Раймон Лулли

Раймон Лулли (лат. Raymundus Lullius, исп. Lulio, кат. Ramon Llull; 1235, Пальма де Мальорка - 1315, шунда ук) ― каталан миссионеры, шагыйрь, фәлсәфәче һәм дин белгече, Европаның урта гасырлардагы иң абруйлы фикер ияләренең берсе. Европа арабистика һәм комбинаторика фәннәренә нигез салучыларның берсе булып санала , псевдо-эпиграфик алхимик трактатлар корпусы белән дә танылган.

Раймон Лулли
Туган телдә исем	лат. Raymundus Lullius
Туган	1232 Пальма-де-Мальорка, Майорка[d]
Үлгән	1316
Күмү урыны	Sant Francesc[d]
Яшәгән урын	Пальма-де-Мальорка
Ватандашлыгы	Майорка[d]
Әлма-матер	Монпелье үниверситеты[d]
Һөнәре	фәлсәфәче, язучы, илаһиятче, мисиянир, йолдызсөйләмче, шагыйрь, клирик, новеллачы
Раймон Лулли Викиҗыентыкта

Тәрҗемәи хәле

Раймон Луллиның балачагы һәм яшьлек еллары турында мәгълүмат күп түгел, әмма утыз яшеннән соңгы вакыйгалар яхшы мәгълүм. Аның тормышы турында төп мәгълүмат чыганагы билгесез автор тарафыннан Вовер шәһәре заһидханәсендә 1311 елда язылган "Vida coetània" тексты. Текстның Лулли үзе, билгесез монах яки Аррас шәһәренең канонигы Томас Ле Мизер тарафыннан язылуы фараз .

Лулли үзе күпчелек әсәрләрендә бу бәхәсле язмасы турында сүз кузгата. Бу аның шәкертләре һәм замандашлары тарафыннан искә алынган әсәрдә аның тормыш юлы турында мәгълүматка ия тарихи документлар исемлеге бар. Раймон Лулли тормышы турындагы мәгълүматлар арасында аның яшәешенең төрле дәверләренә хас күңел тойгылары һәм кичерешләрен бәян иткән сүзләр дә игътибарны җәлеп итә. Гомумән, аның тәрҗемәи хәле бик яхшы өйрәнелгән дип әйтеп булмый.

Лулли тормышы гаять кызыклы, ул патшалар һәм понтифлар белән очраша, гел сәяхәт кыла, дәрелфөнүннәрдә дәресләр бирә, үз чорының интеллектуаль элитасы вәкилләре белән аралаша, католик чиркәү җыеннарында катнаша, тәре яулары һәм католик көчләп чукындырулар яклы була. Соңрак төрмәгә утыртыла һәм шәхси кризис кичерә. Шул ук вакытта зур фәлсәфәче, язучы һәм Урта гасыр дин белгече буларак ул зур әдәби мирас калдыра.

Раймон Лулли шул дәрәҗә тарихи шәхес иде ки, аның биографиясендә кайбер төгәлсезлекләр һәм каршылыклар очрый: шәкертләре аның дәрәҗәсен кайсыдыр дәрәҗәдә бизәргә тырышса, дошманнары, киресенчә, аның шәхесен бозарга тырыштылар, ә билгесез авторлар хәтта аның исеме белән яздылар. Шуңа күрә алхимия һәм каббала турында трактатлар, хәтта кайбер фәнни ачышлар да аңа тагыла. Ләкин шулай да, Лулли гыйлемнең күп төрләренә ия булганлыктан аның әсәрләрендә төрле фәннәргә сылтамалар очратыла. Раймон Лулли үз гомерен христиан диненә һәм кяферләрне католик диненә күчерүгә багышлый, аның барлык әсәрләре бу идеялар белән үрелә.

Гомеренең беренче 30 елы

Раймон Лулли Пальма-де-Мальорка утравында, аны Арагон патшасы Джеймс I яулап алганнан соң һәм Мальорка патшалыгы барлыкка килгәннән соң, дөньяга килә. Аның тууының төгәл датасы сер булып кала, аның якынлыча туган вакыты гына билгеле: 1232 - 1233 еллар. Әти-әнисе Раймон Амадо Лулли һәм Изабелла де Эрил, нигездә Барселонаның шәһәр аристократиясенә, яки башкача әйткәндә, Каталан алпавытларының бер катламына керәләр.

