Wikipedia

Саманилар төрбәсе

Саманилар төрбәсе (үзб. Somoniylar maqbarasi) — Бохара (Үзбәкстан) тарихи үзәгендә Саманилар династиясе төрбәсе, Исмәгыйль Самани (892—907) идарә иткәндә IX һәм X гасырлар чигендә төзелгән.

Саманилар төрбәсе
үзб. Ismoil Somoniy maqbarasi
Нигезләнү датасы 892
Сурәт
... хөрмәтенә аталган Исмәгыйль Самани[d]
Дәүләт  Үзбәкстан[1]
Административ-территориаль берәмлек Бохара[1]
Мирас статусы oбъект материального культурного наследия Узбекистана республиканского значения[d]
Ирешү “Xoʻja Gʻunjoriy” MFY, Somoniylar bogʻida
Беренче язма телгә алу 890
Карта
 Саманилар төрбәсе Викиҗыентыкта

Төрбә - Үзәк Азия монументаль архитектурасының иң борынгы һәйкәлләренең берсе һәм дөнья әһәмиятендәге архитектура һәйкәле [2] . Бүгенге көнгә кадәр сакланып калган мемориаль структура зуррак некрополның өлеше булган, аннан башка бернәрсә дә калмаган (кечкенә зират төрбәдә 1930-нчы еллар ахырына кадәр генә урнашкан). Хәзерге вакытта төрбә - Бухара оазисы территориясендә Саманилар чорының исән калган бердәнбер бинасы [3] . Бу шулай ук тулысынча пешкән кирпечтән төзелгән беренче исән калган корылмаларның берсе. Ул үзәк шәһәрнең мәдәният һәм ял паркында урнашкан, төрле вакытта Киров һәм Саманилар исемен йөртә.

1993 нче елда "Бухара шәһәренең тарихи үзәге" кысаларында ул ЮНЕСКО Бөтендөнья мирасы объектлары исемлегенә кертелә һәм шуннан бирле шәһәрнең төп туристик урыннарының берсе булып тора.

Тарих үзгәртү

Шәһәр стеналары эчендә һәм Бохараның тарихи үзәгендә якынча мең ел элек архитектура һәйкәлләре сакланган, аларның иң борынгысы Самани төрбәсе [4] .

Мемориаль кабер корылмаларын төзү башта ислам нормаларына капма-каршы була, ләкин бу тыю беренче тапкыр гарәп хәлифе әл-Мунтасир кабере өстендә рөхсәт ителгән әс-Сулабия Куббаның беренче мөселман мавзолеен төзү белән бозыла (861—862), анда соңрак тагын ике хәлиф: әл-Мутазз (866—869) һәм әл-Мөхтәди (869-870) күмелгәннәр[5], шуннан соң төрбәләр төзелеше гарәп хәлифәтенә кергән барлык Урта һәм Якын Көнчыгыш [6] ислам иллләрендә башланган.

Саманилар төрбәсе — Мавараэннәһер хакимнары династиясе дә искәрмә булмый. [6] . 1568—1569 елда вакыф грамотасында язылган буенча җирләү корылмасы, 868 елда Исмәгыйль Самани идарә иткән вакытта 819 елда үлгән әтисе Әхмәт ибн Асад кабере өстендә төзелгән [7] [2] .

Урта гасырларда бу һәм бүгенге көнгә кадәр сакланып калган башка төрбәләр Саманилар династиясенең зур некрополы территориясендә урнашкан. Династиянең җимерелүе белән (б. э.к. 999 елда) некрополь мәйданы әкренләп кыскартыла, төрбәләр җимерелә, XVI—XVIII гасырларда аның территориясендә шәһәр торак йортлары төзелә башлый. Урта гасырларда некропольнең урнашу урыны Науканда, соңрак Чахар-гумбазан (дүрт гөмбәз), ә соңрак урта гасырда — Бахадур-бий, ә Саманилар төрбәсе Исмәгыйль Самани тип санала. [8][9] .

ХХ гасыр башында исән калган төрбә тирәсендә кечкенә зират кына сакланган, көнчыгыштан бер керү белән биек дивар белән уратып алынган. Берничә ярустагы күмүләр исән калган төрбәне ышанычлы рәвештә яшерә, ул өлешчә җир белән капланганга һәм берничә гасыр дәвамында аның астында калганга күрә исән кала [8] [10] [11] .

