Wikipedia

Артыш (агач)

Артыш, яки гади артыш (лат. Juníperus commúnis, рус. Можжеве́льник обыкнове́нный) — мәңге яшел ылыслы агач, Juniperus ыругының Cupressaceae гаиләлекнең бер төре.

Артыш
Сурәт
Кыскача исем J. communis
Халыкара фәнни исем Juniperus communis L., 1753[1]
Таксономик ранг төр[1]
Югарырак таксон Juniperus sect. Juniperus[d][2][1]
Таксонның халык атамасы Gewöhnlicher Wacholder[3], Common Juniper[4][5][6], Jałowiec pospolity[7], Genévrier commun[4][5], Enebro[4], Genévrier[4], Juniper[4][8], Jeneverbes[9], jalovec obecný[10], jeneverbes[11], genévrier commun[11][12][13][…], Wacholder[11], kotikataja[14], Common juniper[15][12][13], common juniper[16][17][18][…], juniper[11], enebro común[12], gaagaagiwaandag[12], 欧洲刺柏[19][20], 欧洲刺柏[21][22][23][…], Ground Juniper[6] һәм mountain juniper[24]
Нәрсәнең чыганагы Можжевельник[d], Можжевёловое масло[d] һәм juniper wood[d]
ХТСБ саклану статусы югалу куркынычы иң аз булган[d][25]
Природоохранный статус по версии NatureServe secure[d][26]
Бүләкләр
Төрләр ареалы харитасы
Нинди вики-проектка керә ВикиПроект Инвазив биология[d]
Ареал таксона Кытай[23][28]
GRIN URL npgsweb.ars-grin.gov/gringlobal/taxonomydetail.aspx?id=20821[29]
Digital Atlas of Idaho URL digitalatlas.cose.isu.edu/bio/plants/coniphyt/pinopsd/cupr/juco/cojufm.htm
 Артыш Викиҗыентыкта

Сыйфатлама Үзгәртү

Артыш – кечерәк агач яки куак, аның өч метрга кадәр җиткәннәре дә бар. Кытыршы кайрысы соры яки кызгылт төстә, ул кәүсәне салкын яңгырлардан, гарасат җилләрдән, чатнаган суыклардан саклый. Яфраклары – чәнечкеле ылыс-энәләр, өчәр-өчәр булып утырып, шәмәхә-кара җиләкләрне саклыйлар. Ир чәчәкләр – озынча сары алкалар, ә хатын чәчәкләр исә яшел. Җәй көне яшел җиләкләре барлыкка килә. Көзгә алар, каралып, өлгерә. Кышкы суык көннәрдә салкыннан бераз балланып киткән җиләк һәм сусыл ылыслары белән кошлар һәм аюлар, пошилар һәм кабан дуңгызлары сыйлана. Артышның җиләген җыйганда, ботакларны кисәргә кирәкми, чөнки зыян күргән куак еш кына корый. Артыш бик авыр үрчи һәм икенче урынга күчереп утыртуны начар кичерә. Ә менә корткыч бөҗәкләр артышны күралмыйлар: аларның аңа «тешләре» үтми.

 
Гади артыш
 
Артышның җимешләре
 
Үсентесе

Файдасы һәм кулланылуы Үзгәртү

Артыш кеше өчен искитмәле файдалы. Элегрәк заманнарда ботаклары белән идән ышкыганнар, сәламәтлек өчен мунча эченә элә торган булганнар, ә кайберәүләр хәтта артыш себеркесе белән чабынган да. Озынборын һәм чебенгә каршы да артыш кулланылган. Савыт-саба юар өчен ботакларыннан мунчала ясаганнар. Кәбестә һәм гөмбәне артыш ботаклары белән парлаган мичкәдә тозлаганнар, бу аларга үзенә бер аерым хуш ис биргән. Артыш төтене белән азык-төлек амбарларын, мунча һәм өйләрне төтәсләгәннәр. Яшелчә уңышын әлеге уникаль куакның ботаклары белән аралаштырып куя торган булганнар, бу кимерүчеләрне куркыткан. Сугышчы галлар – нимесләрнең борынгы бабалары артыш җиләгеннән, ылыс һәм ботакларыннан, тамырыннан май ясап, яраларына япканнар. Америка индеецлары авыру кешеләрне артыш куаклыклары арасына күчереп, терелеп җиткәнче шунда тотканнар. Артышның дәва үзлекләре күптәннән билгеле. Ылысын һәм ботакларын үпкә, бөер, бавыр һәм ашказаны авыруларын дәвалаганда кулланалар. Әмма дәва өчен гади артыш кына яраклы, ә себер артышы һәм кәрлә артыш дигәннәре бу эшкә ярамый. Җиләгеннән һәм энәсеннән май гына түгел, спирт та, артыш аракысы да ясыйлар. Болар эчке әгъзаларны гына түгел, ә бәлки подагра, радикулит, ревматизм, пеләшләнүне һәм зыянлы бөҗәк тешләгән җирләрне дә дәвалый. Артыш белән арчан медицинада киң кулланыла. Ләкин докторлар дару буларак бик кечкенә дозаларны гына куллана, чөнки җиләкнең согы һәм кайрысын, ботагын, тамырын кайнаткан су зур дозаларда куркыныч санала. Борынгы мисырлылар һәм греклар чирләрне куучы артыш себеркесенә мәдхия укыганнар. Рим шагыйрьләренең артыш үсемлегенең могҗизалы көченә багышланган шаян шигырьләре дә сакланып калган: «... чыгарыр йонны кирәк җиргә дә, кирәкмәгән җиргә дә...»