Раймонның әтисе, титулы буенча, Джеймс I-дән берничә милек ала, алар Җир бүлү турындагы Мальорка китабында язылган. Бу факт аның патша алып барган яулап алу сәясәтенә хәрби яисә финанс яктан керткән зур өлеше хакында бер дәлил. Луллилар гаиләсе Мальоркада урнашалар һәм утрауның социаль иерархиясендә үзләрен чагыштырмача югары катламында табалар, ахырда кече Раймон Лулли бу юлдан иң югары катлам сафларына да ирешә.

Рәсми чыганакларга караганда, Раймонның патша сараендагы карьерасы аның тәхет варисы булачак Мальоркалы Джеймс II мохитенә керү белән башлана. рәсми рәвештә тәхет варисы булып киткәч башланган. Шул вакытта Раймон патша хакимиятен җитәкләп китә. Моңа кадәр дә граф Рикур сараенда кайсы да булса вазифаны алу мөмкинлеге бирелгәнен искәртмичә булмый.

1257 елда Раймон Лулли яшь Бланка Пиканига өйләнә, аларның ике баласы була: Доменик һәм Магдалена.

Тормышының чираттагы этабыннан аермалы буларак, ул тирән динле кешегә әверелә, әлеге чор Раймон өчен вакыйгаларга бай була. Лулли үз әсәрләрендә үзе турында беркайчан да сөйләми, аларда йөгәнсез түрә, шагыйрь кебек шәхесләр сурәтләнә, христиан, гарәп һәм яһүд мәдәниятләренең дәүләт чигендәге кисешүе тасвирлана. Бу детальләрнең барысы да төрле патша һәм папа сарайларына кушылган, әдәби әсәрләрен тирән уйлануга китергән кешенең алдагы тормыш юлын аңлау өчен бик мөһим.

Белем

Лулли Парижга укырга күченергә тиеш булса да, туганнары һәм дуслары, аеруча Раймон де Пеафорт киңәше буенча, янәдән Мальоркага кайтырга карар кыла. Анда ул 9 ел дәвам иткән уку дәверен башлый.

Бу вакытта ул Санта Мария Ла Реаль һәм Сан-Доминго заһидханәләренең китапханәләрендә укый. Латин, фәлсәфә, дин белеме, хокук, шулай ук табигать белеме, аеруча медицина фәннәрен өйрәнә. Соңгы факт аның Монпельеда берникадәр вакыт үткәргәненә ишарәли. Шулай ук гарәп телен дә өйрәнә: моның өчен аңа тел, әл-Газали мантыйгы һәм, мөгаен, суфичылык нигезләрен өйрәткән белемле кол сатып ала. Әмма бу укытучы белән аралашу яхшы тәмамланмый, Лулли аны Гаисәне тәнкыйтьләве өчен кыйный. Уч алу нияте белән укытучы Луллины үтерергә тырыша, әмма кылыч белән яралый гына. Нәтиҗәдә, кол төрмәгә утыртыла һәм үз-үзенә кул сала.

Бу уку дәверенең ахырында Лулли гарәп телендә үзенең беренче ике әсәрен язды, алар тиздән Латин һәм Каталан телләренә тәрҗемә ителде: "Аль-Газали мантыйгы компендиумы" һәм эчтәлеге вә күләме буенча камил, тәрҗемәи хәленең кайбер мизгелләрен үз эченә алган аскетик мистик "Алла турында уйлар китабы" (1272) сүзлеге . Бу христиан әдәбиятына нигез салган һәм шул ук вакытта Каталан әдәбиятының таҗы булган китап. Де Рикер, Комас һәм Молас сүзләре буенча: “Лулли иҗади юлын киңләп, зурлап һәм тулысынча өлгер, сынау һәм хаталардан, оялчан икеләнүдән башка, ә тәҗрибә туплаган, Аллага мәхәббәт белән тулы китап белән башлый. Аның фәлсәфи фикер йөртүе югары дәрәҗәдә, прозасы камил, ул үз өлкәсендә энциклопедик һәм бер сулышта укыла . "

