Ğäräp älifbası
Ğäräp älifbası bügenge dönyada ayıruça kiñ taralğan yazulardan berse. Qayber mäğlümätlärgä qarağanda, ul dönyada barlıq xalıqnıñ yaqınça yözdän unına xezmät itä. Berençe näwbättä ul – Ğäräp tele öçen. Monnan tış, Ğäräp älifbası İranda Farsı tele, Päqstanda Urdu tele, Äfğänstanda Puştu wä Däri tele öçen, öleşçä Hindstanda milli älifba bularaq qabul itelgän. Ul şulay uq İslam dine kiñ taralğan başqa illärdä dä (Bangladeş, Xäbäşstan, Filipin, İndoneziä, Malayziä, Mozambik, Nigeriä w.b.) aktif qullanılışta yöri. XX ğasırnıñ 30 yıllarda tulısınça Latin älifbası belän alıştırılğança, Sovetlar Berlegendä yäşäwçe törki xalıqlarnıñ, şulay uq Ğosman imperiäsendäge törekläreneñ milli yazuları da şuşı älifbağa nigezlängän ide.
Tarix
үзгәртүĞäräp yazuınıñ borınğı watanı – Üzäk Ğäräbstan. Anıñ berençe ürnäkläre (Lixyäni, Samudi, Safi kebek taşyazmalar) Ğäräbstan yarımutrawı cirendä häm Süriäneñ Könyaq töbäklärendä tabılğan. Alarnıñ yazılu waqıtları 1.–4. yözlärgä qarıy.
Üzeneñ üseş yulında Ğäräp yazuı törle üzgäreşlär kiçergän. Anıñ çişmä başında borınğı Finiki älifbası tora. Ämma Ğäräp yazuınıñ kamilläşterüenä Nabati wä Arami yazularınıñ da zur yoğıntı yasağanlığı mäğlüm.
Xäzerge waqıtta ğälimnär Ğäräp yazuınıñ iñ borınğı ürnäge itep Qufi yazuın sanıylar. Ul Yefrat yılğası buyında urnaşqan Ğäräp xälifäte zamanında (7.-9. yözlär) başqala xezmäten ütägän äl-Qufa şähärendä tabılğan. Soñğıraq çorlarda, xattatlar tırışlığı belän, Ğäräp yazuı haman kämilläşä barğan, anıñ küp törle şäkelläre barlıqqa kilgän. Ğälimnär raslawınça, alarnıñ sanı yöz yegermegä citä. Ämma bügenge köndä bu ölgelärneñ altı-cide töre genä aktíf qullanıla. Alarnıñ Ğäräpçä atamaları: Qufi, Näsx, Söls, Röqğä, Nästäğliq, Diwan, Şikästä.
Älifba tozeleşe
үзгәртү
Ğäräp älifbası 28 xäreftän tora, alar barısı da tartıqlarnı bilgeläw öçen.
Ğäräpälif belän yazılğan süzlär uñnan sulğa taba yazıla wä ber yuldan ikençe yulğa süz küçerü närsä yuq.
Xäreflär barlıq oçraqlarda da ber genä bieklekta yazıla, yäğni Ğäräp älifbasında baş xäreflär yuq.
Ğäräp süzläre härçaq tartıqtan ğına başlana, älif xärefe dä hämzä belän başlana.
Ğäräp älifbasında xäreflarneñ dürt törle yazılu räweşe qullanıla:
- ayırım yazılışı,
- süz başında,
- süz urtasında,
- süz azağında.
