Qırım statusı turında referendum
Qırım statusı turında referendum (укр. Референдум про статус Криму, кырымтат. Къырым статусы референдумы, räsmi isem — ğomumi Qırım referendumı, рус. общекрымский референдум ,укр. Загальнокримський референдум, кырымтат. Умумкъырым референдумы) — 2014 yılnıñ 16 martında ütkärgän referendum. Qırım Cömhüriätendä häm Aqyar şähärendä ütkärelde.
| Qırım statusı turında referendum 16 mart 2014 | ||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Variant 1: Sez Qırımnıñ Rusiä federatsiäse subyektı sıyfatında Rusiägä quşıluın telisezme? Variant 2: Sez Qırım respublikasınıñ 1992 yılğı Konstitutsiäsen ğämälgä qaytarunı häm Qırımnıñ Ukrainanıñ ber öleşe buluın telisezme?
| ||||||||||||||||||||||||||||||
Tawış birü käğäzlärendä ike soraw quyılğan:
- Sez Qırımnıñ Rusiä federatsiäse subyektı sıyfatında Rusiägä quşıluın telisezme?
- Sez Qırım respublikasınıñ 1992 yılğı Konstitutsiäsen ğämälgä qaytarunı häm Qırımnıñ Ukrainanıñ ber öleşe buluın telisezme?
Ukraina başqalası Kievtä kilgän xäkimiät Qırım referendumın tanımıy. Rusiä häm Qırım xäkimiäte Awromäydan näticäsendä Kievtä kilgän xäkimiätne tanımıy.
Protokollarnıñ 100% ı eşkärtü näticäsendä tawış birüçelärneñ 96,77% ı berençe variantnı saylağan (Aqyarnı isäplämiçä). 17 martında QAC häm Aqyarnıñ bäysezlek deklaratsiäse nigezendä Qırım bäysez däwlät itep iğlan itelä; şul uq köndä Rusiä Qırımnı tanıy. 17 martında Qırım parlamentı aşığıç räweştä Rusiä Federatsiäse sosatavına kerü turında xalıqara kileşüneñ proyektın xäzerlägän.[2] 18 martında Qırım häm Sevastopolnı Rusiä sostawına qabul itü turında xalıqara kieşü imzalanğan.
Qırımtatar Milli Mäclese referendumda qatnaşmasqa çaqıra, häm üzbilgelänü xoquqı turında belderä, läkin qayber çığanaqlar buyınça qırımtatarnıñ 40 % ı referendumda qatnaşqan [3].
2014 yılnıñ 11 martında Qırım parlamentı häm Aqyar şähär şurası Ukrainadan Qırımnıñ bäysezlege deklaratsiäsen qabul itä, ilneñ räsmi iseme Qırım Cömhüriäte itep raslana.
Könbatış illäreneñ berläşmäse (Zur cidelek, NATO oyışmasınıñ äğzaları, Awrupa Berlege, Awrupa Şurası) referendumnı tanımadı, töp säbäbe - anıñ Ukraina Konstitutsiäsenä turı kilmäwe. 2014 yılnıñ 27 martında BMO Ğomumi assambleyäsendä Qırım wäzğiäte qaralğanda, maxsus rezolüsiä qabul itelä: absolüt küpçelek tawış belän (100 riza, 11 qarşı, 58 tawış birmi qalğan, 24 qatnaşmıy) Qırım statusı buyınça referendumnıñ qanunsız ikänlegen tanıy, Ukrainanıñ referendumnı ütkärgängä röxsät bulmawı rezolütsiädä kürsätelä [4]. BMO İminlek Şurasınıñ 13 äğzası rezolütsiäne yaqlıy, Qıtay tawış birmi qalğan, Rusiä veto quya.
Kosovo bäysezlegen beryaqlı tanıluğa sıltap, Rusiä Qırım referendumın tanıdı. Rusiä xakimiäte BMO nizamında berketelgän "xalıqlar üzbilgelänü xoquqı"na dälil itep kürsätä.