Яшьлек еллары

Аның тормышы турында күп риваятьләр таралган. Ышанычлы мәгълүмат аның язмаларында (аеруча кайбер автобиографик шигырьләрдә) һәм шәкертләренең сүзләреннән тупланган тәрҗемәи хәлендә очрый. Лулли Мальорка утравының Пальма шәһәрендә туган; яшьлеген Арагон сараенда патша идарәчесе итеп үткәргән. Иртә никахлашуына карамастан, "гыйшык маҗаралына" үтә дә бай тормыш алып барган. Гомеренең утыз икенче елында азгын хисләр белән үрелгән җыр язганда, хачка кадакланган Гаисә күренешенә дүрт тапкыр шаһит була.

Бу аның эчке дөньясында кискен үзгәрешкә сәбәп була; патша сараеннан һәм гаиләсеннән чыгып, Мирамарның ташландык тавына урнаша, соңрак аның берничә шәкерте бу җирдә кечкенә заһидханә сала (тик ул үзе беркайчан да заһидчелеккә яки руханилыкка тартылмый). Христиан динен бердәнбер дини хакыйкать итеп кенә түгел, ә иң камил акыллы, дип күргән Лулли, кяферләрне инандыру өчен бик аз эшләнә, дип уйлый.

Кяферләр белән эш итүнең яңа яхшырак ысулын табу кирәклеген ул Мирамардагы, аңа югарыдан төшкән махсус хакыйкать булып тоелган, уйлануларда ача:

• гомуми төшенчәләрдән барлык хакыйкатьләрне, иң мөһиме - христиан хакыйкатьләрен чыгарырга мөмкин булган махсус ысул яки сәнгать пәйда булуы;
• башка фәннәрдән тыш, Көнчыгыш телләре, аеруча гарәп телен тирәнтен өйрәтәчәк миссионер коллегияләрен булдыру идеясы;
• католикларның заһидханәләр һәм хәрби сугышчылар орденнары нигезендә югары миссионерлык орденын булдыру идеясы.

Җитлеккәнлек чоры

Луллиның алдагы тормышы бу өч фаразны тормышка ашыруга багышланган. Аларның беренчесен тормышка ашыру өчен, ул төрле зурлыктагы трактатлар яза, анда төрле яклардан үзенең ars generalis, ars Universalis, ars magna дип аталган мантыйк ысулын аңлатырга һәм ачыкларга тырыша. Бу "сәнгатьтә" Лулли, гомуми төшенчәләрнең (universalia) "яшәвен" мөстәкыйль булып күрсәткән Урта гасыр реализмына таяна. Моннан чыгып, Лулли, чынбарлыкны төрле комбинацияләр аша дөрес һәм эзлекле катлаулану, һәм шуннан чыгып, акыл да, төшенчәләрнең мантыйк тәртибе буенча, әйберләрнең асыл бәйләнешен ачыклый ала, дип фараз итә.

Акыллы бәйләнеш схемасы

Ars magna, 1 нче рәсем.

Бу соңрак Һегельдә тирәнрәк һәм нечкәрәк формада яктыртылачак позиция билгеле бер фәлсәфи мәгънәгә ия. Луллиның мәшһүр "түгәрәкләре" турында шуны ук әйтеп булмый (XIII гасырда Раймон Лулли өч катлы логика нигезендә төзелгән кәгазь түгәрәкләр формасындагы машина уйлап таба). Луллиның әсәрләрендә тиешле фигуралар белән сурәтләнгән бу логик механизм берничә хәрәкәтчән концентрик түгәрәктән торган. Түгәрәкләр бүлекләргә («камераларга») сызыклар белән бүленгән, аларда гомуми төшенчәләр яки барлык гамәлдәгеләрнең төп категорияләре билгеләнгән. Аларның һәрберсенең бүлекчәләре теге яки бу түгәрәктәге бүлекчәләргә карата билгеле бер урын алган. Аларны ничек тә булса әйләндереп, күп яңа комбинацияләр чыгарып булган. Бу күренешне Лулли "яңа реаль хакыйкать" дип исемләгән.