 
Мавзолей алдында иске бина калдыклары сакланып калган. 2004 ел

Мавзолей беренче тапкыр 1924-нче елда М. Я. Гинзбург экспедициясе белән тикшерелә. Шул ук вакытта бинаның планы да төшерелә. 1925 елда Бухкомстарис комиссиясенең гыйльми секретаре М. Ю. Сәиджанов тарафыннан бинаның гөмбәзен реставрацияләү оештырыла[12] [13] . 1926—1928 елларда В. Л. Вяткинның үткәрелгән археологик тикшеренүләрендә некрополь эчендә берничә, шул исәптән Исмәгыйль Саманиның каберлегенең саклануы ачыклана.[14] . Шул ук вакытта некрополь бинасы борынгы, бәлки, Соляр культы белән бәйле булгандыр, борынгы җимерекләр өстендә торуы ачыкланган[15] [16] . 1928—1930 елларда төрбәне өлешчә торгызу PS Касаткин һәм НМ Бачинский тарафыннан башкарыла [12] .

1937—1939 елларда төрбә җентекләп тикшерелә һәм Б.Н.Засыпкин җитәкчелегендә торгызыла, шул ук вакытта кирпеч гмбәзләре рәвешендәге каберләре аның биеклегенең өчтән беренә ябылган зират юк ителә. Гөмбәзнең тышкы кирпеч тышчасыннан һәм 1925 елда гөмбәзнең зенитындагы түгәрәк тишек өстендә барлыкка килгән кечкенә кирпеч фонарьдан тыш, соңгы өстәмәләр бетерелә. [8] [2] .

  ЮНЕСКО Бөтендөнья мирасы, 602  номерлы  объект
рус. • ингл. • фр.

СССР таркалгач һәм Үзбәкстан бәйсезлеккә ирешкәч, төрбә тирәсендәге территория яшелләндерелә, ясалма сусаклагыч - хауз торгызыла [8] . 1993 елда төрбә ЮНЕСКО Бөтендөнья мирасы объектлары исемлегенә кертелә[17] .

Мең елдан артык мавзолей зур үзгәрешләр кичермәгән, бинаның өске өлеше, кирпеч тышлавы һәм керүнең өч дүртенче колоннасы зыян күргән.

Беренче фәнни датировка һәм мавзолейның кемгә каравын билгеләү үзгәртү

Мавзолейның караганлыгы, Исмәгыйль Самани идарә итү чорына караган төзелмәләренең датировкасы кебек үк, 1926 елга кадәр халык риваятенә нигезләнә. Бу мәгълүматлар М. Ю.Сайджанов тикшеренүләре ярдәмендә фәнни яктан раслана һәм рус телендә басылганнан соң академик фәндә таныла. Тикшеренүләрендә М. Ю. Саидянов, аеруча, вакыф грамотасына һәм Саманилар шәҗәрәсенә күчә [7] .

Архитектура үзгәртү

 
Көнбатыш ягыннан төрбә күренеше

Бина тулысынча пешкән кирпечтән төзелгән һәм бу материал структур һәм техник үзенчәлекләрне генә түгел, ә төп эстетик эффектын да билгели. Бинаның зурлыгы зур түгел: 10,8х10,8 метр; фонарь белән гомуми биеклек - 15 метр, дивар калынлыгы 1,8 метр. Бинаның күләмле-бушлык композициясе өскә генә тарайган кубтан гыйбарәт, почмакларында дүрт кечкенә гөмбәзле зур гөмбәзнең ярымферасы белән капланган. Мавзолей план буенча квадрат. Яктылык ягына юнәлтелгән бинаның барлык фасадлары да бертигез, аларның берсе дә архитектур яктан төп булып аерылмый, ул үз чиратында композициянең үзәк характерын билгели. Катгый симметрияле, бинаның дүрт подъезды һәм, тышкы почмакларга салынган, нигезсез һәм капительсез дүрт зур өч чирекле баганалар бар. Мавзолей керү аркалары перспективалы рәвештә эчкә кими[18] . Керү юллары тоташтыргычлары агач балкалардан ясалган, безнең көннәргә кадәр сакланган, аларның берсендә, куфи хәрефе белән Исмәгыйль Саманиның оныгы — Наср ибн Әхмәд исеме язылган[8] . Гөмбәзләр һәм җилкәннәр, аркалар өслеге, колонналар, бордюрлар, диварларның яссылыгы эчтә һәм тышкы якта кирпеч белән бизәлгән [2] [8] .

