Qıllar teoriäse

Qıllar teoriäse - noqtalı kisäkçälär tügel, ä ber ülçäneşle ozın obyektlarnı tikşerüçe teoretik fizikanıñ yünäleşe.

Qıllar teoriäse kvant mexanikası häm çağıştırmalılıq teoriäseneñ ideyälären berläşterä, şuña kürä anıñ nigezendä kiläçäktä kvant gravitatsiäse teoriäse tözeler, axrı.

Taswir

Qıllar teoriäseneñ farazı buyınça barlıq elementar kisäkçälär häm alarnıñ fundamental' tä'sir iteşüläre ultramikroskopik kvant qılları tirbäneşläre häm tä'sir iteşüläre (Plank ozınlığı masştabında 10⁻³⁵ m) näticäsendä xasil bula.

Bu qaraş qır kvant teoriäseneñ qıyınlıqlarınnan (çiksez äğzalar bulmas öçen normalaştırudan) qaçu mömkinlegen birä, fäza-waqıt häm matdä tözeleşenä tiränräk belem birä.

Läkin qıllar teoriäsendä dä problemaları bar, çönki törle yuramalarda ülçäneşlär sanı 10 nnan 26 qädär birelä.

Şulay itep qıllar teoriäsendä fäza-waqıt ülçäneşläre sanı çişelmägän problema bulıp qala (10 - 26).

Östämä ülçäneşlär

Qıllar kvant teoriäläre tik 4-tän kübräk ülçäneşe belän tözek itep eşli. Läkin makroskopik dönyada bez 3-ülçäneşle fäzanı häm waqıtnı ğına küzätäbez.

Fäzanıñ östämä ülçäneşläre küzätmäwe şuşı ülçäneşlärneñ Plank ozınlığı zurlığına "işelüe" belän añlatıla, yäki böten küpülçäneşle Ğälämneñ (Multi-Ğäläm) dürtülçäneşle dönya yassılığında urnaşuı belän añlatıla.

Yuğarı ülçäneşlär tik yuğarı energiädä elementar kisäkçälär tä'sir iteşülärendä küzätelä dip faraz itelä, läkin älegä täcribälärdä kürsätelmägän.

Kompaktlaşu

Östämä 6 yäki 7 ülçäneşneñ qısqa yıraqlıqta üzenä yomıqlanuı kompaktlaşu dip yörtelä, şuña kürä alar täcribälärdä tabılmıy.

Kompaktlaşu añlatması tormış misalında birelä: yıraqtan baqça şlangı ozın obyekt bularaq kürenä, tik ber ülçäneş - ozınlıqqa iä dip toyıla. Läkin şlang östendä baruçı qırmısqa öçen şlang - 2 (xättä 3 gofr öçen) ülçäneşle obyekt, dimäk anıñ öçen tağı 1 (2) ülçäneş açıla. Şulay itep, yaqın arada östämä ülçäneşlär kürenä.

Tuplanu

Tuplanu yäki lokalläşü - östämä ülçäneşlär bik keçkenä tügel, läkin qayber säbäplärdän dönyabıznıñ bar kisäkçäläre küpülçäneşle Ğälämneñ (multi-Ğälälämneñ) 4-ülçäneşle "yasslığında" tuplanıp urnaşqan häm annan qaça almıy. Bu 4-ülçäneşle yassılıq - brana - Multi-Ğälämneñ küzätelä torğan öleşe. Bez häm bezneñ texnika ğadi kisäkçälärdän torğanğa kürä tışına küzätä almıybız.

Östämä ülçäneşlär buluın tabu ber mömkinlege bar - gravitatsiä. Gravitatsiä fäza-waqıt käkränüe näticäse bulğanğa kürä branada tuplanmağan, şuña kürä gravitonnar häm mikroskopik qara tişeklär tışqa çığa ala. Küzätelä torğan dönyada bu protses ul obyektlarnıñ energiäse häm impuls kötelmägän yuqqa çığaruğa kiterä.

Supersimmetriä

Supersimmetriä - bozonnar häm fermionnarnı bäyli torğan farazğa nigezlängän simmetriä, supersimmetriä näticäsendä bozon häm fermion qırları ber-bersenä äylänä ala, şulay itep matdä tä'sir iteşügä (yäki nurlanışqa) äylänep bula häm kiresençä.

Supersimmetriä - qıllar teoriäseneñ töp nigeze.