Әлеге түгәрәкләр, тулаем алганда, мөмкин булган белемнең бөтен өлкәсен үз эченә алган: аларның берсендә илаһның төп атрибутлары, икенчесендә - мантыйк категорияләре, өченчесендә - метафизик категориләр (хәтта хокук һәм медицинага кадәр) чагылган. Чынлыкта, мондый механизм ярдәмендә бернинди хакыйкать табылмаган, исбатланмаган, шуңа күрә бүгенге көнгә кадәр әлеге схема кызыклы уенчык булып кына күзаллана. Лулли үзе әйтүенчә, түгәрәкләр системасы аңа Мальорка утравында булган төштәге күренештә ачылган.

Ул алдауларга һәм алдауларга бик ышанганлыктан, аның хыялында барлыкка килгән булу һәм танып белү өлкәләренә үтеп кергән интеллектуаль бәйләнешнең символик схемасы аның тарафыннан дөрес аңлашылып җитмәгән, мөгаен. Тик ул түгәрәкләр белән генә канәгать булмый һәм үз системасын аңлатуда башка визуаль ысулларына (мәсәлән "төшенчәләр шәҗәрәсенә") мөрәҗәгать итә.

Лулли идеяләре

Аның фәлсәфи эшчәнлегенең төп мотивы - бер генә хакыйкать барлыгына инану: иман өчен дөрес булганы акылга чит була алмый, һәм теләсә нинди алдану акыллы дәлилләр белән кире кагылырга мөмкин.

Монда ул аверроистларның ике хакыйкать принцибына каршы чыга. Аверрос, Аристотель тәгълиматларын үзенчә аңлатканда, аңа кискен пантеистик төсмер биргән. Озакламый әлеге теория Европа мәктәпләрендә шәкертләр тапкан. Әмма кайбер карашлары христиан доктринасына туры килмәвен алар иман өчен табигый дөрес булганы саф акылга сыймаслык булырга мөмкин, дип аңлатканнар.

Бу күренешне Лулли икейөзлек дип бәяли һәм аверроистларга каршы чыга. Аверроситларга хуш килгән "дини хакыйкатькә акыл белән ирешеп булмый, аңа ышанырга гына кирәк" төшенчәсен дә Лулли кискен тәнкыйтьли.

Дини хакыйкатьләрнең акыллы исбатлавы диннең әхлакый хезмәтен ала, дигән фикергә Лулли каршы чыга. Аның фикеренчә, акыллы дәлил нигезендә иман барлыкка килмәсә дә, кяферләрне яңа дингә күндерүдә бу яхшы гына булыша ала.

Барселона университетында Раймон Лулли сыны.

Лулли буенча, акыл һәм иман - бер үк эчтәлекнең төрле формалары. Һәм әлеге аерманы ул түбәндәгечә билгели: кирәклек һәм мөмкинлекне акыл күрсәтә ала, әмма чынбарлык иман аша гына күзалланырга мөмкин. Луллиның рационализм яки акыллылык төшенчәсе хөрмәт яки камиллек идеясы белән тыгыз бәйләнә.

Лулли үз системасы ярдәмендә мөселманнарда христиан диненең барлык хакыйкатьләрен исбатлый алуына инана. Әмма бу "универсаль" коралны кулланылуы өчен гарәп телен белергә кирәк, дип искәртә. Лулли үзе аны җентекләп өйрәнә, кайбер хезмәтләрен башта бу телдә яза, гарәп әдәбияты белән дә яхшы таныш була. Тик аның көнчыгыш телләре коллегияләрен төзү идеясе уңышсыз тәмамлана.

