Nurixan Fättax

Бу мәкаләнең кирилл әлифбасындагы игезәге бар.

Nurixan Sadrilmän ulı Fättax (1928, 25. Öktäber – 2004, 18. Febräl) Tatar yazuçısı, tarixçı-ğälim ide.

Tormış

Nurixan Fättax 1928. yılnıñ 25. Öktäberendä Küçtawıl (bügenge Başqortstannıñ Yañawıl cirlegendä) digän Tatar awılında igençe ğäiläsendä tua.

1946. yılda Yañawıldağı Tatar urta mäktäben tämamlağannan soñ, Qazan däwlät universitetınıñ «Tatar tele häm ädäbiäte» bülegendä uqıy.

Nurixan Fättax, ädäbiät belän balaçaqtan qızıqsınıp, mäktäptä uqığanda uq şiğerlär, xikäyälär yaza başlıy. Talib yıllarında xalıq icat öränü säfärlärendä qatnaşa, xalıq icatı äsärlären cıya, xalıqnıñ söyläm tele üzençäleklären, anıñ yolaların, ğöref-ğädätlären häm borınğı tarixi riwäyätlären bik mawığıp öyränä.

1951. yılda universitetnı tämamlağaç 1952. yılğa qädär Tatarstan kitap näşriäteneñ yäşlär-balalar ädäbiäte bülegendä möxärrir, häm 1952.-1953. yıllarda Çistay şähärendä «Stalin bayrağı» gäcitendä tärcemäçe bulıp eşli.

1953. yılnıñ Mayınnan, yañadan Qazanğa qaytıp, qalğan böten ğömeren hönärle yazuçılıq eşenä bağışlıy.

Anıñ berençe şiğerläre 1944. yılda «Sowet ädäbiätı» (xäzerge «Qazan utları») jurnalında, häm berençe xikäyäläre 1948. yılda «Bezneñ xikäyälär» isemle kümäk cıyıntıqta dönya kürä.

1955. yılda ul «Sezneñçä niçek?» atlı berençe romanın tämamlıy.

1950. yıllar urtalarında, Qazaqstan dalalarında çiräm cirlärne üzläşterü başlanğaç, Nurixan Fättax berniçä ay buyı Pavlodar ölkäsendäge «Qazan» sovxozında eşli. Tatarstannan kilgän çiräm kütärüçelär belän tormışnıñ ber «qazanı»nda qaynıy. Şul uq waqıtta cirle xalıq – Qazaqlarnıñ tormış-könküreşläre belän dä yaqınnan tanışa. Şularnıñ näticäse bularaq, 1962. yılda «Bala küñele dalada» isemle zur romanı yazıla. Bu äsäre häm annan soñ meditsina xezmätkärläre tormışınnan alıp icat itelgän «Mödir Sacidä» äsäre belän Nurixan Fättax üzen Tatar şiğriätenä üzençälekle şiğri ber tös, ähäñ alıp kilgän qäläm ostası itep tanıta.

1960. yıllardan başlap yazuçı üzeneñ töp iğtibarın Tatar ädäbiätendä kütärelmägän çiräm xälendäge tarixqa yünältä. Ädipneñ «İtel suı aqa torur», «Sızğıra torğan uqlar» roman-trilogiäse, «Qol Ğäli» häm «Sarmat qızı Särinä» isemle tragediäläre, «Yıraq ğasırlar awazı», «Şacärä», «Yazık bogov i faraonov» isemle fänni xezmätläre küpyıllıq ezlänüläre näticäse.

Nurixan Fättax balalar ädäbiätendä häm ädäbi tärcemä ölkäsendä dä küp eşläde. Balalar öçen ul «Tegermändä», «Öç tuğan», «İrek, Almas häm Cälil», «Bezneñ babay» isemle xikäyä cıyıntıqları çığardı, «Encele ürdäk» isemle äkiät yazdı.

Ädip Tatar telenä Urıs yazuçıları Boris Jitkovnıñ xikäyä cıyıntıqların, İ. Vasilyevnıñ «Zvezda» äsären, Frans klassik yazuçıları Victor Gugonıñ "Otverjennıy" romanın, Onore de Balzaknıñ "Otes Gorio" romanı belän saylanma xikäyälären tärcemä itte.

Nurixan Fättax 1965 yıldan SSDB häm Tatarstan Yazuçılar berlege äğzası ide.

2004. yılnıñ 18. Febrälendä, ozaqqa suzılğan qatı awırudan soñ, 76-yäşle Nurixan Fättaxnıñ tınğısız yöräge tibüdän tuqtadı.

Büläklär

• Tatar ädäbiäten üsterüdäge zur xezmätläre öçen Nurixan Fättaxqa 1976. yılda "RSFSRnıñ atqazanğan mädäniät xezmätkäre" digän maqtawlı isem birelde.
• 1994. yılda «Sızğıra torğan uqlar» roman-trilogiäse öçen Tatarstannıñ Ğ.Tuqay isemendäge Däwlät bülägenä;
• 1998. yılda «Tatarstan Cömhüriäteneñ xalıq yazuçısı» digän äberuylı isemgä layıq buldı.

Tarixnı xalıqqa qaytaru ölkäsendäge küp sanlı xezmätläre öçen Nurixan Fättaxqa Angliäneñ Cambridge'dağı xalıqara biografik üzäk tarafınnan «1992 yıl keşese» iseme birelde.