Qıllar teoriäläre törläre

**Qıllar teoriäläre**
Tör	Fäza-waqıt ülçäneşläre sanı	Taswir
Bozonlı	26	Tik bozonnar bar, fermionnar yuq. Qıllar açıq ta, yomıq ta. Töp kimçelege - uylanma massalı, V>C tizlege belän xäräkät itüçe kisäkçä - taxion.
I	10	Supersimmetriä isäpkä alına. Qıllar açıq ta, yomıq ta. Taxion yuq. Törkemnär simmetriäse — SO(32)
IIA	10	Supersimmetriä isäpkä alına. Qıllar tik yomıq. Taxion yuq. Massasız fermionnar simmetriäsez.
IIB	10	Supersimmetriä isäpkä alına. Qıllar tik yomıq. Taxion yuq. Massasız fermionnar simmetriäle.
HO	10	Supersimmetriä isäpkä alına. Qıllar tik yomıq. Taxion yuq. Geterotik teoriä, säğät tele buyınça tirbälüçe qıllar säğät telenä qarşı tirbälüçe qıllardan ayırılıp tora. Törkemnär simmetriäse — SO(32)
HE	10	Supersimmetriä isäpkä alına. Qıllar tik yomıq. Taxion yuq. Geterotik teoriä, säğät tele buyınça tirbälüçe qıllar säğät telenä qarşı tirbälüçe qıllardan ayırılıp tora. Törkemnär simmetriäse — E₈×E₈

Xäzer ber farazı buyınça supersimmetriä nigezendäge qıllar bar 5 teoriäse (superqıllar teoriäläre) berdäm fundamental' 11 ülçäneşle M-teoriäneñ törle çik oçraqları bulıp tora. Bar 5 superqıllar teoriäse duallek äyländerüe belän üzara bäylängän.

Sıltamalar

Официальный сайт теории струн (ингл.)

Гросс Д. (2006-04-25, +видео). Грядущие революции в фундаментальной физике. әлеге чыганактан 2014-05-15 архивланды. 2013-12-17 тикшерелгән.
Иванов И. (2005-10-10). Теория суперструн: в поисках выхода из кризиса. Элементы.ру. әлеге чыганактан 2012-02-10 архивланды. 2012-07-17 тикшерелгән.
Левин А. (2006-03). Струнный концерт для Вселенной. әлеге чыганактан 2012-02-10 архивланды. 2012-07-17 тикшерелгән.
Пьерр Дж. М. (2003-01-14). Введение в суперструны. әлеге чыганактан 2012-02-10 архивланды. 2012-07-17 тикшерелгән.
Семихатов А. Суперструны: на пути к теории всего (часть 1) 2012 елның 24 май көнендә архивланган. (часть 2) 2012 елның 24 май көнендә архивланган. // № 2-3 1997; С. 18-24, 56-64
Вайнберг С. Мечты об окончательной теории: физика в поисках самых фундаментальных законов природы: Пер. с англ = Steven Weinberg. Dreams of a Final Theory: The Search for the Fundamental Laws of Nature (1993). — М.: Едиториал УРСС / URSS, 2004. — 256 с. — ISBN 5-354-00526-4.. Теории струн посвящена 9-я глава «Контуры окончательной теории».
Грин Б. Элегантная Вселенная. Суперструны, скрытые размерности и поиски окончательной теории: Пер. с англ = Brian Greene. The Elegant Universe: Superstrings, Hidden Dimensions, and the Quest for the *Ultimate Theory (1999) / Под ред. В. О. Малышенко. — М.: Либроком, 2011. — 288 с. — ISBN 978-5-453-00011-1, 978-5-397-01575-2.
Грин Б. Ткань космоса: Пространство, время и текстура реальности. Пер. с англ = Brian Greene. The Fabric of the Cosmos. Space, Time, and the Texture of Reality (2005) / Под ред. В. Малышенко, А. Панова ; перевод Б. Ишханова. — М.: Либроком, 2011. — 608 с. — ISBN 978-5-397-01966-8.
Грин Б. Скрытая реальность: Параллельные миры и глубинные законы Космоса = The Hidden Reality: Parallel Universes and the Deep Laws of the Cosmos (2011). — М.: Едиториал УРСС / URSS, 2012. — ISBN 978-5-397-03333-6.
Каку М. Параллельные миры. Об устройстве мироздания, высших измерениях и будущем Космоса: Пер. с англ = Michio Kaku. Parallel Worlds: A Journey Through Creation, Higher Dimensions and the Future of the Cosmos (2005). — М.: София, 2008. — 414 с. — ISBN 978-5-91250-520-1.
Рэндалл Л. Закрученные пассажи: Проникая в тайны скрытых размерностей пространства = Randall, Lisa. (2005). Warped Passages. Unraveling the *Mysteries of the Universe's Hidden Dimensions. / Волобуев И.П., Малышенко В.О. (под ред.). — М.: Едиториал УРСС / URSS, 2011. — 400 с. — ISBN 978-5-397-01371-0.
Сасскинд Л. Битва при черной дыре: Мое сражение со Стивеном Хокингом за мир, безопасный для квантовой механики = Susskind, Leonard. (2008). The Black Hole War. My Battle with Stephen Hawking to Make the World Safe for Quantum Mechanics. / перевод А. Сергеева. — СПб.: Питер, 2013. — 448 с. — 3500 экз. — ISBN 978-5-459-01837-0.. Теории струн посвящены главы с 18-й и далее.
Хокинг С. Краткая история времени: от Большого взрыва до чёрных дыр / Пер. с англ. Н. Смородинской. — СПб.: Амфора, 2004. — 268 с. — ISBN 5-94278-564-3.. Теории струн посвящена 10-я глава «Объединение физики».