Töp xäreflär
үзгәртү| Ayırım | Başta | Urtada | Azaqta | İsem | Almaş | Awaz |
|---|---|---|---|---|---|---|
| ﺀ | أ, إ, ؤ, ئ | hamza | ʾ / ’ et ‚ | [ʔ] | ||
| ﺍ | — | ﺎ | ʾalif | ā / â | [aː] | |
| ﺏ | ﺑ | ﺒ | ﺐ | bāʾ | b | [b] |
| ﺕ | ﺗ | ﺘ | ﺖ | tāʾ | t | [t] |
| ﺙ | ﺛ | ﺜ | ﺚ | ṯāʾ | ṯ / th | [θ] |
| ﺝ | ﺟ | ﺠ | ﺞ | ǧīm | ǧ / j / dj | [ʤ] |
| ﺡ | ﺣ | ﺤ | ﺢ | ḥāʾ | ḥ | [ħ] |
| ﺥ | ﺧ | ﺨ | ﺦ | ḫāʾ | ḫ / ẖ / kh | [x] |
| ﺩ | — | ﺪ | dāl | d | [d] | |
| ﺫ | — | ﺬ | ḏāl | ḏ / dh | [ð] | |
| ﺭ | — | ﺮ | rāʾ | r | [r] | |
| ﺯ | — | ﺰ | zāy | z | [z] | |
| ﺱ | ﺳ | ﺴ | ﺲ | sīn | s | [s] |
| ﺵ | ﺷ | ﺸ | ﺶ | šīn | š / sh | [ʃ] |
| ﺹ | ﺻ | ﺼ | ﺺ | ṣād | ṣ | [sˁ] |
| ﺽ | ﺿ | ﻀ | ﺾ | ḍād | ḍ | [dˁ] |
| ﻁ | ﻃ | ﻄ | ﻂ | ṭāʾ | ṭ | [tˁ] |
| ﻅ | ﻇ | ﻈ | ﻆ | ẓāʾ | ẓ | [ðˁ] |
| ﻉ | ﻋ | ﻌ | ﻊ | ʿayn | ʿ / ‘ | [ʕ] |
| ﻍ | ﻏ | ﻐ | ﻎ | ġayn | ġ / gh | [ɣ] |
| ﻑ | ﻓ | ﻔ | ﻒ | fāʾ | f | [f] |
| ﻕ | ﻗ | ﻘ | ﻖ | qāf | q / ḳ | [q] |
| ﻙ | ﻛ | ﻜ | ﻚ | kāf | k | [k] |
| ﻝ | ﻟ | ﻠ | ﻞ | lām | l | [l] |
| ﻡ | ﻣ | ﻤ | ﻢ | mīm | m | [m] |
| ﻥ | ﻧ | ﻨ | ﻦ | nūn | n | [n] |
| ﻩ | ﻫ | ﻬ | ﻪ | hāʾ | h | [h] |
| ﻭ | — | ﻮ | wāw | w | [w] | |
| ﻱ | ﻳ | ﻴ | ﻲ | yāʾ | y | [j] |
Ğäräp älifbasında altı xäref özek xäreflär dip atala:
- ﺍ älif
- ﺩ däl
- ﺫ zäl
- ﺭ rä
- ﺯ zä
- ﻭ waw
Şul özek xäreflär üzlärennän soñ kilgän xäreflär belän (sul yaqtan) totaşmıylar wa süzda urın aluınnan üz qıyäfäten üzgärtmilär. Özek xäreflärdän soñ kilgän xäref süz başındağıça yazıla.
Ğäräp xärefläre noqtalı yazalış buyınça:
- möhmäl - noqtasız xäreflär
- ber noqtalı
- ike noqtalı
- öç noqtalı
Menä älif xärefe genä aldan barğan xäref belän totaşıla.
Tartıqlar
үзгәртүĞäräp telendä icek yasawçı awazlar bularaq suzıqlar yörsälär dä, alarnıñ neçkä/qalın buluı tartıqnıñ neçkä/qalın buluına qarıy. Yäğni bu yaqtan Ğäräp yazuı elekke Orxon älifbası kebek, suzıq awazları öçen öç xäref kenä bar, wä alarnıñ qalın/neçkälege nindi tartıq belän toruların bilgeli.
Ğäräpçädä 7 istiğälä (qalın tartıq) belderüçe xäref bar: ﻕ ﻍ ﻁ ﻅ ﺹ ﺽ ﺥ. Bu xäreflär belän fätxä [a] itep, käsrä [í] itep, wä zämmä [u] itep uqıla.
Başqa xäreflär istifälä (neçkä tartıq) belderälär, wä alar belän fätxä [ä] itep, käsrä [i] itep, wä zämmä [ü] itep uqıla.
Xäräkälär
үзгәртүĞäräp telendä xärefneñ öst/astında quyıla torğan berniçä xäräkä qullanıla. Uqığanda, başta xäref uqıla, annarı ğına xäräkä.
Suzıqlar
үзгәртүĞäräp telendä altı suzıq awaz bar, wä bik yış oçraqlarda alar bötenläy yazılmıylar, bu närsä qayçaqta ikemäğnälelekkä dä kiterä ala.