Кирпечтән киселгән декоратив детальләр һәм уеп ясалган ганч аз күләмдә кулланылган [8] . Кирпечнең горизонталь һәм почмакта ясалган, яссы һәм вертикаль, диагональ һәм "шыршы", кирпечтән киселгән зур дисклар, дүрт яфраклы розеткалар, тәрәзәләрнең үтәли фигуралы  рәшәткәләре, салуның тирән фонда кабарынкы фигуралар барлыкка китерүче кирпеч — бу материалның фактур сыйфатларын виртуоз куллану буенча шундый ук бер генә дөнья архитектурасы һәйкәле дә белми иде.[2] .

Интерьерда үтәли аркалар билбауыннан гөмбәз асты ярус конструкцияләре үзенчәлекле, алар шулай ук өске юл коридоры белән тоташтырылган [8] . Ул периметры буенча рельефлы кирпеч тасмалар белән бизәлгән аркалар белән капланган түшәләрдән тора. Арка  нишаларының түбән өлешләрендә  зур булмаган тәрәзәләр урнашкан[2]

Мавзолейның көньяк-көнчыгыш почмагында Исмәгыйль Саманиның зур һәм ремонтланган кабер ташы бар [8] [18] .

Кирпечтән салынган, гөмбәз белән тәмамланган портал-гөмбәзле төрбәләрнең архитектур формалары башта төркиләрнең Курган җирләрендә, соңрак ислам чоры мавзолейларында кулланылган юртаның конструктив нигезләренә карый[19] [16] . Самани төрбәсе җирле согдиан архитектурасының иске практикасы белән бәйле. Тромплардагы гөмбәзнең конструкциясе, перспективалы-аркалы керү  һәм тәмамлаучы галерея мотивы, төзелгән өч чирек почмаклы колонналар темасы, интерьер колонкалары стиле, төрле кирпеч белән ясалган фризлар һәм архивольтлар, терракот дисклар — болар барысы да борынгы согдия архитектурасы һәйкәлләрендә күзәтелә, аның традицияләре белән Саманилар чорының Бохара монументаль архитектурасы органик бәйләнгән[2] [20] .

Мавзолей диварларында билгеләр һәм символлар үзгәртү

 

Үзбәк галиме С. Камолиддин бу проектның килеп чыгышы турында ышандырырлык дәлилләр китерә [11] . Саманилар төрбәсе диварларындагы билгеләр бер-берсенә урнаштырылган квадратлардан һәм әйләнештән торган катлаулы геометрик композициядән гыйбарәт, бу исә буддий-манихей мандалының аерым бер төре булып тора, моны Буддизм символлары буларак карарга була. Мавзолейның өстән «караш» булганда гомуми планировкасы буддий-манихей мандаласының төгәл гәүдәләнеше дип уйлыйлар .

Халык риваятьләре һәм легендалары үзгәртү

Риваять буенча, Бохара халкына Хәзрәт Солтан кебек билгеле булган Исмәгыйль Самани, үз вафатыннан соң да, ил белән идарә итә. Кешеләр, күрәсең, бу легендага чын күңелдән ышана, аның вафатыннан соң ук Мавзолейның көньяк ягыннан икенче көнне аңа җавап алу өмете белән язма үтенечләр җибәргәннәр[8] . Икенче риваять буенча, соңрак Исмәгыйль Самани төрбәгә ике килүче аны алдарга тырышканнан соң хаким итүдән китә. Әмма XX гасыр башына кадәр шушындый ышаныч саклана, әгәр ярлыкау язып һәм аны кабер төбенә куйсалар, үтенеч үтәләчәк һәм әгәр гадел кеше тарафыннан бирелсә җавап язма формада алыначак [9] .