Qırımtatarlarğa wäğdä itelgän xoquqlar
үзгәртү
Qırım radası 11 martta qabul itelgän qararında Qırım Cömhüriäteneñ yaña konstitutsiäsen raslağanda tübändäge garantiälärne iskä alırğa kiräklege äytelä:
- Qırım Cömhüriätendä qırımtatar telenä urıs häm ukrain telläre belän bertigez däräcädä räsmi tel statusı birü;
- Qırım Yuğarı radasın deputatlıqqa namzätlär isemlegennän proportsional' saylaw sistemı nigezendä saylaw, Qırım başqarma xäkimiätendä qırımtatarlarnıñ 20 protsent buluın garantiäläw;
- rayon, şähär şuralarında häm başqa xäkimiät oyışmalarında qırımtatarlarnıñ wäkillek itelüen garantiäläw;
- awıl häm bistä şuralarına saylawlarnı majoritar saylaw sistemı nigezendä uzdıru;
- Qırımtatar Milli Mäclesen häm anıñ oyışmaların qırımtatar xalqınıñ milli üzidärä oyışmaları bularaq tanu;
- Qırımğa qaytqan qırımtatarlarnı urnaştırunıñ bişyıllıq häm beryıllıq plannarın buldıru häm alarnı finanslar belän tä'min itü;
- qırımtatarlar sörgen urınnarınnan qaytqanda xoquqıy, oyıştıru, finans häm cir mäs'älälären çişü;
- milli mädäniät ölkäsendä qırımtatarlarnıñ xoquqların häm mänfäğätlären qayğırtu, şul isäptän mädäniät oyışmaların häm hönäri icat törkemnären üsterüdä yärdäm itü;
- qırımtatarlarnıñ tarixi häykällären saqlaw häm torğızu;
- Qırımda qırımtatar telendä mäktäpkä qädär, mäktäp däräcäsendäge häm yuğarı belem birü sistemın üsterergä yärdäm itü;
- Qırımda xäzerge toponimnar belän bergä 1944 yılnıñ 18 mayında qırımtatar deportatsiäsennän soñ üzgärtelgänçegä qädär bulğan tarixi toponimnarnı da qullanırğa yärdäm itü;
- qırımtatar telendä basma häm elektron kiñküläm mäğlümat çaraların üsterergä yärdäm itü;
- Qırımda dini konfessiälärneñ bertigez däräcädä eşläwen tä'min itü.
Qırım parlamentı bu mäs'äläne qarağanda, wäğdälärne birgändä anda Tatarstan prezidentı Röstäm Miñnexanov ta maxsus kilep qatnaştı[5].
Näticälär
үзгәртүEkzit-poll buyınça qatnaşuçılarnıñ 93%-ı Qırımnıñ Rusiä federatsiäse subyektı sıyfatında Rusiägä quşıluın yaqladı.[6] Saylaw uçastoklarına saylawçılarnıñ 82,71 protsentı kilgän.[7] Referendumda 23 ildän 135 küzätüçe bulğan.[8]
Referendumda 1 274 096 keşe qatnaşqan (xalıq sanınıñ 83,1 % ı). Qırımnıñ Rusiä federatsiäse subyektı sıyfatında Rusiägä quşıluın 1 233 002 keşe yä 96,77% ı yaqladı, Qırım respublikasınıñ 1992 yılğı Konstitutsiäsen ğämälgä qaytarunı häm Qırımnıñ Ukrainanıñ ber öleşe buluın 31 997 yä 2,51%ı yaqladı.
-
Qırımnıñ Räsmi tuğrası -
Gäräy tamğası, Qırımtatar tuğrası
.svg){kind=icon}
İskärmälär
үзгәртү- ↑ Результаты общекрымского референдума
- ↑ http://www.rada.crimea.ua/news/17_03_2014_4
- ↑ В крымском референдуме приняли участие 40% крымских татар
- ↑ Rezolütsiä 68/262 http://daccess-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N13/455/19/PDF/N1345519.pdf?OpenElement 2014 елның 7 апрель көнендә архивланган.
- ↑ Кырымтатарларга киң хокуклар вәгъдә ителә
- ↑ архив күчермәсе, archived from the original on 2014-03-19, retrieved 2014-03-16
- ↑ http://www.c-inform.info/news/id/770
- ↑ http://itar-tass.com/mezhdunarodnaya-panorama/1048287