Musa Aqyeget
Musa Aqyeget (-zadä) (Törekçä: Musa Akyiğit/Akyiğitzade/Akyiğitoğlu) (1865-1923) - kürenekle ğälim, iqtisatçı, yazuçı, Ğosmanlı byurokratı, tatar menlası.
| Musa Aqyeget | |
|---|---|
 | |
| Hönäre | iqtisatçı, yazuçı |
| Tuu datası | 3 dekäber 1864 |
| Tuu cire |  / Rusiä İmperiäseneñ Penza gubernası Çanbar öyäze Qaybıl awılı |
| Milläte | tatar |
| Ülem datası | 24 sentäber 1923 (58 yäş) |
| Ülem cire | İstanbul,  Törkiä |
Tormış yulı
үзгәртүMusa Aqyegetzadä 1864 yılnıñ 3 dekäberendä / Rusiä İmperiäseneñ Penza gubernası Çanbar öyäzenä kergän Qaybıl awılında dönyağa kilgän. Anıñ babası Altınbay Aqyegetzadä Aleksandr I zamanında 25 yıl patşa ğäskärendä xezmät itep, ireşkän uñışları öçen törle medällär belän büläklängän bulğan. Atası Möxämmätcan isä, 4 klasslı urıs mäktäben tämamlağannan soñ, xökümät eşendä törle räsmi wazıyfalar başqara.
Musa başlanğıç belemne babasınıñ awılı Maçalı mädräsäsendä ala. Biredä ul din ğilemennän tış, tatarça uqu-yazunı da öyränä. Çanbarğa kire qaytqannan soñ, andağı 4 klasslı urıs mäktäben tämamlıy. Atasınıñ qararı buyınça, 1878 yılda Musanı Penzağa urıs gimnaziäsenä uqırğa iltälär. Bu uqu yortın 1884 yılda yaxşı däräcä belän tämamlağan yäş yeget, Mäskäw universitetına uqırğa kerergä teläk belderep, ğäriza yaza, tik ğärizası qabul itelmi. Musanı Qazanda da uñışsızlıq kötä, anı biredäge universitetqa da almıylar.
1884-1888 yıllarda Musa Aqyegetzadä Qazan, Penza şähärlärendä häm Qırımda yäşi, berara İsmäğil Gaspıralınıñ “Tärceman” gazetasında da eşläp ala. Belem alunı İstanbulda däwam itterergä digän qararğa kilüenä dä Gaspralınıñ tä'sire bulğandır, möğäyen. Berençe äsäre bulğan “Xisametdin menla” povesten ul 1886 yılda yaza (Äsärneñ çın iseme “Xisametdin menla” bulsa da, Törkiädä ul “Xisametdin mulla” bulıp taralğan). Aqyegetzadäneñ bu äsäre tatar dönyasında Gaspralınıñ törkiçelek ideyälären taratu yulında berençe xikäyä buluı belän dä ähämiätle. Tatar ädäbiätınıñ formalaşuında ul yul kürsätüçe rolen başqarğan. Bu xikäyädän soñ, Zahir Bigiev, Rizaeddin Fäxreddin, Fatix Kärimi h.b. kebek tatar zıyalıları da xikäyä yaza başlıylar. Xikäyäneñ ikençe basması 1925 yılda “Tatar ädäbiätı kitapxanäseneñ” altınçı xikäyäse bularaq basıla. Xikäyä şulay uq İstanbulda da 1901 (Hicri: 1317) yılda “Zaman” kitapxanäse tarafınnan törekçä näşer itelgän. Tatarstanda ğämäldä yörgän xäreflär belän “Tatar mäğrifätçelek ädäbiätı” (Qazan, 1979, 45-86 b.) kitabında xikäyä tulısınça basılğan, qayber xezmätlärdä isä qısqaça eçtälege genä birelgän.
Äsärläre
үзгәртүFänni äsärläre
үзгәртү- İktisat yahut ilmi servet, 1896 (İqtisat yäki maya beleme).
- Avrupa medeniyetinin esasına bir nazar, 1897 (Awrupa mädäniäteneñ niğezenä ber qaraş).
Ädäbi äsärläre
үзгәртү- Xisamettin menla, 1886.
Çığanaqlar
үзгәртү- G. Hadiullina, “Экономические идеи в наследии Мусы Акъегетзаде (1864-1923)”, Проблемы современной экономики, N 1(5), 2003.
- İsmail Türkoğlu, “Musa Akyigitzade Türkiye’de”, Gasırlar Awazı, san: 1-2, Qazan 1998, bit: 137-142.
- Nadir Däwlät, “Rusiä törkiläreneñ milli köräş tarixı”, - Ankara, 1985, - B.11, 151.
 |
Bu mäqäläneñ sıyfatın arttırır öçentübändägelärne eşlärgä kiräk?:
|