Kvark

Kvark - Standart modeldä fundamental' kisäkçä, e/3 ğa qabatlı elektr qorğısına iä, irekle xalättä küzätelmi, läkin adronnar - protonnar häm neytronnar kebek köçle tä'sir iteşüdä qatnaşuçı kisäkçälär - sostavında kerä.

Kvark
Protonnıñ kvarktan tözeleşe
Bilge	$q$
Tör	fundamental' kisäkçä
Ğailä	Fermion
Buın	3 buın
Tä'sir iteşülärdä qatnaşa	köçle, zäğif, elektromagnit, gravitatsion tä'sir iteşüläre
Antiksäkçek	Antikvark
Kvant sannarı
Elektr qorğısı	+2⁄3 e, −1⁄3 e (e/3 ğa qabatlı)
Tösle qorğı	r, g, b
Barion sanı	1/3
Spin	½ ħ

Älegä kvarklar strukturasız, noqta kisäkçeläre bulıp sanala, şuşı fakt 5*10⁻¹⁸ m masştabına qädär tikşerelgän.

Xäzerge waqıtta 6 tör (ğädättä "xuş is" dip yörtelä) kvark bilgele.

Köçle tä'sir iteşüneñ kalibrlaw taswirlaması öçen kvarklar östämä eçke sıyfatı - "tös"kä iä dip postulat itep alına.

Härber kvarkka - antikvark (kire kvant sannarı belän kisäkçä) turı kilä.

Adronnarnıñ eçke tözeleşe xaqında teoriäne 1964 yılda Gell-Mann häm Tsweyg täqdim itä.

Üzleklär

Älegä añlamağan säbäplärdän kvarklar buınnarğa törkemlänä. Här buında ber kvark +2/3e qorğısına iä, ikençese -1/3e qorğısına iä. Leptonnar da buınnarğa törkemlänä.

Kvarklar köçle, zäğif, elektromagnit, gravitatsion tä'sir iteşülärendä qatnaşa.

Köçle tä'sir iteşü - gluonnar almaşınuı - kvarknıñ tösen üzgärtä ala, läkin "xuş ise"n üzgärtmi.

Zäğif tä'sir iteşü - kvarknıñ tösen üzgärtmi, läkin xuş isen üzgärtä.

Köçle tä'sir iteşüneñ üzençälekle üzlekläre säbäple kvark bütän kvarklardan yıraqlaşa almıy, dimäk kvarklar irekle xalättä küzätelmi, bu küreneş konfaynment dip yörtelä.

Tik kvarklarnıñ "tössez" qorılışı - adronnar yıraqlaşa ala. Yuğarı energiädä assimptotik irekle bula.

Kvarklarnıñ tä'sir iteşüe SU(3) - izospin üzgäreşläreneñ törkemenä qarata invariantlı bulıp qala dip farazı nigezendä kvarklarnıñ matematik apparatı yasalğan.

Bilge	İsem		Qorğı	Massa
	tatarça	inglizçä
Berençe buın
d	asqı	down	−1/3	4,79±0,07 MeV/c²
u	öske	up	+2/3	2,01±0,03 MeV/c²
İkençe buın
s	säyer	strange	−1/3	95±5 MeV/c²
c	soqlanğan	charm (charmed)	+2/3	1,8 GeV/c²
Öçençe buın
b	matur	beauty (bottom)	−1/3	4,5 GeV/c²
t	xaqlıq	truth (top)	+2/3	171 GeV/c²

Kisäkçä 1968 yılda tabılğan.

Kvark süze Ceyms Coysnıñ "Finnegans Wake" kitabınnan alınğan, anda aqçarlaqlar qıçqıra: «Three quarks for Muster Mark!» - "Öç kvark Muster Mark öçen".

Açıq sorawlar

Kvarklar turında çişelmägän sorawlar qala birä:

• Nik tik öç tös bar?
• Nik kvarkalrnıñ tik öç buını bar?
• Töslär sanı häm buınnar sanı tigez buluı oçraqlımı?
• Bu sannıñ fäzanıñ ülçäneşläre sanı belän tiñlege oçraqlımı?
• Kvarklarnıñ massaları şundıy zur büleneşe qaydan çığa?
• Kvark närsädän tora?

Kvarklar häm leptonnar arasındağı simmetriä kvarklarnıñ eçke tözeleşe xaqında faraz itä. Ul farazı buyınça kvarklar preonnardan toradır, läkin bu isbatlanmağan.

Sıltamalar

• Клоуз Ф. Введение в кварки и партоны. — М.: Мир, 1982. — 438 с.
• Никитин Ю. П., Розенталь И. Л. Ядерная физика высоких энергий. — М.: Атомиздат, 1980. — 232 с.
• Коккедэ Я. Теория кварков. — М.: Мир, 1971. — 341 с.
• Jean Letessier, Johann Rafelski, T. Ericson, P. Y. Landshoff. Hadrons and Quark-Gluon Plasma. — Cambridge University Press, 2002. — 415 p. — ISBN 9780511037276.
• Боголюбов Н.Н., Логунов А.А., Оксак А.И., Тодоров И.Т. Общие принципы квантовой теории поля. — Москва: Наука, 1987. — С. 3, 226-228, 362, 363, 366, 412, 414-416, 420, 421, 423, 425, 428, 561, 562, 571, 572, 574, 614. — 616 с.