Дон казаклары тарихы

Дон казаклары тарихы

Дон казакларының барлыкка килүе

В. И. Суриков "Себерне Ермак белән яулап алу"

Дон казакчылыгына нигез салынуның рәсми датасы булып 1570 елның 3 гыйнвары санала. 1870 елның 3 гыйнварында Дон казаклары гаскәрләренең 300 еллык яшәеше уңаеннан тантаналы чаралар узды^[1]. Бәйрәм итү өчен Дон казакларына җибәрелгән Явыз Иван грамотасы сәбәп булды. Әлбәттә, 1570 ел - Дон казаклыгы тарихында мөһим дата.

Әмма, Дон казаклыгы бу датадан шактый иртәрәк барлыкка килде. 1502 елда ук Мәскәү князе Иван III рязанецларның үзенчәлекле модасы турында белә^[2]. 1552 елда Дон казакларының Казан диварларына беренче хәрби йөрүе теркәлде. 4 елдан соң Дон казаклары Ляпун Филимонов Мәскәү гаскәрләре белән берлектә Әстерхан ханлыгын юк итүдә катнаша.

Көнчыгыштагы татар дәүләтләре өлкәсендә казак экспансиясе өчен шартлар тудыра. 1557 елда атаман Андрей Шадра өч йөз дон кешеләрен Төреккә алып китеп, Төрек казаклыгына башлангыч бирәләр.

XVI гасыр ахырына кадәр Дон казаклыгы гаскәрләре бөтенләй бәйсез була^[3]. 1584 елда Дон гаскәрләре патша Федор Иоанновичка ант бирә. 1612-1615 елларда гаскәрләр илчелек Приказына күчә һәм Михаил Федорович Романовка тугрылык анты бирәләр. Нәтиҗәдә, Дон казаклары белән рус патшалыгын җимерү XVIII гасыр башына кадәр "илчелек боерыгы" аша барды.

Ирекле Дон казаклыгы

Дон(үле сылтама) казаклары сугышы

Дон казаклары XVII гасырның рус фетнәсендә эшләрендә катнашты. 1603 елда 2 мең Дон казаклары атаман Андрей Кареле һәм Михаил Межаков ялган исемләнгәннәрне Мәскәүдә хуплаганнар^[4]. Соңыннан дон кешеләре Болотников баш күтәрүен хупладылар. Болотниковка алмашка Тушин карагы килде, аның гаскәрендә шулай ук Дон казакларына урын табылды. Бу вакытта алар Иван Заруцкий мохите популярлаша бара, ул үзе дә югары Рус хөкемдәр роленә дәгъва итә башлый.

XVII гасыр башында, Романовлар нәселенә нигез салынганнан соң, шәһәр казаклары, әлеге чорда Ялган Дмитрий һәм поляклар репрессиядән куркып, күпләп Кавказ һәм Донга күчә башлыйлар. Җирле казаклар аларны "югары" дип атаганнар.

Төньяклылар Делино килешү (1619) буенча, Мәскәү белән төньяк казакларының (севрюков) Посполитая өлеше Түбән Донга күчкән^[5].

Дон казаклары Кара диңгезнең Төркия яр буенда үз күз тешерә башлыйлар. Запорожниклар белән берлектә алар Явыз диңгез юлбасарларына әйләнәләр. Ике тапкыр (1622 һәм 1626 елларда) алар Трапезундка ерак диңгез рейды тотканнар. Россия еш кына бу рейдларга үзенең төбәк көндәшләрен йомшарту максатыннан ярдәм иткән. Әмма казаклар зәвык белән керә һәм зипуннар артыннан йөрүләр дип аталган рейдлар зонасын Каспий диңгезе акваториясенә (Степан Разин сәфәре) таратырга омтыла.

1685 елда Дон искейолачылар өчен таяныч үткәрелде. Өлкә халкы зур булмаган һәм 30 мең кешегә җиткән. Җирле атаман Самойло Лаврентьев никонианск яруына каршы көрәшчеләрне хуплады һәм борынгы мөселман көнчеләренә ярдәм итте. Хезмәтләр вакытында Мәскәү патшасы һәм патриархны искә алудан туктадылар. Әмма 1687 елда Дон промосков партиясе җиңү яулады. 1688 елда Дон атаманы Осип Михайлов казакларны Мәскәү һәм "Яңа иман" га тугрылыклы булуларына китергән, ә дулкынланучылар патша хөкүмәтенә бирелгән. Православие чиркәве позициясен ныгыту өчен патша хөкүмәте Дон өлкәсендә яңа чиркәү төзергә һәм миссионерлык эшчәнлеген көчәйтү өчен анда ышанычлы поплар җибәрергә карар иткән.

Петр I патшалыгы һәм алга таба рус дәүләтчелеген ныгыту Дон казаклары өчен төрле аспектларга ия була. Бер яктан, казаклар Дон, Азов турларына каршы көрәш өчен көчле союзник ала.

Искәрмәләр

Әдәбият

Агрохан казак гаскәрләре // Хәрби энциклопедiя [в 18 томах] / Подъ редакцiей: В. Ѳ. Новицкаго, А. В. фонъ-Шварца, В. А. Апушкина и Г. К. фонъ-Шульца. — СПб.-М.: Типографiя Т-ва И. Д. Сытина, 1911. — Т. I (А — Алжирские пираты). — С. 130. — 320 с.
Казак гасркәрләре (Хроники гвардейскихъ казачьихъ частей помѣщены въ книгѣ ИМПЕРАТОРСКАЯ Гвардiя) / Подъ редакцiей В. К. Шенкъ, составилъ В. Х. Казинъ.

Тышкы сылтамалар

[1] Краткая хроника донского казачьего войска // © Сайт «Казак.by» − Казачество Республики Беларусь (www.kazak.by), archived from the original on 2011-08-25, retrieved 2019-05-28

[2] Червлёный Яр и рязанские казаки // © «Вантит» − Воронежский эколого-исторический сайт (www.vantit.ru)

[3] Facts about Cossack: habitation of Don River basin, as discussed in Don River (river, Russia): History and economy: — Britannica Online Encyclopedia

[4] Бурда Э. Участие казаков в русской Смуте // Сайт «Агентство Политических Новостей» (www.apn.ru) 22.09.2011.

[5] Морские походы донских казаков // © Официальный сайт гильдии «[U*A] Вольные казаки» (seafight.ucoz.ua) 24.03.2009.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]