikası sınlı sänğät muzeye(рус.)