Сара Шакулова
Сара Шакулова, шулай ук Сара Шәкүлова (1887-1964)– күренекле математик-галим һәм мәгариф эшлеклесе.
| Сара Шакулова | |
|---|---|
 | |
| Туган телдә исем | Сара Касыймхан кызы Шакулова (Шаһколый) |
| Туган | 27 июль 1887 Касыйм шәһәре |
| Үлгән | 5 сентябрь 1964 (77 яшь) Мәскәү |
| Күмү урыны | Даниловское мусульманское кладбище[d] |
| Милләт | татар |
| Ватандашлыгы | Россия империясе.svg){kind=small} СССР |
| Әлма-матер | Париж университеты[d] һәм Мәскәү император университеты[d] |
| Һөнәре | математик, укытучы |
Тәрҗемәи хәл
үзгәртүГаиләсе
үзгәртүТатар хатын-кызларыннан беренче математик Сара Касыймхан кызы Шакулова Касыйм шәһәрендә заманына күрә ярыйсы ук зыялы, укымышлы гаиләдә туа. Аның әтисе шәһәрнең почетлы гражданины булган. Шакуловлар нәселе – Касыйм-Ханкирмәннең борынгы руханилары.
Шакуловлар гаиләсендә дөньяга җәдитчелек карашы булган. Алар дини йолаларны, гореф-гадәтләрне катгый тоту белән бергә, чит телләрне, музыка, Европа мәдәниятен дә өйрәнгәннәр.
Үзенең шәҗәрәсен Шакуловлар Мөхәммәд пәйгамбәргә бәйли, нәсел тамырлары V-VI гасырларга барып тоташуы фараз.[1] Нәсел сәидләргә, ягъни пәйгамбәрнең оныгы Хөсәен нәселенең дәвамчыларына карый. Билгеле булганча, Казан һәм Касыйм ханлыкларында, урта гасырлардагы башка мөселман илләрендәге кебек үк, сәидләр дәүләтнең иҗтимагый-сәяси һәм дини тормышы үзәгендә булганнар, зур хөрмәт белән файдаланганнар.[1]
Cәидләр токымs XVIII-XIX гасырларда сәүдә, эшмәкәрлек белән шөгыльләнәләр, I һәм II гильдия сәүдәгәрләре булалар. Бу 1832 елдан аларга нәселле мактаулы граждан исемен алу мөмкинлеге биргән. Бу исем алган кешеләр исә Россия дәүләтендә дворяннардан соң өстенлек итүче халыкның икенче төркемен тәшкил иткән. Касыйм сәүдәгәрләр дөньясы Кастровлар, Акбулатовлар, Вергазовлар, Мусяевлар, Дәвишевләр. XIX гасыр ахырында – XX гасыр башында Шакуловлар Касыйм каласының бөтен тарихи үзәгендә үз йортларын төзегән һәм башкалар белән берлектә мәчет төзүгә зур өлеш керткән. Касыймхан Хөсәен улының гаиләсе Касыймда иң бай кешеләрнең берсе булган, байлыгы тире сатудан алынган.[1]
Шакуловлар һәм Ишембаевлар нәселләре капиталистик мөнәсәбәтләргә күчкән беренче җирле гаиләләрнең берсе. Күп яктан алар Касыймның Сәүдә-сәнәгать тормышының ике өлкәсен билгелиләр: күн җитештерү, тире эшкәртү һәм сату. 1774 елда Касыймда Сәет-Шакуловның күн заводы эшли, анда 90 эшче эшли. ХІХ гасыр уртасында Касыймда күн җитештерү тармагы таркалуга дучар була, һәм эшлекле татар сәүдәгәрләре бөтен көчен каракүл сатып алуга һәм эшкәртүгә бирә.[1]
Сараның анасы
үзгәртүСараның әнисе Фатыйма Әйнетдин кызының алдынгы карашлары гаиләдә өстенлек иткән. Шакуловларның кече кызы Әминә Касыйм кызы Ходжаева әниләренең: «хатын-кыз белем алырга һәм үзен матди яктан тәэмин итәргә, гаиләгә бәйле булмаска һәм үз гамәлләрендә мөстәкыйль булырга тиеш», - дигән ышануларын искә төшерә. Ул ассызыклаганча: „Лев Николай улы [Толстой] һәм Якуб Сөләймән улы Акчурин безнең гаиләдә изгеләрнең изгесе", дип саналган. Фатима 1868 елда берьюлы ике көчле эшмәкәр кланы һәм шул вакыттагы сәнәгать династияләре вәкилләреннән торган атаклы сәүдәгәр гаиләсендә туа: сукон фабрикалары хуҗалары булган Дебердеевлар һәм Акчуриннар.[1]
Фатима-туташ ул вакытта абыйсы Якуб Акчурин (анасының абыйсы) ярдәмендә яхшы белем ала. Ул сеңлесен һәм Фатиманы укыту һәм тәрбияләү өчен гувернанткага беренче Бестужев курсларын тәмамлаганнардан берсен чакыра. Кызлар хатын-кызлар гимназияләре программасы, шулай ук музыка һәм телләр буенча белем ала. Ләкин иртә кияүгә чыккан Фатима үз идеалларын тормышка ашыра алмый һәм кызларын бу рухта тәрбияләү өчен бар көчен куя. Аеруча аңа олы кызы Сара якын була, ул аны яратучы әни генә түгел, ә өлкән дусты, остазы һәм фикердәше дә була.[1]
Сараның атасы
үзгәртүКасымхан Хөсәен улы Шакулов (Сәид-Шакулов), Сараның әтисе, шулай ук абруйлы кеше була. Нәселле мактаулы гражданин, ул тире эшкәртү һәм сату белән шөгыльләнә. Казанда аның икетуган апасы Айша Сәет-Шакулова танылган татар теологы, җәмәгать эшлеклесе, киләчәктә мөфти Галимҗан Баруди хатыны була.