Филателиядә үзгәртү

  • Самани төрбәсе 1966-нчы елда СССР почта маркасында сурәтләнгән.
  • 1970-нче елда "Збруевның җиде кәләше" фильмы башына язылган хатта Самани төрбәсе сурәтләнгән почта маркасы була[1] 2021 елның 27 июнь көнендә архивланган.

Искәрмәләр (үзгәртү) үзгәртү

  1. ↑ 1,0 1,1 archINFORM — 1994.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 Хмельницкий, 1992, 125—140 бит.
  3. ↑ Шишкин, 1936, 33 бит.
  4. ↑ Корнилов, 1936
  5. ↑ Святые места Бухары. Мазар Хазрат Имам. Idmedina.ru. Дата обращения: 15 февраля 2020.
  6. ↑ 6,0 6,1 Пугаченкова, 1962, 47—53 бит.
  7. ↑ 7,0 7,1 Булатов, 1976, 12—13 бит.
  8. ↑ 8,00 8,01 8,02 8,03 8,04 8,05 8,06 8,07 8,08 8,09 Архитектурная эпиграфика Узбекистана. Бухара, 2016, 53—64 бит.
  9. ↑ 9,0 9,1 Сухарёва, 1976
  10. ↑ Ettinghausen, 2003
  11. ↑ 11,0 11,1 Старр, 2017, 236—237 бит.
  12. ↑ 12,0 12,1 Ремпель, 1981
  13. ↑ Саиджанов, 2005
  14. ↑ Булатов, 1976, 13 бит.
  15. ↑ Булатов, 1976, 91 бит.
  16. ↑ 16,0 16,1 Камолиддин, 2009
  17. ↑ Всемирное наследие ЮНЕСКО. Узбекистан..Photochronograph.ru.Дата обращения: 20 января 2020.Архивировано 8 июня 2017 года.
  18. ↑ 18,0 18,1 Пугаченкова, 1949, 12—14 бит.
  19. ↑ Пугаченкова, 1965, 129—131 бит.
  20. ↑ Воронина, 1973, 39—43 бит.

Әдәбият үзгәртү

  • Бухара // Архитектурная эпиграфика Узбекистана / Абдухаликов Ф. Ф. — Т. : Uzbekistan today, 2016.
  • Булатов М. С. Мавзолей Саманидов — жемчужина архитектуры Средней Азии. — Т. : Издательство литературы и искусства им. Гафура Гуляма, 1976.
  • Воронина В. Л. Искусство Средней Азии и Казахстана // История искусства народов СССР. — М. : Изобразительное искуссто, 1973.
  • Камолиддин Ш. С. Символика Саманидов // Asiatica: Труды по философии и культурам Востока. — 2009.
  • Корнилов П. Е. Архитектурные памятники Бухары // Архитектура СССР. — 1936.
  • Пугаченкова Г. А. Архитектурный генезис мавзолея Саманидов // Общественные науки в Узбекистане. — 1962.
  • Пугаченкова Г. A. Бухара. (Узбекистан). (Серия «Сокровища зодчества народов СССР»). — М. : Академия архитектуры СССР, 1949.
  • Пугаченкова Г. A. История искусств Узбекистана с древнейших времён до середины девятнадцатого века. — М. : Искусство, 1965.
  • Ремпель Л. И. Далекое и близкое. Бухарские записи. — Т. : Из-во литературы и искусства им. Г. Гуляма, 1981.
  • Саиджанов М. Ю. Город Бухара и его старинные здания // Рабочие документы ИФЕАК. — 2005.
  • Старр С. Ф. Утраченное Просвещение: Золотой век Центральной Азии от арабского завоевания до времени Тамерлана. — М. : Альпина паблишер, 2017.
  • Сухарёва О. А. Квартальная община позднефеодального города Бухары. — М. : Наука, 1976.
  • Хмельницкий С. Г. Между Арабами и Тюрками. Раннеисламская архитектура Средней Азии. — Берлин—Рига : GAMAJUN, 1992.
  • Шишкин В. А. Архитектурные памятники Бухры. — Т. : Наука, 1936.
  • Ettinghausen, Richard. Islamic Art and Architecture, 650—1250. — Нью-Хейвен : Yale University Press, 2003.
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Саманилар_төрбәсе&oldid=3627066