Faşizm

Faşizm (italiança fascismo, fascio süzennän: bäyläm) - kisken uñ qaraşlı säyäsi xäräkätlär, ideologiälär ğomumi ataması häm alarğa turı kilgän diktatorlıq xäkimlek töre.

İtaliä milli faşistlar firqäse emblemasında surätlängän fastsiälär

Benito Mussolini häm Adolf Hitler

Faşizmğa xas bilgelär: militaristik millätçelek, antikommunizm, ksenofobiä häm şovinizm, mistik yulbaşçılıq, saylawlarğa tayanğan demokratiägä häm liberalizmğa ciränü, qayber oçraqta henotsid.

Atama çığışı

Natsistlar cıyını, Nürnberg, 1935

Faşizm italian süze fascio - /faşo/ (bäyläm, berlek) çığa, mäsälän Benito Mussolini kisken säyäsi oyışması iseme - Fascio di combattimento — Köräş berlege. Şulay uq Rim Respublikası çorında, fascis - faşis - magistrat xakimiäte bilgese bulğan: çıbıqlar bäylämenä qadap quyılğan balta.

Rim xalqı yuğarı magistratların qorallı saqçılar - liktorlar şuşı fastsiälärne yörtkännär. Fastsiälär xalıq isemennän köç qullanu, xättä ülem cäzasın qullanu xoquqı bilgelängän.

Şul waqıttan fastsiälär küp kenä illärdä däwlät bilgelärendä qullanıla, şul isäptän Rusiäneñ mäxkämä pristavlar xezmäte emblemasında surätlänä.

Tar tarixi mäğnädä faşizm - 1920-1944 yıllarda İtaliädä bulğan Mussolini citäkçelegendäge tärtip.

Şulay uq tarix belemendä frankizm, Portugaliä Yaña däwläte, Romaniä, Macarstan, Bolgariä faşizm törläre häm kisken uñ qaraşlı säyäsi xäräkätlär.

SSRB, Rusiä, BDB häm qayber künbatış ğalimnär kitaplarında Almaniädä bulğan Öçençe Reyx natsional-sotsializmı faşizmnıqı dip qarala.

Üzleklär

Faşistlar däwlätlärenä xas: başqaça uylawçanlıqnı köçläp bastıru, iqtisadi, säyäsi liberalizmnı qabul itmäw, mass-külämle oyışmalar, ictimaği berläşmälärne buldıru, däwlät korparativlaştıruı, iqtisadta häm ideologiädä maxsus tärtipkä salu däwlät rolen köçäytü.

Yuramalar

• İtaliä faşizmı
• Natsional-sotsializm. Natsional-sotsialistik alman eşçelär firqäse (Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei, NSAEF) 1933-1945 yılda Almaniädä xakimlek itä. İtaliä faşizmına antisemitizm östälgän.
• Falangizm (İspaniä) - 1934 yılda Primo de Rivera nigezlägän tärtip.
• Yaña däwlät (Portugaliä) - 1928 yılda Oliveyr Salazar Katolik Çirkäwgä tayanıp, xakimiätne ala, tärtip 1974 yılğa qädär bulğan.
• Qaragruhçılar (Rusiä, SSRB) - Urıs faşizmı - 1930-1940 yıllarda aq möhacirlär arasında kilep çıqqan xäräkät. Urıs faşizmina antisovetizm, antiyähüdilek, antisemitizm xas bula.

1992 yılda "Xäter" ("Память") digän oyşma "Qaragruh" ("Чёрная сотня") digän gäciten bastıra başlıy, 2003-2005 yılda "Urıs xalqı berlege" nigezlänä häm başqa küp urıs neonatsist oyışmaları barlıqqa kilä.

• Avstriä frontı "Watan"
• Yapunstan täxetenä yärdäm berläşmäse

Monı da qarağız

• Urıs faşizmı
• Liktor
• Fastsiälär

Ädäbiät

• Бенито Муссолини «Доктрина фашизма»
• Александр Тарасов «Фашизмов много»
• Вольфганг Випперман Европейский фашизм в сравнении 1922—1982
• Вильгельм Райх «Психология масс и фашизм»
• «История фашизма в Западной Европе» Академия наук СССР, *Институт всеобщей истории, Издательство «НАУКА», Москва, 1978 год.
• Барыгин И. Н. Социальная база современных западноевропейских крайне правых. Л.: Из-во СПбГУ.1990. 164 с.
• Крайне правые партии и организации современной Европы. Учебник для вузов. Отв. ред. Барыгин И. Н. СПб.: Изд-во «Петрополис».2011. 403 с.
• Галкин А. Российский фашизм// Социологический журнал, № 2, 1994. С.17-27.
• Ганелин Р., Bune O. и др. Национальная правая прежде и теперь. Ч. 1-7. СПб. 1991.
• Дашичев В. И., Банкротство стратегии германского фашизма. В 2-х томах. Москва, Издательство «Наука», 1973.
• Том 1 — Подготовка и развертывание нацистской агрессии в Европе 1933—1941 гг;
• Том 2 — Агрессия против СССР. Падение «третьей империи».
• Илюшенко В.Русский фашизм и религия// Диа-Логос. 1998—1999. Вып. II.160-172.
• Лакер У. Чёрная сотня: происхождение фашизм в России — М.: Текст, 1994.