Suzıqlarnıñ öçese qısqa: [ä], [i], [u]. Qısqa suzıqlar yazuda ayırım xäref ilä tügel, xäräkä aşa ğına bilgelänä:
- َ – qısqa [a] – fätxä
- ِ – qısqa [i] – käsrä
- ُ – qısqa [u] – zämmä/damma
Ozın suzıqlarnı mäd (suzu) xärefläre ilä kürsätelä wä xäräkälärgä qarağanda ike märtäbä suzıbraq uqıla:
| Qullanu | İsem | Almaş | Awaz |
|---|---|---|---|
| دَ | fatḥa | a | [a] |
| دِ | kasra | i | [i] |
| دُ | ḍamma | u | [u] |
| دَا | fatḥa ʾalif | ā | [aː] |
| دَى | fatḥa ʾalif maqṣūra | ā / aỳ | [aː] |
| دِي | kasra yāʾ | ī / iy | [iː] |
| دُو | ḍamma wāw | ū / uw | [uː] |
- fätxäle xäreftän soñ xäräkäsez älif kilsä, şul fätxä+älif ozın [ā] kebek uqıla: دَا – [dā]
- käsräle xäreftän soñ xäräkäsez yä kilsä, şul käsrä+yä ozın [ī] yä ki [iy] kebek uqıla: دِي – [diy]
- zämmäle xäreftän soñ xäräkäsez wäw kilsä, şul zämmä+wäw ozın [ū] yä ki [uw] kebek uqıla: دُو – [duw]
- fätxäle wä hämzäle äliftän soñ tağın ber xäräkäsez älif kilsä, şul ike älif urınına ber dulqınlı älif yazıla wä ul ozın [ā] kebek uqıla. أَ + ا = آ
Tänwin xäräkäläre
үзгәртү- ً – fätxä tänwin – [än] uqıla. Mísal: بَابًا – [bābän]
- ٍ – käsrä tänwin – [in] uqıla. Mísal: بَابٍ – [bābin]
- ٌ – zämmä tänwin – [ün] uqıla. Mísal: بَابٌ – [bābün]
- İskärmä: Fätxä tänwinle xäreftän soñ xäräkäsez älif kilsä, şul älif uqılmıy.
Başqa xäräkälär
үзгәртүTäşdid
үзгәртүĞäräp telendä ber ük tartıq awazlar ber-ber artlı kilsälär, berençese genä yazıla wä ikençese urınına täşdid xäräkäse (täşdidläw/ikelätkeç bilgese) genä quyıla: ّ
Täşdidle tartıq käsrälä bulsa, käsräse tartıq ilä täşdid arasına quyıla.
Sükün/Säken
үзгәртүĞäräp icege ike törle bula, yä açıq, yä yabıq. Menä ْ – sükün ul tartıqnıñ yomıqlıqnı beldergeç bularaq qullanıla, icek yabuçı xäräkä, wä säkenle tartıq äytkändä awız yomıla. Mísal: بَبْ [bä+b]
Säken quyılmağan oçraqlarda tartıq barıber suzıq belän uqıla: قلب [qäläba]. Wä [qälb] äyteleşen bilgeläw öçen [l] ilä [b] tartıqlardan torğan iceklärne säken belän yabalar da: قلْبْ [qälb] (xäreflärne ayırım yazğanda: قلْبْ).
Hämzä
үзгәртүHämzä atlı tawışsız tartıq ayırım ﺀ xärefe bularaq ta yazıla, wä başqa teräk xäref belän xäräkä bularaq ta:
- älifneñ öst/astında: إ أ
- wäw östendä: ؤ
- yä östendä: ئ
- İskärmä: älif, wäw, yä xärefläre hämzä xäräkäse öçen nigez/teräk bulıp qına toralar, wä uqığanda äytelmilär.
Grammatik cenes bilgese (Märbütä)
үзгәртүĞäräp telendä ike cenes bar:
- mözäkkär – ir cenese
- möännäs – xatın-qız cenese
Märbütä Ğäräp älifbasına ayırım xäref bularaq kermi, çönki ul cenes belderü öçen genä wä mäğnäse anıñ [t] awazı. Möännäs isemnär “tä märbütä” (tügäräk [t]) belän tämamlanalar.
