Urıs yazı

Urıs yazı yä Ukrainada Rusiä yaqlı protestlar - Ukrainanıñ könyaq-könçığış töbäklärendä bulğan Rusiä yaqlı şiğärlär belän xökümätkä qarşı yünältelgän mass-külämle protest çaraları. 2014 yılnıñ mart ayında Yevromäydan näticäsendä konstitutsion bulmağan ısul belän Kievta üzäk xäkimiäte alıştırudan soñ başlana.

Ukrainanıñ töbäklärendä Urısça söyläşüçelärneñ protsentı - mitinglar aktivlığına turı kilä.

Şuşı waqiğalarğa qädär Aqyarda mitinglar uza häm Qırım krizisı (2014) başlana. Näticädä Qırım Cömhüriäte Ukrainadan bäysezlegen iğlan itä häm Qırım statusı turında referendumnı ütkärergä qarar itä.

Protest mitingları Könyaq-Könbatış Ukraina şähärlärendä uza.

Waqiğalar üseşe

2014 yılnıñ mart ayında Dnepropetrovsk^[1], Donetsk^[2], Lugansk^[2], Xarkov^[3] h. b. Könyaq-Könbatış şähärlärendä Rusiä bayrağı astında demonstratsiälär ütkärelä. Xarkov ölkä idäräseneñ höcüme näticäsendä 68 keşe yaralana. Rusiä yaqlı aktivistlarğa futbol canatarları häm "Uñ sektor" qorallı tarafdarları qarşı torğannar.^[4] Odessadağı Yevromäydangä qarşı mitingta rus telenä däwlät tele däräcäsen birü, ilne federatsiägä üzgärtep qoru turında taläpläre yañğıradılar.^[5] Qırım isä faktik räweştä Ukraina sostavınnan çıqqan, Ukraina xäkimiäte anı Rusiä tarafınnan basıp alınğan dip iğlan itkän.

11 martta Rusiäneñ Dondağı Rostov qalasında Viktor Yanukoviç yänä press-konferentsiäne ütkärep belderä ^[6]:

«Я не прекращал своих полномочий досрочно, я жив, меня не отрешали от должности в порядке, предусмотренном конституцией Украины… В США, ряде других стран говорят, что я как президент якобы утратил легитимность, потому что сбежал из страны. Повторяю: я никуда не сбегал. В момент захвата радикалами правительственных зданий и администрации президента — по сути, антиконституционного захвата ими власти с оружием в руках — я находился, как известно, на Украине... новые украинские власти пытаются развязать гражданскую ... выборы, назначенные на 25 мая захватившей в результате переворота власть кликой считаются нелегитимными и незаконными, не соответствующими конституции Украины, тем более что они будут проходить в обстановке тотального контроля экстремистских сил»

14-15 martta Donetsk häm Xarkov şähärlärendä ütkärelgän mitinglar tärtipsezleklärgä äwerelgänn̈ar; şunıñ östäwenä, Xarkovta "Uñ sektor" aktivistları avtomatik qoralnı qullanğannar.^[7]

21-23 martta zur mitinglar Odessa, Xarkov, Lugansk şähärlärendä ütkärelgännär. Protest belderüçelar Viktor Yanukoviçqa zakonlı prezident bularaq möräcäğät itkännar^[8]^[9] häm avtonomiä taläp itkännär.^[10]

6-7 apreldä Xarkov, Lugansk häm Donetskida protestçılar ölkä idäräse binaların (ODİ) yañadan basıp alalar; Nikolayevta ölkä idäräse binalsın şturm belän alu omtılışı militsiä häm "Uñ sektor" tarafınnan tuqtatıla.

13 apreldä Odessada, Zaporojyeda häm Xarkovta Mäydan häm Antimäydan tarafdarları üz mitingların ütkärgännär; Zaporojye^[11] häm Xarkovta^[12] mitinglar massaküläm suğışular belän tämamlanğannar.