Франсиско Рибальта. Раймон Лулли, якынлыча 1620. Барселона

Доминиканнар һәм Францисклар хакимиятенә, университетларга һәм хакимнәргә, папа куриясенә, һәм ниһаять, бөтен көнбатыш чиркәвенең Вена соборына мөрәҗәгатьләре уңышсызлыкка дучар була. Миссионер хезмәтен киң оештыруга ирешә алмыйча, Лулли берничә тапкыр үз кулы белән аны тормышка ашырырга омтыла, Төньяк Африка мөселманнарына христиан динен вәгазьләргә сәфәрләр кыла.

Мөселман руханилары белән иман турында бәхәсләреннән соң, Лулли хакимият һәм халык игътибарын җәлеп итә. Аңа карата көч кулланыла, ул төрмәләргә утыртыла, илләрдән куыла. Туниста аны шәһәр мәйданында Инҗил вәгазьләве өчен ташлар атып үтерәләр. Аның гәүдәсен Генуя сәүдәгәре Стефан Колумб (Христофорның бабасы) күтәрә, аны корабында Пальмага алып кайта (кайбер риваятьләр буенча, ул юлда гына җан бирә). Туган ягында Лулли зур хөрмәт белән күмелә, җирле изге һәм кәрамәт иясенә әверелә.

Изге Франциск базиликасындагы Раймон Лулли кабере, Пальма де Мальорка

Соңыннан, Луллины канонизацияләү омтылышы ясала, ләкин аның "Изге Ана гөнаһсыз йөккә узуы" турындагы карашлары аркасында көчле Доминикан ордены моны кире кага. 1372 елда Арагон патшалыгының провинциаль тикшерүчесе Николай Аймерик Ллулга каршы төрле дини гаепләр таба, ләкин патша һәм Испаниянең абруйлы кешеләре моңа каршы чыга. Әлеге 1419 елда Луллига каршы язылган папа булласы ялган дип игълан ителә.

Ахырда, Лулли beato (изге) дип игълан ителә. Испаниядә 29 мартта, Франциск орденында 30 июньдә искә алына.

Лулли мирасы

Луллиның тарафдарлары саны аның гомеренең соңгы елларында бик тә арта, үлеменнән соң, алар махсус бер мәктәп булдыралар, һәм ул XV гасырда чәчәк ата. Париж университетында гына аның осталыгын тулысынча раслаган 50 остаз һәм табиб булган. Әлеге мәктәп шәкертләре тарафыннан иҗат ителгән әсәрләр кайчакта ялгышлык белән Лулли тарафыннан язылган, дип фаразлана.

Аның каталан, гарәп һәм латин телләрендә язылган иҗаты күп кулъязмаларда сакланган. XIV гасыр башында да аларның каталоглары тупланыла. Майнцта Зальцингер нәшриятында 1721-1742 елларда 10 томлык язмалар тупланмасы бастырыла. "Obras rimadas" шигырьләр тупланмасы Испаниядә бастырыла. Мүнхенда Луллиның кулъязмаларының бай коллекциясе урнаштырыла.

Ренан сурәтләгән 313 әсәрнең күбесе (якынча 100) Луллиныкы түгел. Болар барысы да алхимик трактатлар: Лулли алхимия белән шөгыльләнмәгән, аны ялган һәм әхлаксыз сәнгать дип күргән. Шул ук вакытта, инде Луллиның якын туганнары аны алхимик дәрәҗәсенә күтәргән булган.

Моны аңлашылмаучанлык белән аңлатырга мөмкин: ars magna, ars Universalis дигән Лулли тарафыннан кулланылган атамалар шул чорда металл үзгәртү һәм эликсирлар чыгару сәнгатенә ишарәләгән.

Ялгыш нәтиҗәсендә Лулли хезмәтләре дип аталган алхимия әсәрләрендә зур төгәлсезлекләр дә очрый: Лулли беркайчан да Англиядә һәм инглиз патшасы Роберт сараенда хезмәт итмәгән.

Диннең һәм фәннең иң мөһим шәхесләренә махсус кушаматлар бирү схоластик гадәте буенча, Луллига яктыртучы остаз (doctor illuminatus, illuminatissimus) кушаматы бирелгән. Яңарыш чорындагы Неттесхайм Агриппасы, Николай Кузанус һәм аеруча Джордано Бруно аның белән бер рәткә куела.

