Кембрий

Кембрий чоры (кембрий) — Палеозой эрасы һәм гомумән Фанерозой эонының башлангычы булган геологик чор. 538,8 ± 0,2 млн ел элек башланган, 485,4 ± 1,9 млн ел элек тәмамланган. Шулай итеп, якынча 53 млн ел дәвам иткән. Бу чорга туры килгән утырмалар (тау токымнары) комплексы Кембрий системасы дип атала.

Кембрий
ХФӘ билгесе	/ˈkæmbri.ən/ һәм /ˈkeɪmbri.ən/
... хөрмәтенә аталган	Cambria[d]
Исемне бирүче	Адам Седжвик[d]
Әүвәлгесе	эдиакарий[d]
Киләсе	ордовикский период[d]
Башлану вакыты	538800 тысячелетие до н. э.
Тәмамла(н)у вакыты	485400 тысячелетие до н. э.
Төс (уналтылы триплет)	7FA056
Тип урыны	Fortune Head[d]
Кембрий Викиҗыентыкта

Кембрий системасы беренче тапкыр 1835 елда инглиз тикшеренүчесе А. Седжвик тарафыннан аерып чыгарылган һәм исеме Уэльсның  атамасыннан (лат. Cambria) чыгып бирелгән. Әлеге галим кембрийны 3 заманга бүлгән. Халыкара стратиграфия комиссиясе 2008 елдан кембрийны 4 бүлеккә бүлә.

Кембрий чорында биосферада зур үзгәрешләр була: әгәр моңа кадәр бөтен тереклек ади һәм бер күзәнәкле булса (хуайнань һәм эдиакар биоталарыннан кала), Кембрий чорының башында ук катлаулы күп күзәнәкле организмнар саны кискен арта, аларның күбесендә экзо-, яки эндоскелет була. Бу вакыйга «Кембрий шартлавы» дип атала. "Шартлау" нәтиҗәсендә күп кенә хәзерге организм төрләре барлыкка килә, мәсәлән хордалылар, буынтыгаяклылар, молюсклар һәм башка күпләр. Океаннарда тормышның чәчәк атуына карамастан, коры җир һаман да тулаем чүл булган. Кайбер моллюсклар һәм буынтыгаяклылар ул вакытта коры җиргә чыгып, анда төрле микроорганизмнар белән туклана алганнарына дәлилләр бар, ләкин алар тулысынча җир өстендә яшәүчеләр булмаган. Континентларга килгәндә, төп материк Гондвана булган, ул тулысынча диярлек көньяк ярымшарда урнашкан.

Кембрий системасының бүлекчәләре

Халыкара стратиграфик шкала буенча Кембрий системасы 4 кә бүленә : терренувс бүлеге (538,8±0,2тән алып - 521 млн ел элек), 2 нче бүлек (якынча 521-якынча 509 млн ел элек), мяолин бүлеге (якынча 509 млн елдан - 497 млн ел элек) һәм фуронг бүлеге (якынча 497-485, 4±1,9 млн ел элек). Калып:Кембрийский период (Россия)Элек Кембрий системасы түбән, урта һәм югары бүлекләргә өлкә шкалалары нигезендә бүленгән. Мондый төбәк номенклатурасын кулланып бүлү Россиянең Гомуми стратиграфик шкаласында күзәтелә .

Кембрий системасының Россия стратиграфик шкаласында шулай ук 4 өсъярус: алдан (томмот һәм атдабан ярусы), лена (ботом һәм тойон ярусы), якут (амга һәм май ярусы) һәм кыршабакты (аюсккан, сак, аксай һәм батырбай ярусы).

Төньяк Америкада югары Кембрий бүлекләре өчен башка яруслы бүленеш эшләнгән, монда 3 ярус бүлеп бирелә:

• дресбах ярусы
• франкон ярусы
• тремиаелей ярусы

География һәм климат

Кембрий чоры башында неопротерозой ахырында хөкем иткән суперконтинент таркала. Көньякта Гондвана континенты барлыкка килә. Аны Көньяк Америка, Африка-Гарәп, Һиндстан, Австралия һәм Антарктика платформалары төзи. Гондванадан төньякта Лаврентий (күбесенчә Төньяк Америка платформасы нигезендә), Балтыйк (Көнчыгыш Европа платформасы) һәм Себер (Себер платформасы) континентлары урнашкан. Гондвана һәм Төньяк континентлар арасында океан бассейны урнашкан, ә барлык континенталь блокларны, күрәсең, Палеопасифик океан уратып алган. Океанда шулай ук берничә микроконтинент: Үзәк Казахстан, Тува-Монгол, Баргузин-Витим, Үзәк Монгол, микроконтитентлары булган, аларның чикләрендә утрау вулкан дугалары ясалган.

