Яр Чаллы шәһәре тарихы

Яр Чаллы шәһәре (Татарстан, Россия) тамырларга «бронза» гасырдан башланган тарихка ия.

Чаллы шәһәре гербы

Беренче телгә алу

Археологик казу эшләре күрсәткәнчә, хәзерге Чаллы районында кеше яшәгән беренче торакларны бронза гасырда ук безнең эрага кадәр III меңьеллык уртасында ук, бура культурасы кабиләләләре төзи башлаган.

1626 елда шәһәр урынында беренче торак Чаллы починкына нигез салынган (соңыннан Мысовые Челны авылы, ә 1930 елдан Кызыл Чаллы дип атала). Бу урын хәзер бу Кәгазьчеләр микрорайоны территориясендә. Шәһәр Яр Чаллы авылыннан бераз соңрак барлыкки килә.

Рус елъязмаларында Бережные Чаллы беренче тапкыр 1626 елда телгә алына — нәкъ менә шул вакытта Алабуга авылы крестьяны Федор Попов җитәкчелегендә яңа крестьян общинасы төзелә. Шул ук елны "биш тату гаилә белән Попов, Кама елгасы аша чыгып, әзер йортларга керә". 1626 елда нигез салынган торак башта Чалнинский починок исемен йөртә. Соңрак Береговые, Бережные һәм ниһаять, Яр Чаллы исемен ала.

XVIII—XIX гасырлар

Административ яктан Яр Чаллы территориясе XVIII гасырда Казан губернасы (1781 елга кадәр), Уфа наместниклыгы (1781-1796 елда), Ырынбур губернасы (1796 елдан) составына карый. 1791-1920 елда Яр Чаллы Уфа губернасының Минзәлә өязе составында була.

XIX гасыр ахырына Чаллы Түбән Кама буендагы иң эре икмәк сәүдә үзәге буларак формалаша. Бу күп очракта авылның тышкы кыяфәте дә, җирле халыкның яшәү рәвеше дә, аларның тормыш дәрәҗәсен дә билгели.

XX гасыр башы

XX гасыр башында Яр Чаллы Зур һәм бай сәүдә авылы булып тора, дворян урамы авылның иң мөһим өлеше булып исәпләнә. Ул Алабугадан Минзәләгә почта юлы буларак зур функциональ әһәмият ала. Дворян урамындагы агач һәм таш йортлар ике катлы булган. Беренче катта сәүдәгәрләр үзләренең кибетләрен һәм лавкаларын тоткан, ә икенче катта гаиләләре яшәгән. Биредә шулай ук Идел-Кама бассейнының эре пароходлары һәм аеруча әһәмиятле икмәк сәүдәгәрләре конторалары урнашкан булган. Бу вакытка Яр Чаллыда Кама елгасында иң зур пристань урнашкан булган, шулай ук авылда Никольск чиркәве, училище, тегермән, ун сигез кибет булган. Яр Чаллының төп халкы — болгарлар (татарлар) һәм руслар..

1914-1917 елларда чит ил фирмалары һәм белгечләре җитәкчелегендә Россия Дәүләт банкы акчасына төзелгән икмәкнең ике миллион пудасы сыйдырышлы Россиядә иң эре елга элеваторы — шәһәрнең символы итеп кабул ителә. Бу объект 1917 елда кабул төзелә.

1921-1930 елларда Яр Чаллы Кантон һәм бер үк вакытта волость үзәге була. Аннары кантон Чаллы районы итеп үзгәртелә. СССР ВЦИК 1930 елның 10 августындагы карары белән Яр Чаллы авылына шәһәр статусы бирелә. Ул вакытта 9300 кеше исәпләнә. Сәнәгать предприятиеләреннән ул вакытта 31 тегермән, төрле артельләр, «Республиканец» Урман заводы, «Победа», «Красная заря», «Металлист »артелләре эшли.

Яр Чаллы Бөек Ватан сугышы елларында

Бөек Ватан сугышы елларында Чаллы районы ил тылында кала. Сугышның беренче елларында шәһәргә 8 балалар йорты эвакуацияләнё, шуларның 4-се шәһәрдә кала, 4-се район буенча урнаштырыла. Тарлов санаторие базасында 4089нчы эвакогоспиталь ачыла. Вышний Волочёк тукыма сугу комбинаты эвакуацияләнә. 1942 елларда Чаллы районына 3500гә якын кеше эвакуацияләнә, аларның 1500-е Яр Чаллы шәһәрендә урнаштырыла. 1941 елның көзендә шәһәрдә хәрби әзерлек буенча 16 уку пункты оештырыла. ОСОАВИАХИМ оешмасы хәрби эшкә өйрәтү өчен төркемнәр оештыра. 1942 елның мартыннан 1944 елның июненә кадәр районда ОСОАВИАХИМ-ның 112 бүлеге эшли.

