Жунгар ханлыгы

Жунгар ханлыгы (иск. монг. телендә "jegün γar-un qaγan-tu ulus", калм. Зүн Сәрин хаана улс; монг. Зангар хант улс; шулай ук калм. Нервен өер улс — «Дүрт ойрат дәүләте», калм. Догшин Зюнгар Нут — «Усал Зюнгар Улугы (дәүләте)») — XVII—XVIII гасырларда хәзерге Казакъстан, Кыргызстан, Кытай, Россия һәм Монголия илләренең территориясендә урнашкан ойрат дәүләте.

Хәзерге заман әдәбиятендә еш кына "Ойрат ханлыгы" дип атала.

Тарих

Җунгарларны иртә тарихы буенча ышанчылы чыганаклар бик аз. Җунгарларны барлыкка килүен Чыңгызхан гаскәренең якынча 40 мең кешедән (дүрт төмәннән) торган «сул канаты» (зуу-гар) белән бәйлиләр. Монгол империясе таркалгач, XIV гасыр уртасында Кытайга сәүдә юлларны контрольдә тоту өчен ойрат һәм халха (көнчыгыш монгол) хакимнәре арасында күп еллык сугыш токана. XV гасырның беренче яртысында ойрат хакимдары "Тыгын" (1418-1440) һәм аның улы "Эссен" бөтен Монголияны үзләренә буйсындыра, әммә тиздән тар-мар ителеп һәм үз биләмәләренә кайтырга мәҗбүр булалар. Киләсе бер ярты гасыр дәвамында Көнбатыш Монголия территориясендә башлыча кече кенәзлекләр була. 1620-еллар ахырына карый, чорларның юлбашчысы "Хара-Хула" чорларны һәм дэртлэрне күп өлешен берләштерә. Чорлар кысымы аркасында торулар һәм дэртлэрне бер өлеше "Хо-Урюк" җитәкчелегендә түбән Идел үләннәренә каптырма "Калмык ханлыгын" нигез сала. Ә шутлар "Туру-Быйху хан" (Гуш хан) җитәкчелегендә көньякка таба юллана һәм Кукунор күле тирәсендә ханлык төзү. Бу миграцияләр сөземтәсендә йортларның күчү урыннары көнбатышта Каспий диңгезенән көнчыгышта Алашага, төньякта Җаекдан көньякта Һиндга кадәр барып җитә.

Жунгар ханлыгының барлыкка килү датасы дип "Хара-Хул"ның улы "Хоры-Хин Батыр" идарә итүенең беренче җылы — 1635 ел дип исәпләнә. Хоры-Хин Батыр тибет далай-ламасыннан "Эрден-Батырхан" титулын ала. Ул Хо-Бурлюк һәм Уши хан белән элемтә тота, 1620 елда атасы белән җибәргән Рус дәүләте белән даими сәүдә һәм вәкиллек мөнәсәбәтләрен көйли. Шулай ук Хор-Хин Батыр даими торама пунктларны төзей һәм игенчелекне үстерә. 1640 елда батырхан Жунгар съездының инициаторларының берсе була. Бу кырга 44 ойрат кенәзе, шул исәптән иң ерак якларда көн иткән ойратлар, см төп халха хакимнәре килгән. Корылтай «Бөек законнар җыелмасы» («Их Аваз») — законнар кодексын кабул итә, аның башлангыч статьялары манчжурларга каршы берләштерү характерын йөрткән. Коалиция тиздән таркала, Кытайны басып алып Цин династиясен нигезләгән манчжурларга каршы төп көрәшче булып бөтен ойрат хан "Югалган" булып китә. Аның варислары — энесе "Вэн Раван" (1698-1727) һәм аның улы "Галдан Эрэн" (1727-1745) хакимлекләре чорында Жунгар ханлыгы бойондорокһоз монгол дәүләтчелегенең иң соңгы терәге булып кала. Ул Россия империясе белән элемтә тота, кадак йөзләре һәм манҗурлар белән уңышлы сугышлар алып бара, Тибетка берничә яу оештыра. Илдә һөнәр, шул исәптән булмаучылык, игенчелек, тимер эретү, пушкалар җитештерү үсешә