Иртә Кембрий чорында Төньяк континентларның күпчелек өлешендә океантрансгрессияләре булган, алар барышында шактый зур мәйданнар фаунага бай, саз сулы җылы диңгезләр белән капланган (мәсәлән, Себер диңгезләрендә су температурасы бу вакытта 25 °C тан түбән төшмәгән дип фаразлана). Гондвана Кембрий чорында, төньяк һәм Көнчыгыш читләреннән тыш, күтәрелү кичерә.

Периодның икенче яртысында утрау дугаларының континентлар һәм микроконтинентлар белән бәрелешүе нәтиҗәсендә каледон тектогенезының салаир стадиясе башлана. Бу процесс Урал-Охот, Тасман һәм Трансантарктик күчмә билбауларрайонында җыерчыклы-капламлы тау системаларын барлыкка китергән. Кембрий уртасыннан Себер һәм Көнчыгыш Европа платформаларында эчке диңгезләр мәйданы әкренләп кими бара. Период ахырына таулар барлыкка килү процессы континентлар рельефының контрастлырак булуына китерә, тау алды һәм таулар арасында моласса тутырылган бөгелешле рельефлар формалаша вулканнар эшчәнлеге активлаша.

Кембрий чоры дәвамында Җирдәге климат хәзергедән һәм, аеруча, аңа кадәрге неопротерозой чорыннан нык аерылып торган. Әгәр хәзерге вакытта уртача еллык планета температурасы якынча 14 °C тәшкил итсә, ә неопротерозойда ул тагын да түбәнрәк —якынча 12 °C булса, Кембрий дәвамында ул 22 °C тәшкил иткән. Планетаның уртача температурасы Пермь чорының кыска вакыты эчендә генә югарырак булган. Югары температурага, мөгаен, географик полюсларда коры җирнең яки эчке диңгезләрнең булмавы ярдәм иткәндер, бу шактый зур поляр боз башлыклары барлыкка килүенә комачаулаган. Күрәсең, бу чорда төньяк һәм көньяк киңлекнең 30 градусы арасындагы билбауда субтропик климат, ә Рака тропигы һәм Кәҗә тропигы киңлекләрендә киң ярымчүлләр урнашкан.

Кембрий чорының органик дөньясы

Юта штатының (АКШ) урта Кембрий чоры калдыкларыннан Трилобитлар (Asaphiscus wheeleri )

Кембрий - трилобитлар барлыкка килү һәм чәчәк ату вакыты. Алар буынтыгаяклыларның кысласыманнарга якын торучы борынгы төркеме. Классның барлык билгеле вәкилләре диңгез хайваннары булганнар.

Бу чор башында минераль скелетлы организмнар барлыкка килгән. Озак вакыт дәвамында Кембрий чорында тереклекнең «шартлавы» барлыкка килүе галимнәрне аптырашта калдыра. Күптән түгел генә эдиакар фаунасы, шулай ук азрак билгеле Хайнань фаунасы һәм Доушаньто фаунасы ачыла, алар соң протерозойның эдиакар чорына карый. Бу фауна әһелләре борынгырак, әмма бернинди скелетка ия түгел һәм озак вакыт палеонтологлардан яшеренеп калган. Ачыкланганча, күп күзәнәкле тормыш кембрийда түгел, ә күпкә иртәрәк барлыкка килгән, ә кембрийда организмнар хайваннарның йомшак тәннәренә караганда таш катламнарында саклану мөмкинлеге күбрәк булган минераль скелетлар төзергә өйрәнгәннәр.

Опабиния (Opabinia)

Нигездә Кембрий биотасы диңгез бассейнында яшәгән. Күптөрле трилобитлар, гастроподлар, брахиоподлар булган. Бер үк вакытта билгеле бер төркемгә кертү авыр булган хайваннар да булган. Гомумән, хәтта инде ачылган төркемнәргә караган төрләр дә хәзерге төрләргә бөтенләй охшамаган. Рифлар төзүче организмнар - археоциатлар, известьны аерып чыгаручы суүсемнәркембрийда гына булган. Күрәсең, кембрийда беренче туфрак умырткасызлары — суалчаннар һәм күбаяклылар барлыкка килгән . Шулай ук бу чорда Коралл полиплары, башаяклы моллюсклар, буынтыгаяклылар һәм хордалылар барлыкка килгән.