27 apreldä Xarkov şähärendä cirle «Metallist» häm Dnepropetrovskidağı «Dnepr»ı matçı aldınnan futbol canatarları häm «Uñ sektor» aktivistları «berdäm Ukraina öçen» yöreşenä çıqqannar; yöreş Rusiä yaqlı aktivstlarnı qıynawları belän massaküläm tärtipsezleklärgä üsep äwerelgän.^[13]

2 may könne Odessada ber yaqtan, Ukraina Berdämlege häm futbol canatarları häm ikençe yaqtan, Antimäydan tarafdarları arasında bäreleşlär kilep çıqqannar. Bäreleş barışında şartlaw paketları, töten granataları, çuqmarlar, xättä atu qoralı da qullanğan. Kiçkä yaqın waqıtında Ukraina berdämlege tarafdaraları antimäydançılarnıñ «çatır şähärçekne» yandırğannar, alar Profsoyuz yortında yäşerergä mäcbür bulğannar,^[14] ämmä ul da qayber waqıt utkäç, Ukraina berdämlege tarafdaraları tarafınnan yandırılğan; nätiçäsendä 35 keşe häläk bulğan, barlığı isä uram bäreleşläre naticäsendä yaqınça 40 keşe häläk bulğan.

Donetsk häm Lugansk ölkäläre (6 apreldän)

Төп мәкалә: Украина көнчыгышында кораллы низаг

6 apreldä Donetskida «Donetsk Xalıq Cömhüriäte» iğlan itelä^[15]; 7 äprildä Xarkovta mitiñçılar tarafınnan «Xarkov xalıq respublikası» iğlan itelä.^[16]

9 apreldä Ukraina eçke eşlär ministrı wazifaların başqaruçı Arsen Avakov ägär dä protestçılar ölkä idäräse binaların azat itmäsälär, üzäk xäkimiäte köçne qullanır ultimatumı belän çığış yasağan;^[17] Kiev xakimiäte Xarkov, Donetsk häm Luganskiğa maxsus bilgelängän militsiä oträdların cibärä: Xarkovta «kontr-terroristik operatsiä» (10 aprel) näticäsendä ölka idäräse binası Kiev xakimiäte kontrole astına kire qaytarılğan. 11 aprelda «Alfa» maxsus oträdı Donetsk häm Luganskidağı ODİ şturmlawdan baş tartqan.^[18]

12 apreldä «Donetsk xalıq opolçeniese» tarafınnan Slavänsk häm Kramatorski^[19] şahärlärendä militsiä bülekläre basıp alınğannar. Krasnıy Liman, Drujkovka häm Krasnoarmeyskida admimnsitrativ binalar alınğannar.^[20]

13 aprel däwamında Rusiä yaqlı akivistları tarafınnan İenakievo, Mariupol, Makeyevka, Artömovsk häm Xartsızsk^[21] şähärlärendä şähär şuralar binaları alınğan; binalar östendä Rusiä bayraqları kütärelgän.^[22]

14 apreldä Ukraina prezidentı wazifaların başqaruçı Aleksandr Turçinov maxsus operatsiä başlanuı turında iğlan itkän.^[23] Şul uq waqıtta protestçılar Jdanovka, Kirovskoe^[24] häm Gorlovka^[25] şähärlärendä adminisrativ binalarnı (şähär şurası yäki militsiä bülekläre) basıp alğannar.

16 apreldä Kramatorskiğa ukrain xärbi texnikası kergän, ämmä ul cirle xalıq tarafınnan qamap alınğan, näticäsenda bernicä suğış maşinası ekipajı, Rusiä bayraqları belän şähär buyınça ütep, Donbass opolçeniese yağına küçkän.^[26] 16 apreldän 17enä qarşı tõndä federalizatsiä tarafdarları Mariupoldağı Ukraina eçke ğäskär xarbi õleşenä höcüm itkännär, xärbilär ut açarğa mäcbür bulğannar, häläk buluçılar häm yaralanuçılar bar.

18 apreldä Donetsk Xalıq Respublikası wäkilläre kontrolenä Seversk şähäre küçkän; sul uq köndä Slavänsk tiräsendä ukrain xärbiläre opolçenetslar blokpostın tar-mar itkännär.^[27]

20 apreldä Slavänsk şähäre yanında "Uñ bülek" häm DXR opolçeniese arasında qorallı bäreleş näticäsendä 5 keşe wafat bulğan.^[28]

24 aprelda «anti-terroristik operatsiä»neñ aktiv öleşe turında iğlan itelä — şul uq köndä ukrain xärbiläre opolçenie blokpostına höcüm itkännnär; Mariupoldä bilgesez kşelär şähär şurası binasın şturmlap algannar.