XX гасырның икенче яртысы

1960 еллар башында шәһәрдә сәнәгать актив рәвештә үсә башлый: кёрёзле бетон заводы, кирпеч заводы төзелә. 1963 елда 1248000 киловатт егәрлекле Түбән Кама гидроэлектростанциясе, шулай ук энергетиклар һәм гидротөзүчеләр өчен бистә төзелә башлый . Шуңа да карамастан, Чаллы районы элеккечә авыл хуҗалыгы районы булып кала.

Почта маркасы

1969 елда Чаллы бөтен ил өчен мөһим булган вакыйга була – СБКФ ҮК һәм ССРБ Министрлар Шурасы тарафыннан берничә документ кабул ителә, шул исәптән «Татарстан АССР Чаллы шәһәрендә автомобиль заводлары комплексын төзү турында " 1969 елның 14 августындагы 674 номерлы карар кабул ителә. Кама автомобиль заводы «КАМАЗ» исемен ала. Завод белән бер үк вакытта яңа шәһәр төзелә башлый. Чаллы — Тольятти белән беррәттән, соңгы ике яңа совет шәһәрләренең берсе. Яр Чаллы шәһәре һәм завод Бөтенсоюз төзелешенә Советлар Союзының төрле почмакларыннан 70тән артык милләт вәкиленнән эшчеләр һәм белгечләр җыела. ССРБнең 2000 дән артык предприятиесе, министрлык һәм ведомстволар КАМАЗның төзелеш материалларына һәм җиһазларына заказлар үти башкарды. Төзелеш мәйданында 100 меңгә кадәр кеше эшли.

1970 елда Яр Чаллы шәһәренә Вахитов исемен бирергә омтылыш ясала.

Автозавод төзелә башлаганнан бирле шәһәрдә халык зур темплар белән үсә башлый. Ел саен шәһәр 30 00-40 000 кешегә тулылана. Шәһәрдә торак да рекордлы темплар белән төзелсә дә, торлакка ихтыяҗ зур була. Бу проблеманы хәл итү өчен шәһәрдә вагон шәһәрчекләре һәм бистәләр төзелә. Мондый «бер катлы Чаллы» бистәләре уннан артык төзелә. Надежда, Энтузиастлар, Яшьләр, Автозавод, Энергетик, Комсомольск, Трампарк, Автовокзал һәм башка вагон бистәләре җәйге сезонга илнең иң танылган вузларыннан меңәрләп төзелеш отрядлары белән килгән студент төзелеш отрядларын урнаштыру өчен бирелә. Административ биналар да вагоннардан төзелә. 1979 елда вагон бистәләрендә 26 000 кеше яши. 1984-1985 елларда вагон бистәләре бөтенләй бетерелә.

1981 елның декабрендә КАМАЗ заводы тулы куәтенә эшли башлый, завод шунда ук илнең йөк автомобиль төзелеше лидеры булып китә. Шул ук вакытта предприятие үсә һәм киңәя бара. Җиде елдан соң КАМАЗ ел нәтиҗәләре буенча иң яхшы нәтиҗәгә иреште һәм төзелешкә киткән барлык чыгымнарын каплый. Ул Европада дизель двигательле йөк автомобильләре эшли тоган иң эре заводларның берсе булды. Түбән Кама ГЭСы, КАМАЗ һәм башка заводлардан тыш, төзелеш, картон-кәгазь, ит, сөт комбинатлары, электромаш-төзелеш, торба, кран заводлары һәм башка сәнәгать предприятиеләре эшли.

1980 еллар башына һәм ахырына Чаллы халкы өчтән бер миллионнан алып ярты миллионга кадәр тәшкил итә. Сәнәгать мәйданчыгы торак кварталларыннан шактый ерак төзелә. Яңа торак кварталлар шәһәрнең иске өлешендә дә, якын урнашкан территориядә дә (хәзер Комсомол районы) төзелә. Ләкин иң масштаблы төзелеш Яңа шәһәр — Автозавод һәм үзәк районнарда гамәлгә ашырылды, анда биналарның альтернатив адреслаштыруның уникаль системасы (комплекс номеры - йорт номеры) кулланыла, шулай ук күбесенчә ике катлы юл чишелеше, ортогональ проспектлар һәм бульварлар төзелә.

1982 елның 19 ноябрендә шәһәргә ССРБ башлыгы хөрмәтенә Л. И. Брежнев исеме бирелә. Үзгәртеп кору чорында 1988 елның 6 гыйнварында шәһәргә тарихи исем кире кайтарыла.