Мөселман чуашлары

Чуаш-мөселманнарчуашларның ислам динен тота торган этномәдәни, конфессиональ төркеме. Чуаш-мөселманнар дип чуаш халкының ике категориясе күздә тотыла. Бер яктан, бу аз санлы татар телле һәм татар үзаңлы чуашлар төркеме. Икенче яктан, бу - исламлаштырылган чуашларның үз мәдәниятләрендә мөселман эзләрен саклап калган нәселләре.[1]

Мөселман чуашлары
Үз аталышы

чӑвашсем

яшәү җире

Татарстан, Башкортстан

Теле

чуаш теле, татар теле

Дине

ислам[1]

Бүтән халыкка керүе

чуашлар

Таралышы үзгәртү

Ислам динен тотучы чуашларның күбесе Татарстан, Оренбург өлкәсе, һәм Башкортстан территориясендә яшиләр. Алай да мәҗүси чуашлар кебек үк, Урал-Идел буеның төрле төбәкләре буенча таралып этноконфессиональ азчылыкны тәшкил итәләр.[1]

Тарих үзгәртү

Урта Идел буена ислам үтеп керү вакыты турындагы мәсьәлә бәхәсле булып кала. Рәсми мәгълүматлар буенча, ислам 922 елда Идел буе болгарлары тарафыннан Багдад илчелеге визиты нәтиҗәсендә кабул ителә. 922 елда болгарларны исламлаштыруның беренче этабы буларак карарга була.

Ислам чуашларның дини күзаллаулары, әхлак культурасы һәм социаль оешмалары эволюциясенә йогынты ясый, шул ук вакытта традицион диннең асылын үзгәртми. Ләкин Коръән формулировкалары булган гарәп телле эпитафияләр күрсәткәнчә чувашларның бер өлеше исламлаштыру этабы аша үткән. Мөселман изге урыннары, аерым алганда, ислам тарафдарларының һәм сәяси эшлеклеләрнең җирләү урыннары чуашлар тарафыннан хәтта Кама буеннан Чувашиягә күчкәч тә хөрмәтләнә бирелгән. Исламга чуашларның дини терминологиясе дә кайтып кала.

X-XVII гасырларда чуаш халкы язмышында исламның тарихи роленә килгәндә, кайбер тарихчылар чувашлар санында демографик кимү һәм этнос географиясенең кимүен аерым төркемнәрне исламлаштыру белән бәйли. Күпчелек чуашлар ислам динен кабул итеп татарлар составына керә.

XVII гасырда чуашлар исламлаштыру, алга таба, бердәм чуаш-татар һәм/яки чуваш-башкорт яшәгән районнарны колачлый, нигездә, бу Зөя буйларын һәм Көнбатыш Башкортстанны үз эченә ала. Аның сәбәбе булып этник төркемнәрнең күршелеге һәм мәдәни-тел якынлыгы белән беррәттән, дини пропаганда да торган. Мәҗүси чуашлар арасында мөселман вәгазенең активлашуы 1740 елларда күзәтелә. Бу чорда Казан һәм Сембер губернасы чуашлары авыллары белән исламга күчә башлыйлар. Аларга Ачасыр, Олы Урсак, Янгелде, Дәвеш, Атабай, Әлки, Иске Тәрбит, Хуҗа Хәсән, Күкшем, Кошман, Мөрәле авыллары кергән.[1]

Иң актив исламлаштыру XIX гасыр - XX гасыр башында тормышка ашырыла. Ниһаять, чуашларның исламлашуына дөньядагы дини-фәлсәфи системалар һәм илдәге иҗтимагый-сәяси тормышның катлаулануы нәтиҗәсендә мәҗүсиләр» кичергән дөньяви карашлы һәм социаль кризис сәбәп булган. Зур масштаблы мөселманлашу Уфа губернасында, XX гасырның 70 нче елларыннан башлана. Исламлашу ешрак чуаш-татар авылларында була, гәрчә рус тирәлегендә дә күренә.[1] Чуаш авылларының «мөселман» куагы Бәләбәй өязенең Зирекле мәхәлләсендә урнашкан була.

Идел буенда чувашларны исламлаштыру XX гасыр башында һәм бигрәк тә 1905-1907 елларда, дин иреген игълан иткән һәм базар дини плюрализмы вакыты җитү турында хәбәр иткән манифестлардан соң, аеруча 1905 елның 17 апрелендә һәм 17 октябрендә булган манифестлардан соң, иң зур масштабларга ия була.

XX гасырның беренче унъеллыгында Столыпин реформасы тарафыннан хупланган хуторлар һәм выселкалар барлыкка килү чуашларның мөселман җәмгыятьләре өчен дини мөстәкыйльлекне саклап калуның оптималь ысулы булып торган. Бу тактика чуашларга һәм элек билгеле булган, шуның аркасында яшәүнең барлык районнарында, аерым алганда, Кама аръягы, Идел аръягы һәм Урал буе районнарында авыллар челтәре киңәйгән. Көнбатыш Башкортстанда 1917 елгы халык санын алу берничә дистә чуаш яңа авыллары теркәлгән, аларның бер өлеше төп авылда яшәүчеләрнең дини каршылыклары аркасында барлыкка килгән.

Совет чорында (1917 - XX гасырның 80нче еллар уртасы) дини вәзгыятьнең үсешенә социаль-сәяси һәм икътисади характердагы факторлар йогынты ясый. Чувашлар арасында ислам ареалы узган чорда киң колачлы булган аерым локусларга - чуваш мөселман авылларына китерелгән, аларның төп өлеше Идел аръягы һәм Урал буенда урнашкан. Көчле мөселман-татар басымына карамастан, чуаш гореф-гадәтләре никах йолалары һәм искә алу йолалары өлкәсендә дәвам итәләр. Мөселман йолалары практикасы XX гасырның 30нчы елларына кадәр туган буын тарафыннан гына саклана башлый.

Хәзерге заман йоласында мөселман элементлары, мөселман-«мәҗүси» синкретизм тибы итеп, «мәҗүсилек» белән тыгыз үрелеп бара. XX йөзнең соңгы унъеллыкларында ике комплексның йолалары көчле трансформациягә дучар була.[1]

Башкортстан Республикасының бүгенге чуаш-мөселманнары дин һәм мәдәният буенча якыннары яшәгән авылларның географиясен яхшы белә. Нигездә, мәгълүмат XX гасыр дәвамында алар арасында булган туганлык элемтәләре аркасында сакланган.[1]

Искәрмәләр үзгәртү

  1. 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 Ягафова Е.А. Чуваши-мусульмане в XVIII — начале XXI вв.: Монография.. — Самара: ПГСГА, 2009. — 128 с. — ISBN 978-5-8428-0758-1

Әдәбият үзгәртү