Кембрий диңгезләренең характерлы фаунасы

• 
  Динокаридалар төрлелеге.
  
  Өстә: аномалокарис, опабиния;
  
  Аста: Pambdelurion, Kerygmachela.
• 
  Пикайя (Pikaia gracilens)
• 
  Галлюцигенияләр (Hallucigenia)
• 
  Виваксия (Wiwaxia)
• 
  Бёрджес сланецлары фаунасы әһелләренең чагыштырма зурлыклары

Геология

Кембрий системасын характерлаучы тау токымнары комплексы Уэльс токымнары мисалында А. Седжвик тарафыннан 1835 елда аерып күрсәтелгән . Тагын бер геолог Родерик Мэрчисон, беренче тапкыр шул ук вакытта силур системасын тасвирлаган, бу система да өлешчә Кембрийның оригиналь тасвирламасы белән кисешкән. Аларга Бөекбританиянең күпчелек әйдәп баручы геологлары кушылган, бәхәсләшкән, һәм нәтиҗәдә ике чорның да вакыт кысалары 1879 елда аралык чоры - ордовик системасыкертелгәч төгәлләнә. Седжвик Кембрий системасы геологиясендә өч бүлекне аерып чыгара. Аның нәтиҗәләрен алга таба ревизияләү (Ч. Уолкотт, Ч. Лапуорт) 4 нче Халыкара геология конгрессы 1888 елда кабул ителгән Кембрий бүлекләренең градациясе нигезенә салынган.

Диңгез трансгрессияләре процессында кембрийның Төньяк континентлары территориясендә утырма токымнар катламы формалаша. Себер кыйтгасыныңэпиконтиненталь диңгезләрендә карбонатлы токымнар туплана. Себернең көньяк-көнбатышында чор башында тозлы бассейн формалаша, ул көньяктан Байкал җыерчыклылыгы таулары, ә төньяктан диңгездән аеручы биогермнар полосасы белән чикләнә. Балтыйк континенты диңгезләрендә балчыклы һәм комлы-балчыклы ятмалар ясала. Лаврентиянең көнбатышындагы диңгезләрдә карбонатлы утырымнар, ә континентның көнчыгышында — терригенлылар тупланган.

Көньяк ярымшарда Кембрий вулкан токымнарының берничә өлкәсе билгеле. Бу чор башында хәзерге Австралия территориясендә вулкан активлыгы аеруча югары булган. Аның төньягын һәм үзәк өлешен бу вакытта формалашкан Трапп базальтлары характерлый. Австралиянең төньяк-көнчыгышында, Яңа Зеландия һәм Антарктиданың кайбер районнарында (Төньяк Виктория Җирләре, Элсуэрт һәм Пенсакол таулары) иртә һәм урта кембрийның вулкан утрау дугасы эшчәнлеге базальтлар һәм мафик интрузияләр белән күрсәтелгән. Төньяк ярымшарда иртә һәм урта Кембрий чорына караган вулкан токымнары Көньяк Себердә һәм көнбатыш Монголиядә (Алтай һәм Саян таулары), Казахстанның көнчыгышында һәмКытайның (Тян-Шань) төньяк-көнбатышында һәм төньяк-көнчыгышында урнашканнар. Төньяк Америкада кембрийның беренче яртысының вулкан активлыгы Оклахома территориясендә гранитлы интрузияләр һәм базальт һәм риолитлы экструзияләр белән күрсәтелгән. Түбән кембрийга түбәндәгеләр керә: Яңа Брансуиктагы (Канада) вулкан көле катламыннан төзелгән цирконнар, Марокко һәм көньяк — көнбатыш Кытайда, 521 млн ел элеккеге томмот (дотрилобитов) һәм атдабан ярусы арасындагы чик белән даталанучы вулкан туфлары.

Шулай ук карагыз

• Архей
• Протерозой
• Палеозой
• Кайнозой
• Кембрий шартлавы

Әдәбият

• Иорданский Н. Н. Развитие жизни на земле. — М.: Просвещение, 1981.Иорданский Н. Н. .
• Короновский Н. В., Хаин В. Е., Ясаманов Н. А. Историческая геология : Учебник. — М.: Академия, 2006.
• Ушаков С. А., Ясаманов Н. А. Дрейф материков и климаты Земли. — М.: Мысль, 1984.
• Ясаманов Н. А. Древние климаты Земли. — Л.: Гидрометеоиздат, 1985.
• Ясаманов Н. А. Популярная палеогеография. — М.: Мысль, 1985.