 
Артыш мае

Көмешсыман төстәге агачы һәм гаять каты тамыры остакуллар өчен бер дигән материал. Болардан бик чыдам һәм матур җиһаз: тирбәлгеч креслодыр, ширма, бизәкле диван, бала караваты, дача өстәл-урындыклары, рамнар, кәрзиндер-тартмадыр ише әйберләр ясыйлар. Болар торакка ямь кертеп җибәрә, күңелне җылыта. Артыш ботагыннан ясалган икебаналар музейларны, концерт залларын, театр һәм картина галереяларын бизи.

Шулай ук карагыз Үзгәртү

  Биология порталы
  Фән порталы

Чыганак Үзгәртү

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 Linnæi C. Species Plantarum: Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas — 1753.
  2. ↑ Энглер А. Die natürlichen Pflanzenfamilien, 13. Band: Gymnospermae: nebst ihren Gattungen und wichtigeren Arten insbesondere den Nutzpflanzen — 1926.
  3. ↑ FloraWeb
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 Кызыл китап — 1964.
  5. ↑ 5,0 5,1 NatureServe Explorer — NatureServe.
  6. ↑ 6,0 6,1 Washington Native Plant Society Plant Directory — Сиәтл: Washington Native Plant Society.
  7. ↑ (not translated to mul) Wikitörlär — 2004.
  8. ↑ communis nana Plants for a Future — 1996.
  9. ↑ Nederlands Soortenregister
  10. ↑ Portál informačního systému ochrany přírody — Agentura ochrany přírody a krajiny České republiky.
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 Бельгийский список видов
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 12,3 Gymnosperm Database
  13. ↑ 13,0 13,1 Flora of North America — OUP.
  14. ↑ Finnish Biodiversity Information Facility — 2012.
  15. ↑ Calflora
  16. ↑ АКШ авыл хуҗалыгы министрлыгының үсемлекләр базасы
  17. ↑ communis Burke Herbarium Image Collection: Vascular Plants, Macrofungi, & Lichenized Fungi of Washington — Burke Museum of Natural History and Culture, 2004.
  18. ↑ Flora of Wisconsin
  19. ↑ Institute of Botany, Chinese Academy of Sciences List of plant species in China (2022 Edition) — 2022. — doi:10.12282/PLANTDATA.0061
  20. ↑ Flora Reipublicae Popularis Sinicae, volume 7 / мөхәррир Ч. Ваньцзюнь, Ф. Лиго — 1978.
  21. ↑ 林秦文, 肖翠, 马金双 中国外来植物数据集, A dataset on catalogue of alien plants in China // 生物多样性 — 1993. — ISSN 1005-0094 — doi:10.17520/BIODS.2022127
  22. ↑ 庄会富, 王亚楠, 王趁 һ.б. A Scientific Dataset of useful plants of China, 中国有用植物数据集 — 2021. — doi:10.11922/SCIENCEDB.J00001.00212
  23. ↑ 23,0 23,1 肖翠, 刘冰, 吴超然 et al. 北京维管植物编目和分布数据集, A dataset on inventory and geographical distributions of vascular plants in Beijing, China // 生物多样性 — 2022. — ISSN 1005-0094 — doi:10.17520/BIODS.2022064
  24. ↑ Washington Flora Checklist: A Checklist of the Vascular Plants of Washington State — University of Washington Herbarium, 1998.
  25. ↑ The IUCN Red List of Threatened Species 2022.2 — 2022.
  26. ↑ https://explorer.natureserve.org/Taxon/ELEMENT_GLOBAL.2.1275555
  27. ↑ https://www.baum-des-jahres.de/baeume-1989-2018/der-wacholder/
  28. ↑ 刘培亮, 卢元, 岳明 et al. 陕西省维管植物名录(2021版) // 生物多样性 — 2022. — ISSN 1005-0094 — doi:10.17520/BIODS.2022061
  29. ↑ GRIN үсемлекләр таксономиясе
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Артыш_(агач)&oldid=3187743