Яшьлеге
үзгәртү1887 елның 27 июлендә Касыйм шәһәрендә дөньяга килә. Гаиләдә бары биш бала була: Сара, Ләйлә, Әминә, Әхмәт һәм Мостафа.[1]
Сара Шакулова берничә ел Ханкирмән янындагы Татарбай авылында җәдитчә оештырылган мәктәптә укый. Анда ислам нигезләрен, татар телен өйрәнә. 1905 елда Касыймда рус телендә кызлар гимназиясен тәмамлый.[2]
Сара математика белән бик яшьли кызыксына башлый, үзе уйлап чыгарган әллә нинди ысуллар белән мәсьәләләр чишә. Гимназияне тәмамлагач, ул 1906 елның яз башында Петербургка китә. Петербурдагы тәрбиячеләр әзерли торган Лесгафт курсларында укый. Мәктәп ябылу сәбәпле, 1908 елның 4 апрелендә С.Шакулова туган шәһәренә әйләнеп кайта. Русиядә исламны тоткан хатын кызларга югары уку йортларына керү мөмкинлеге булмый. Югары белем алырга омтылып, ул шушы ук елның көзендә Парижга китә, университетка укырга керә. Расписаниедән үзенә кирәкле лекцияләрне сайлап, С.Шакулова төгәл фәннәр факультетында математика буенча лекцияләргә йөри башлый, математика һәм физиканың төрле тармакларын өйрәнә. 1913 елның 10 мартында С.Шакуловага Сорбонна университетының төгәл фәннәр факультетын тәмамлавы турында диплом тапшырыла.
С.Шакулова Париждан Петербургка кайта, ә аннан Мәскәүгә килә. Яңадан имтиханнар тапшырып, ул 1915 елның 23 июнендә Мәскәү университетының физика-математика факультетын тәмамлавы турында диплом ала. Русиядә белгечлеге буенча эш табу кыен була. 1915 елның 1 гыйнварында Рязань губернасындагы бер шәһәрчектә фронтка киткән математика укытучысы урынына билгеләнә. 1916 елның җәендә Казанга китә. Казан сәнгать мәктәбендә геометрия һәм сызымнар укыта, көздән Ф. Аитова кызлар гимназиясендә һәм Л. Хөсәенова кызлар мәктәбендә геометрия укыта.
Бөтенрусия мөслимәләр корылтаенда (1917 ел, 24-27 апрель, Мәскәү) вәкил.
Инкыйлабтан соң
үзгәртүОктябрь инкыйлабының беренче айларында ук Казандагы барлык уку йортлары да дәүләт карамагына күчерелә. С.Шакулова аларның сметаларын төзүче комиссиянең җитәкчесе була. Шулай ук мәгариф советын оештыруда актив катнаша.
1920-1922 елларда С.Шакулова Башкортстан мәгариф халык комиссарының урынбасары һәм коллегия әгъзасы була.
1923 елның апрель аенда С.Шакулованы Мәскәүгә чакыртып алалар. Монда ул РСФСР мәгариф халык комиссариатында милли мәктәпләр инспекторы булып эшли. Ул Асадуллаев йортын — Мәскәү Татар мәдәнияте үзәген бөлгенлектән һәм ябылудан коткара, анда 7 еллык Нариман Нариманов исемендәге Татар дәүләт урта мәктәбен оештыра.[1] 1925 елда аны Мәскәүдә ачылган беренче номерлы татар урта мәктәбенең (Асадуллаев йортында) директоры итеп билгелиләр. Бу елларда анда булачак танылган татар язучысы Габдрахман Әпсәләмов укый. Шул ук чорда «төп эштән аерылмыйча» ул татар мәктәпләре өчен математика дәреслекләре, яшүсмерләрне тәрбияләү буенча берничә хезмәт яза.
С.Шакулованың 1930 нчы еллардан соңгы эшчәнлеге Мәскәү шәһәрендәге югары техник уку йортлары белән бәйләнгән, ул математика кафедраларында эшли, шуннан пенсиягә чыга.
Франциядә укыган еллары, чыгышы белән сәүдәгәрләр катламыннан һәм, иң мөһиме, Ленинның тол хатынның иптәшләре һәм ярдәмчеләренә каравы - барысы да аңа каршы була, әмма аны 1950 еллар репрессияләре читләтеп уза. Аннары, 1960 еллар башына кадәр, ул Мәскәүнең берничә техник югары уку йортында теоретик механика һәм сызым геометриясе укыта.[1]
С.Шакулова 1964 елның 5 сентябрендә вафат була. Мәскәүнең Данилов зиратында җирләнә.[1]