Сания (опера)

«Сания» — 1925 елда Казанда композиторлар Солтан Габәши, Газиз Әлмөхәммәтов һәм Василий Виноградов тарафыннан иҗат ителгән татар телендәге беренче опера.

Сания
«Сания» операсы афишасы
Көйязар	Солтан Габәши, Газиз Әлмөхәммәтов, Василий Виноградов
Либретто авторы	Газиз Әлмөхәммәтов, Солтан Габәши һәм Фатыйх Әмирхан
Тел	Татарча
Пәрдәләр саны	3
Иҗат итү елы	1923
Беренче куелыш	1925
Беренче куелыш җире	Кәрим Тинчурин исемендәге Татар дәүләт драма һәм комедия театры

Тарихы

1922 елда Газиз Әлмөхәммәтов, XX гасыр башында мөселман тамашачыларының иң популяр җырчылары һәм музыкантларының берсе буларак, Казанга татар телендә беренче операны булдыру буенча фикердәш табу өчен килә. Шул ук вакытта артист үзе булачак опера өчен текст материалын әзерли башлый, ул гади крестьян кызы Сания һәм Зыяның, тыюларга, социаль тигезсезлеккә һәм алдан уйлануларга карамастан, аларның йөрәкләрендә яшәүче мәхәббәте турында поэма яза. Аннары ул аны сюжет өлешләренә бүлеп, аларның һәркайсына билгеле бер халык көйләре бүләк итә.

Газиз Әлмөхәммәтов беренче татар операсын оештыру идеясе белән мөрәҗәгать итә алган бердәнбер кеше, 1920 еллар башында танылган татар композиторы Солтан Габәши була.

Ул вакытта Солтан Габәши Казан көнчыгыш музыка техникумында укытучы булып эшли. Шул ук уку йортында операны оештыручыларның тагын берсе, рус композиторы һәм скрипачы, татар һәм башкорт фольклорына нигезләнгән музыкаль әсәрләр иҗат итүче - Василий Виноградов эшләгән була.

Башта Габәши 10-15 халык көйләренә нигезләнгән опера язу идеясенә шикләнеп карый, ул аерым композиция төзергә, оркестр партитурасын ясарга кирәк дип уйлый. Шуңа да карамастан, 1923 елда Казанга килү белән Габәши тыгыз иҗади хезмәттәшлеккә әзер була.

Авторларның эше операны гамәлләргә бүлүдән һәм увертюра язудан башлана. Операны фольклор музыка белән баетылган фольклор материал нигезендә оештырырга булганнар. Бу этапта язучы Фатих Әмирхан зур ярдәм күрсәтә. Аның Зур Кызыл урамыдагы фатирында булачак опера турында бер сәгатьлек фикер алышулар уза, музыкаль һәм вокаль эпизодлар тыңлана, либретто текстына төзәтмәләр кертелә.

Әсәрләрне гармонияләштерү һәм оркестрлау өчен ике яктан да ризалык белән Василий Виноградовны чакыралар.

Операның беренче өлешеннән күрсәтелгән номерлар төрле концертларда тыңлаучылар арасында зур уңышка һәм матбугатта уңай бәягә ия булды. Шуңа да карамастан, авторлар, беренче актны артык озын дип санап, аны ике актка бүлгәннәр.

1925 ел башына Татарстан АССР Хөкүмәте композиторлардан республиканың бишьеллыгына эшне тәмамлауны сорый башлый. Солтан Габәшинең Татарстан АССР Халык Комиссарлары Советы рәисе Хаҗи Габидуллин белән якын дустанә мөнәсәбәтләре операны кыска вакыт эчендә тәмамларга мәҗбүр иткән. Моның өчен Әлмөхәммәтов һәм Габәши Кече Солабаш (хәзерге вакытта Татарстан Республикасының Биектау районы) - Габәшинең туган авылына китәләр, анда «Сания»нең өченче актын төгәллиләр.

1925 елның апрель-май айларында спектакльгә әзерлек бара - балетмейстер Юлий Муко җитәкчелегендә балет номерлары куела, операның музыка җитәкчесе Александр Литвинов оркестр белән репетиция ясый, Солтан Габәши хор партияләрен өйрәнә, Василий Виноградов оркестровканы камилләштерә.

«Сания» операсын оештыруда һәм башкаруда Казан көнчыгыш музыка техникумы коллективы да зур роль уйнаган. Башкаручылар буларак (хор, оркестр һәм кайбер җырчы-солистлар) аның укучылары чыгыш ясый. Спектакльне әлеге уку йортының симфоник оркестры директоры һәм дирижеры, Россиянең танылган музыканты Александр Литвинов җитәкли. Аның актив ярдәмчеләре - Татар академия театры артистлары.

Соңыннан музыка белгечләре «Сания» һәм «Эшче» операларын кую татар вокалистларын яхшы әзерләү һәм техникумда татар хорының барлыкка килүе аркасында мөмкин булды, дип билгеләп үтә. Аның составына укучылар, соңыннан танылган татар җырчылары: Гөлсем Сөләйманова, Гайшә Камаева, Суфия Әхмәдуллина керә.

«Сания» операсы солистлары арасында шулай ук Казан көнчыгыш музыка техникумының вокал сыйныфы укучылары да була. Болар - Разия Садыйкова (Сара Садыйкованың кече апасы) һәм Зөһрә Байрашева.

«Сания» операсында солистка сыйфатында шулай ук Казан музыка техникумын тәмамлаган Шәмсенур Вәлиева чыгыш ясаган.

Төп героиня ролен башта Мәскәү консерваториясе студенты Сара Садыйковага бирү күздә тотыла. Саниянең барлык арияләрен Солтан Габәши, барыннан да элек, Сара Садыйкованың вокал мәгълүматларын исәпкә алып язган була. Тик, гаилә хәлләре буенча, җырчы операның премьер күрсәтүендә катнаша алмый. Аны сеңлесе Разия - шулай ук сәләтле башкаручы алмаштыра.

Опера премьерасы

Башлану алдыннан язучы Галимҗан Ибраһимов дулкынланып чыгыш ясаган «Сания» операсының премьерасы 1925 елның 25 июнендә опера театры сәхнәсендә (бүген ул драма һәм комедия театры бинасы) шыгрым тулы залда узды. Татарстан автономияле республикасының беренче юбилеена килгән чит ил делегацияләре вәкилләре катнашында уза.

«Сания» операсы, матбугатның тәнкыйди кисәтүләренә карамастан, хуплау ала һәм төрле кешеләрдә зур кызыксыну уята. Республика хөкүмәте бу операга милек хокукы алу һәм авторларга гонорар түләү турында карар чыгара.

Тышкы сылтамалар

• Г. Юнусова «Первая татарская опера (к 80-летию со дня постановки оперы «Сания»)», журнал «Эхо веков» на сайте Главного архивного управления Республики Татарстан
• Информация об опере «Сания». Сайт «Казанский театральный музей» 2021 елның 21 апрель көнендә архивланган.
• Р. Салихов. «Как рождалась "Сания"». Сайт газеты "Время и деньги"
• Статья об опере "Сания" на сайте «Милләтәшләр»
• Э. Литвинова. «В центре событий». Журнал «Казань», 2004, №5. Сайт «Казанское музыкальное училище»
• Э. Мингазова. «Служитель муз». Сайт «Ватандаш» 2021 елның 23 апрель көнендә архивланган.