Олуг-Мөхәммәт

Bu mäqäläneñ latin älifbasındağı igezäge bar.

Олуг-Мөхәммәт хан яки Олыг Мөхәммәт (tat. lat. Oluğ-Möxämmät(үле сылтама), اولوغ محمد, Oluğ Mөxәmmәt; 1405—1445) — Урта гасырларның билгеле дәүләт эшлеклесе, Алтын Урда (1436 елгача), Кырым (1437) һәм Казан (1438—1445) ханы. Ичкиле Хәсәннең улы. Башка Мөхәммәттән аермалы буларак Олуг кушаматы ала. Казан ханлыгының нигез салучысы (1438), Касыйм ханлыгына да нигез салуга өлеш кертә.

Олуг-Мөхәммәт
Алтын Урданың ханы
Вазыйфада 1419 – 1423
Аңа кадәр	Хаҗи Мөхәммәт
Дәвамчысы	Бәрәк хан
Алтын Урданың ханы
Вазыйфада 1426 – 1427
Аңа кадәр	Бәрәк хан
Дәвамчысы	Бәрәк хан
Алтын Урданың ханы
Вазыйфада 1428 – 1432
Аңа кадәр	Бәрәк хан
Дәвамчысы	Кече Мөхәммәт
Казанның беренче ханы
Вазыйфада 1438 – 1445
Аңа кадәр	Казан әмире
Дәвамчысы	Мәхмүт хан
Туган	1405
Үлгән	1445 Казан, Казан ханлыгы
Балалар	Мәхмүт хан, Мостафа, Касим, Якуб
Әти	Ичкиле Хәсән

Тарих

1419—1420, 1421—1423, 1426—1437 елларда Алтын Урданың ханы була. 1419—1423 елларда, Җучи Олысы өчен, тукайтимуридлар династиясенең кече тармагы белән көрәш алып бара. Җиңелгәч, 1423 елда Идел Болгарстанына кача. 1426 елда Литва кенәзе Витовт ярдәме белән Алтын Урда тәхетен кайтара.

Алтын Урда тәхетендә

Үзенең хакимиятен Кырымга җиткереп, төрек солтаны Мурад II белән дуслык мөнәсәбәтләре урнаштыра. 1428—1429 елларда Мисырга илчелек җибәрә. 1431 елда Олуг-Мөхәммәт мәхкәмәсенә бөек кенәзлек тәхетенә хокуклары булган Дмитрий Донскойның улы һәм оныгы килә. Хан эшне мәсьәләне Василий II файдасына чишә.

Мәскәү белән сугышлар

1436 елда Тимер Котлыгның бер туганының улы , Гыяседдин, тарафыннан тәхеттән төшерелә һәм Кырымга китергә мәҗбүр була. Ләкин тиздән, ярдәмгә Сәет-Әхмәт ханны чакырган, биредәге Хәйдәр әмир белән мөнәсәбәтләре бозыла.

Биләү янындагы сугыш (1437)

Олуг Мөхәммәт Биләү сугышында 1437 ел, Петров рәсеме

Каршы тора алмаячагын аңлап, өчмеңлек гаскәре белән Кырымнан китә һәм Рус Олысы ягына юнәлеп, Белев шәһәренә урнаша. Ләкин Василий шәһәрне ташлап китүен таләп итеп, аңа каршы 30-меңлек гаскәрен җибәрә. Сугыш нәтиҗесендә 3 меңлек татар гаскәре 30-меңлек рус гаскәрен тар-мар иткән.

Олуг-Мөхәммәт Рус Олысында озаклап тормый, ә Алтын Урданың Болгар Олысы җирләренә, Казанга, юнәлә. Казан елъязмачысы язуынча, болгарлар һәм черемислар, русларның һәҗүмнәреннән яклый алырлык көчле территориаль хакимиятнең урнашуына шатланганнар. Урта Идел буенда урнашкач, хан Рус Олысы өстеннән хакимиятен торгызырга уйлый. Һөҗүмнәрен 1439 елда башлый. Шул елның язында хан Нижгарны ала, Мәскәүгә хәтле җитә.

Сүздәл янындагы сугыш (1445)

1444—1445 елларда хан Мәскәүгә каршы тагын бер һөҗүм оештыра. 1444 елда морзалар көнчыгыш рус өлкәләрен алалар. Рязань кенәзлегенә каршы һөҗүмдә ханның улы Мостафа үлә. 1445 елда Олуг-Мөхәммәт Нижгарны ала һәм аннан Мөрәмга юнәлә. Василий II кенәзләрнең берләштерелгән гаскәре белән аңа каршы юнәлә, һәм хан Нижгарга кайта. Сүздәл тирәләрендәге 1445 елның 7 июлендәге хәлиткеч сугышта Мәхмүд һәм Якуб җитәкчелегендәге казан гаскәре русларны тар-мар итә. Василий кенәз һәм аның икетуганы Михаил Верейский әсирлеккә алыналар.

Сугыш нәтиҗәләре: Казан ханлыгы тарафыннан Мәскәү гаскәрләрен тар мар итү, Мәскәү бөек кенәзе Василий 2 Кара әсирлеккә алу (бердәнбер тапкыр тарихта), зур салым салу, Касыйм ханлыгы Мәскәү янында барлыкка килү.

Василий Нижгарга китерелә, ә соңрак Курмышка. Ул октябрьдә иреккә чыгарыла, ә Олуг-Мөхәммәт Казанга кайта. Василийның иреккә җибәрелүенең төгәл шартлары билгеле түгел, ләкин ул зур контрибуция була, аны җыю өчен Мәскәүгә 500 казанлы килә. Рәсәй җирләрендә Касыйм ханлыгы барлыкка килүен Олуг Мөхәммәтнең бу җиңүе белән бәйләргә кирәк. Касыйм ханлыгының беренче ханы Олуг-Мөхәммәтнең улы Касыйм була.

Олуг-Мөхәммәт Нижгарка яудан Казанга кайтканда авырудан үлгән.

Казан тәхетендә аның улы Мәхмүт утырган.

Уллары

Олуг-Мөхәммәт ханның түбәндәге уллары билгеле:

• Мәхмүт
• Якуб
• Мостафа
• Касыйм.

Элгәре: Казан әмире

Казан ханы 1438-1445

Аннары: Мәхмүт хан

Чыганаклар

• М. Г. Худяков: Очерки по истории Казанского ханства 2013 елның 23 апрель көнендә архивланган.