Фәлсәфә тарихындагы урыны

Йосеп Мария Субиракс . Раймон Луллига һәйкәл. Монсеррат

Фәлсәфә тарихында Лулли күренекле урын алган:

• * беренчедән, урта гасыр "реалистларының" иң эзлеклесе буларак, Һегельдән биш гасыр элегрәк "пантологизм" төшенчәсен уйлап тапкан;
• * икенчедән, акыл белән иманның (фәлсәфә һәм дин белеме) нигездә тигез һәм бер-берсен чикләмәүче, ә эчке яктан тулыландыручы хакыйкать формалары, дип күргән;

Луллиның төп җитешсезлеге - механик схемаларда китерелгән идеяларның начар фәлсәфи бәян ителүе.

Ләкин, фәлсәфи уйларны механик яктан күрсәтү гади формалардан ким түгеллеге дә кайбер белгеч тарафыннан фараз. Башлангыч чыганакларны өйрәнү күрсәткәнчә, идеяләрнең механик бәян ителүеннән барлык "өч кодларны: текстны-рәсемне-схеманы" куллану хәерлерәк. Әлеге кодларның аңлату мөмкинлеге күпкә көчлерәк. Шул ук вакытта Яңа вакыт фәлсәфәчеләре сурәт һәм схемалардан тулысынча баш тартты диярлек.

Бигрәк тә Лулли схемаларының XX гасырда барлыкка килгән "Интеллект дәрәҗәләре" психологик теорияләре белән эчке бәйләнешен билгеләп үтәргә кирәк, алардан Лулли схемаларына К.У. Грейвзның "Булу дәрәҗәләре" иң якыны булып тора.

Матур әдәбиятта

• Алхимик - А.К. Толстойның тәмамланмаган поэмасы.
• "Ачулы фәрештә. Раймон Луллиның ике гәүдәсе"- Д. Гербер романы.
• "Раймон Луллиның логик машинасы" - "Ташка яшерелгән текстлар" җыентыгындагы Хорхе Борхесның бер тексты.

Әдәбият

• Helfferich. R. L. u. die Anfänge der catalonischen Litteratur, 1858.
• E. Renan. R. Lulle // «Histoire littéraire de la France, par les membres de l’Institut», т. XXIX. — Париж, 1885.
• Doctor Illuminatus: A Ramon Llull Reader. Еd. A. Bonner. Princeton: Princeton UP, 1993.
• Кульматов В. А. К истории распространения идей Луллия в России // Россия и гносис. М.: «Рудомино», 2000. — С.53-62.
• Кульматов В. А. От «Ars magna» Р. Лулия к «Великой науке» Белобоцкого // Verbum.Вып.5. Образы культуры и стили мышления: иберийский опыт.-СПб.: Издательство Санкт-Петербургско философского общества, 2001. С.217-240.
• Кульматов В. А. Способ задания определений и характер аргументации в «Искусстве» Раймунда Луллия //Историко-логические исследования: Межвузовский сборник. СПБ., 2003. C.111-133.
• Б. В. Бирюков, В. Н. Тростников. Жар холодных чисел и пафос бесстрастной логики. Формализация мышления от античных времен до эпохи кибернетики. М., Знание, 1977, 2004.
• Багно В. Е. Русское люллианство как феномен культуры // Багно В. Е. Россия и Испания: общая граница. СПб., 2006, 21-31.
• Кульматов, В. А. Луллианские произведения А. X. Белобоцкого // Труды Отдела древнерусской литературы, 59, 2008, 352—362.
• Жильсон, Этьен. От Александра Гэльского до Раймунда Луллия. — В кн.: Жильсон, Этьен. Философия в Средние века. От истоков патристики до конца XIV века. — М.: «Республика», 2004. — 678 с. — ISBN 5-250-01825-4. — с. 330—355.
• Fück J. Die arabischen Studien in Europe. — Leipzig, 1955. — S. 16.

Сылтамалар

• Люллий, Раймунд // Брокгауз һәм Ефрон энциклопедик сүзлеге: 86 томда (82 том һәм 4 өстәмә). Санкт-Петербург: 1890—1907.