Misal: قَرِيلَةٌ
Başqa xareflar
үзгәртү| Ayırım | Başta | Urtada | Azaqta | İsem | Almaş | Awaz |
|---|---|---|---|---|---|---|
| ﺓ | – | — | ﺔ | tāʾ marbūṭa | h et t / Ø / h / ẗ | [t], [h], Ø |
| ﻯ | — | – | ﻰ | ʾalif maqṣūra | ā / ỳ | [(a)ː] |
| ﻻ | – | — | ﻼ | lām ʾalif | lā | [l(a)ː] |
Ğäräp älifbasında xäreflär berläşmäläre dä qullanıla, yäğni berniçä xärefneñ ber-bersenä totaşılıp yazıluı. Şul berläşmälärneñ lām älif genä mäcbüri, başqalarnı ayırım xäreflär aşa da yazarğa mömkin, çönki alarnıñ säkeldä bulmawı da ixtimal. Misallar:
- Allah süze bolay da yazıla: ﷲ
- Sall-Allahu-äläyhi-wäs-sälläm: ﷺ
Assimilätsiä
үзгәртү| Yazılış | Almaşxäref | Almaşímla |
|---|---|---|
| ز ,ر ,ذ ,د ,ث ,ت + أَل |
ʾal + t-, ṯ-, d-, ḏ-, r-, z- | ʾal + t-, ṯ-, d-, ḏ-, r-, z- |
| = | = | = |
| أَلزّ ,أَلرّ ,أَلذّ ,أَلدّ ,أَلثّ ,أَلتّ |
ʾaltt-, ʾalṯṯ-, ʾaldd-, ʾalḏḏ-, ʾalrr-, ʾalzz- | ʾat-t-, ʾaṯ-ṯ-, ʾad-d-, ʾaḏ-ḏ-, ʾar-r-, ʾaz-z- |
| ض ,ص ,ش ,س + أَل | ʾal + s-, š-, ṣ-, ḍ- | ʾal + s-, š-, ṣ-, ḍ- |
| = | = | = |
| أَلضّ ,أَلصّ ,أَلشّ ,أَلسّ | ʾalss-, ʾalšš-, ʾalṣṣ-, ʾalḍḍ- | ʾas-s-, ʾaš-š-, ʾaṣ-ṣ-, ʾaḍ-ḍ- |
| ن ,ل ,ظ ,ط + أَل | ʾal + ṭ-, ẓ-, l-, n- | ʾal + ṭ-, ẓ-, l-, n- |
| = | = | = |
| أَلنّ ,أَللّ ,أَلظّ ,أَلطّ | ʾalṭṭ-, ʾalẓẓ-, ʾalll-, ʾalnn- | ʾaṭ-ṭ-, ʾaẓ-ẓ-, ʾal-l-, ʾan-n- |
Sannarnıñ yazılışı
үзгәртү| San | Ğädäti yazılış | Çığış yazılış |
|---|---|---|
| 0 | ٠ | ۰ |
| 1 | ١ | ۱ |
| 2 | ٢ | ۲ |
| 3 | ٣ | ۳ |
| 4 | ٤ | ۴ |
| 5 | ٥ | ۵ |
| 6 | ٦ | ۶ |
| 7 | ٧ | ۷ |
| 8 | ٨ | ۸ |
| 9 | ٩ | ۹ |
Ğäräp älifbası başqa tellärdä
үзгәртү
Bügen Ğäräp älifbası bu tellärdä yazu öçen qullanıla:
- Törki tellär söylämnäre öçen Şeñcan, Äfğänstan, Ğıyraq, İranda qullanıla
- Farsı tele öçen İranda
- Körd tele öçen Ğıyraqta
- Urdu, Kaşmir, Sindhi wä Baluçi tele öçen Päqstanda
Elek qullanıldı:
- Törki teleneñ bar söylämnäre öçen (1926-1928 yıllarına qädär)
- Afrikaans tele öçen (Möselmannar arasında)
- Belarus tele öçen (Tatarlar qullandı)
- Qıtay tele öçen (Möselmannar arasında)
Ğäräp tele wä sanaq
үзгәртү
Ğäräp xärefläre Unicode eçendä “Ğäräp öleşendä” (U+0600–U+06FF) yatalar. Ğäräp xärefläreneñ Berençe töre U+FB50–U+FDFF urınnarın alğannar, wä Ğäräp xärefläreneñ İkençe töre U+FE70–U+FEFF urınnarda. Sanaqta Ğäräpçä mäten uqılış buyınça saqlana, törle programnar isä anı inde üzençä kürsätälär.
Monnan tış Ğäräp älifba belän yazu öçen berniçä berbaytlı bilgelämä dä qullanıla, mäsälän ISO-8859-6.
Monı da qara
үзгәртүPäräwezdä
үзгәртү- Omniglot.com: Ğäräpälif – İnglizçä
- Нәниләргә гарәп алфавиты
- Гарәп әлифбасы дәресе. Беренче дәрес, татарча видео Vk.com
 |
Bu mäqälä Tatar (Latin) Wikipediäseneñ saylangan mäqälälär rätenä kerä. |