27 aprel könne Luganskida basıp alınğan UİX binası yanında «Lugansk xalıq respublikası» iğlan itelä; opolçnieçılar tarafınnan Staxanov şähäre basıp alınğan. 28 apreldä Donetskida berdäm Ukraina öçen mitingı qatnaşuçılarğa Rusiä yaqlı akitivistlar höcüm itkännär.^[29]

29 apreldä Luganskida «Lugansk üzsaqlanu köçläre» Lugansk ODİ häm ölkä prokuraturası binaların basıp alğannar.^[30] 30 äprildä Alçevskidä Kiev xäkimiätenä qarşı torğan keşelär törkeme şähär şurası binası basıp alınğan.^[31]

30 apreldä Rada bilgelägän Ukraina prezidentı wazifaların waqıtlı başqaruçı Aleksandr Turçinov Ukraina xökümäte Donetsk Xalıq Cömhüriäte östendä kontrolen yuğaltqanın tanıdı ^[32].

1 mayında militsiä tarafınnan Krasnoarmeysk (Donetsk ölkäse) şähäre yanında opolçenie blokpostı yuq itelgän, 11 keşe xäbärsez yuğaltqan;^[33] şul uq köndä federalizatsiä tarafdarları Donetskida ölkä prokuraturası binasın şturmlap alğannar.

2-4 mayda Kievta kilgän xakimiätkä buysınğan ğäskärläre häm Donetsk Xalıq Cömhüriäte arasında qorallı qarşılıq arta, ike höcüm itkän boralaq DXC tarafınnan yuq itelä.

Şul uq könneñ tañ aldınnan Milli gvardiä Slavänsknı, ä 3-senä qarşı töndä — Kramatorskinı^[34] şturmlarğa kereşte. 4 mayına qarşı töndä qorallı bäreleşlär Mariupol, Makeevka häm Konstantinovka şähälärendä kilep çıqqannar. 9 mayda Mariupoldä yaña qorallı bäreleş kilep çığa, näticäsendä ike yaqtan 30 dan artıq keşe häläk buldı.

11 mayda Donetsk häm Lugansk ölkälärendä, ayırım oçraqlarda ukrain «siloviklar»ı tatafınnan tawış birüne bozu omtıularına qaramastan,^[35] üzbilgelänü turında referendumnar ütkärelgännär. Ölkälärneñ ikesendä dä tawış birüçelärneñ küpçelege däwläti möstäqillegen yaqlağannar (Donetsk ölkäse — 89,1%, Lugansk ölkäse — 96,2%).

İnformatsion yaqtırtu

Küp kenä ukrain MMÇları protestarda qatnaşuçılarnı «separatistlar» dip atıylar.^[36] Rusiä MMÇları isä alarnı «federalizatsiä tarafdarları» treminnı qullana; yaña ukrain xökümätenä qarata yış qına «xunta» häm «Kiev uzurpatorları» terminnarı qullanıla.

«Kanallar suğışı»

11 martında Ukrainanıñ televideniese häm radiotapşıru sorawları buyınça milli sovetı provayderlardan (tä'min itep toruçı şirkätennän) "Vesti", "Rossiä 24", "Pervıy kanal - vsemirnaya set", "RTR Planeta", "NTV - Mir" kanallarnıñ translätsiäsen tuqtatırğa täläp itkän,^[37] ämmä qayber provayderlar moña riza bulmağannar; 25 martında Kiev administrativ mäxkämäse qararı buyınça Ukrainada «RTR», «Pervıy», «Rossiä 24» häm «NTV» kanallar translätsiäse tuqtatılğan.^[38] Mäxkämä qararına qaramastan, Lugansk häm Donetsk ölkäsendä kabel televideniesı tä'min itep toruçı şirkätlär Rusiä telekanallarnı tapşırırğa başlăğannar.^[39]

18 apreldä Slavänsk häm Kramatorsk şähärlärenä opolçenieçılar telemanaralarnı basıp alğannar, Rusiä telekanalları tapşıruı torğızılğan, ber ük waqıtta ukrain telekanalları tapşıruı tuqtatığan.^[40]

25 apreldä Rusiä telekanalların qaytaru maqsatı belän DXR opolçenieçeläre Donetsk ölkä teleradiokompaniäse binasın basıp alğannar.^[41]