Wikipedia

Русиянең Ауропа өлеше һәм Себер төрки-татар мөселманнарының милли-мәдәни автономиясе

Россиянең Ауропа өлеше һәм Себер төрки-татар мөселманнарының милли-мәдәни автономиясе — элекке Россия империясе территориясендә татар һәм башкорт халыкларының экстерриториаль автономия формасы.

Русиянең Ауропа өлеше һәм Себер төрки-татар мөселманнарының милли-мәдәни автономиясе
Нигезләнү датасы 22 июль 1917
Нигезләүче Садри Максуди
Гамәлдән чыгу датасы 12 апрель 1918

Тарихы

үзгәртү

Февраль инкыйлабы татар халкының иҗтимагый-сәяси активлыгын көчәйтте. Татар дәүләтчелеген үстерү юллары буенча фикер алышулар башланды. Бу чорда татар халкының территориаль һәм мәдәни-милли автономиясенең төрле формалары тәкъдим ителде. 1917 елның май башында Мәскәүдә Бөтенроссия мөселманнарының беренче корылтае территориаль автономия һәм федератив төзелеш турында резолюция кабул итә. Ильяс Алкин һәм Джангир Алкиннар, Галимҗан Ибраһимов, Усман Токумбетов һәм башкалар Россия составында үз дәүләтен булдыру фикерен яклап чыгалар. Соңрак алар Бөтенроссия мөселман хәрби Советына сайланган тарафыннан 1 нче Бөтенроссия мөселман хәрби съезды Харби Шурага делегат итеп сайланалар.

 
Милли-мәдәни автономия Хөкүмәте идарәчесе Садри Максуди

1917 елның июлендә Казанда Икенче Бөтенроссия мөселман съезды милли-мәдәни автономия яклы делегатларны җыйды. Бу съездның 1 нче Бөтенроссия мөселман хәрби съезды һәм Бөтенроссия мөселман руханилары съезды белән уртак утырышында 1917 елның 22 июлендә Россиянең Аурупа өлеше һәм Себер мөселманнарының милли-мәдәни автономиясе игълан ителде. Садри Максуди җитәкчелегендәге Милли идарә (Милли-мәдәни автономия Хөкүмәте) оештырыла. Аның составында дин эшләре буенча министрлык (Диниә назараты) төзелә.[1][2] 27 июль көнне 2 нче Бөтенроссия мөселман съездының 3 нче утырышында Садри Максуди Милли Совет-мәҗлесне координацияләүче орган оештыру турында чыгыш ясый,Уфа шәһәрендә урнашкан Милли Мәҗлес координацияләүче орган дип билгеләнә.

Уфада 1917 елның 20 ноябреннән 1918 елның 11 гыйнварына кадәр Милли Совет утырышы уза. Анда Россия һәм Себер төрки-татар мөселманнары милли-мәдәни автономиясе Конституциясе проекты һәм рухи-дини һәм мәдәни-милли эшләр белән идарә итү турындагы положение кабул ителә. Тәүдәрәк бу документлар Бөтенроссия оештыру җыелышына тәкъдим ителәчәк дип планлаштырыла. Шул ук сессиядә өч ведомство (мәгариф, дин эшләре һәм финанслар) составында Үзәк Милли идарә яңадан сайлана. 1917 елның декабрендә Дин эшләре министрлыгын Россия һәм Себер мөселманнарының Үзәк Диния нәзарәте мөфтие Галимҗан Галиев (Баруди) җитәкли. Бер үк вакытта Милли Мәҗлес сессиясендә Федератив корылыш яклылар Идел-Урал Штатын игълан итәләр.

Россия һәм Себернең барлык төрки-татар халкы милли округларга бүләләр. Округларда Идарәнең урындагы органнары — шәһәр һәм округ мәҗлесләре оештыру планлаштырыла, бу органнан Үзәк Милли идарәнең җитәкчелегендә рухи-дини һәм мәдәни-милли (халык мәгарифе, җәмәгать бүлеге һ. б.) эшләрне башкара.

1917 елның 4 октябрендә Тумда Себер мөселманнарының I съезды эшли башлый, съезд 2 нче Бөтенроссия мөселман корылтае дип игълан ителгән мөселман мәдәни-милли автономиясенә кушылу турында белдерә, шул ук вакытта үзенең мәдәни-милли үзәген булдырырга карар итә. Себер мөселманнарының мәдәни-милли, шулай ук иҗтимагый-сәяси һәм социаль-икътисади мәсьәләләрен хәл итү өчен Себер губернасы мөселман советларының Үзәк Советы төзелә[3].

Төрки-татарларның милли-мәдәни автономиясен булдыру идеясенең башкорт милләтчеләре арасында дошманнары да табылган. Мәсәлән, 1917 елның декабрендә Башкорт съезды делегатлары Оренбургта аерым башкорт рухи идарәсе булдыру турында Карар кабул итә. Пантюркизмга каршы башка башкорт съездлары да чыгыш ясай. Мәсәлән, 1919 елның 12 маенда Чиләбе өязе башкортлары Казимуратов һәм Корбангалиев башкортлар эшенә төрки-татар мөселманнарының Милли Идарәсен катнаштырмау чаралар күрү үтенече белән Россиянең югары хакимиятенә мөрәҗәгать итә[4].

1918 елның 12 апрелендә Милли Идарәне таркату турында карар чыга, аңа РСФСРның Милләтләр эшләре буенча халык комиссары И. Сталин һәм РСФСР Халык комиссариаты каршындагы мөселман комиссариаты башлыгы М. Вахитов кул куя. Анда «сәяси эшкә катнашмау шарты белән» рухи-милли идарә саклана дип билгеләнә.[1]

Әммә автономия органнары яңадан тергезелә һәм Россия ватандашлар сугышы ахырына кадәр эшли.

Искәрмәләр

үзгәртү
  1. ↑ 1,0 1,1 Духовные управления в годы мировых войн и тоталитаризма (1917-1950), archived from the original on 2014-01-07, retrieved 2019-03-30 
  2. ↑ Религия неразрывна с нацией: Диния назараты
  3. ↑ Отчёт газеты «Сибирская жизнь» о работе I Сибирского областного мусульманского съезда(үле сылтама)
  4. ↑ Докладная записка уполномоченных от башкир Челябинского уезда, archived from the original on 2007-09-09, retrieved 2019-03-30 

Чыганаклар

үзгәртү
Бу мәкаләнең сыйфатын арттырыр өчен түбәндәгеләрне эшләргә кирәк?:
Бу мәкаләгә башка Википедия мәкаләләре сылтамыйлар.
Зинһар, ярдәмчене кулланып, кабул ителгән киңәшләргә күрә сылтамалар куегыз.
Бу мәкалә өчен калып-карточка тутырылмаган.
Aны өстәп, проектка ярдәм итә аласыз.
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Русиянең_Ауропа_өлеше_һәм_Себер_төрки-татар_мөселманнарының_милли-мәдәни_автономиясе&oldid=4082915