Vakuum

Vakuum - matdädän buş qalğan fäza.

Vakuum kürsätü nasosı

Texnikada atmosfer basımnan şaqtıy kim basımda bulğan gaz moxite tevnik vakuum dip atala.

λ - gaz molekuları irekle yögerü ozınlığı

d - moxitneñ zurlığı

• $\lambda /d\ll 1$ tübän vakuum
• $\lambda /d\sim 1$ urtaça vakuum
• $\lambda /d\gg 1$ yuğarı vakuum

Vakuumnı U-sıman torbanıñ ber qulına boxarlaşmawçı sıyıqça salıp, östen asqa äyländerep buldırırğa bula, berwaqıt atmosfer basımın da belü mömkin. Ğälämdäge vakum 10⁻¹⁴ Pa qädär citä. Keşe yasağan cíhazlarnıñ iñ yaxşılar 10⁻¹⁰ Pa ğına buldıra ala.

Texnik vakuum

Tışqı atmosfera basımınnan şaqtıy kim basımdağı gaz texnik vakuum dip atala. Şul xalättä molekulalar üzara bäreleşe tuqtala. Aldan buşanu - forvakuum dip atala.

Fizik vakuum

Kvant fizikasında kvant qırınıñ iñ tübän - töp energiä xaläte (nul' impuls, impuls momentı, bütän kvant sannarı belän) fizik vakuum dip atala.

Fizik vakuum buşlıqqa tiñ tügel. Tübän xalättäge qırda kvazikisäkçeklär bulırğa mömkin (virtual' yäki fononnar).

Fizik vakuum matdädän buşatılğan läkin qır belän tutırılğan fäza dip yörtelä. Bilgesezlek mäsläge buyınça fizik vakuumda härwaqıt virtual' kisäkçeklär tua häm yuqqa çığa: qırlarnıñ nul' tirbäneşläre baralar.

Yalğan vakuum

ф skalär qır yalğan vakuum xalätendä, potensiäl kirtä qırğa tübänräk minimumğa küçergä birmi, läkin bu küçeş qırnıñ yuğarı energiäsendä yäki kvant mexanik tünnellänü yärdämendä mömkin bula. İnflätsiä teoriäse buyınça näq şulay bezneñ Ğäläm barlıqqa kilgän.

Qırnıñ kvant teoriäsendä lokäl minimumına turı kilüçe, läkin globäl minimum energiäsenä turı kilmi torğan xalät - yalğan vakuum dip atala. Bu xalät tik bilgelängän waqıt däwamında totrıqlı (metastabil), soñraq ul çın vakuum xalätenä tunnellänä ala.

Qayber teoriälär buyınça bügenge Ğäläm yalğan vakuumda tora häm çın vakuumğa tunnellänep, tarqala ala. Küzätelä torğan Ğäläm öçen metastabil vakuum yäşäw waqıtı 10⁵⁸- 10²⁴¹ yıl bäyälänä.

Ğälämneñ inflätsiäse teoriäse buyınça yalğan vakuum xalätennän Ğäläm barlıqqa kilgän häm küptörle metagalaktikalar kilep çıqqannar.

Päräwäzdä

• Vakuumlı qaplawçılar, Vakuumlı Kiptergeçlär yasawçı Ferri Vatt Ltd, Qazan.