Ладош төркеме

Ладош төркеме (пол. Grupa Ładosia), шулай ук Вадош яки Берн төркеме (пол. Grupa berneńska) — Икенче бөтендөнья сугышы вакытында Европа яһүдләрен үтерүдән саклап калу өчен, Швейцариядә ялган Көньяк Америка паспортлары бирү системасын булдырган поляк дипломатларына һәм яһүд активистларына бирелгән исем.

Польша Республикасы илчесенең Берндагы резиденциясе, 2014 (сугыш вакытында Польша илчелегенең штабы)

Төркем әгъзалары

Төркем Польша Республикасы илчелегенең дүрт дипломатыннан, Бөтендөнья яһүд конгрессы төзегән RELICO комитеты (Яһүд сугыш корбаннарына ярдәм комитеты) һәм Агудат Израиль вәкилләреннән торган. Алты әгъзаның бишесе Польша гражданнары һәм яртысы яһүдиләр иде.

Төркем әгъзалары:

• Александр Ладош (1891—1963), 1940—1945 елларда Берндагы Польша илчесе.
• Абраһам Зилбершейн (1881—1951), адвокат, сионистик активист, сугышка кадәрге Польша Парламенты Сейм депутаты , RELICO коткару комитетына нигез салучы,
• Константи Рокицки (1899—1958), 1939—1945 елларда Бернда яшәгән Польша консулы,
• Хайм Эйс (1876—1943), Устрзуки Дольнедә туган сәүдәгәр, Цюрихтагы Агудат Израиль активисты ,
• Стефан Риневич (1903—1987), 1938—1945 Польша илчелегенең киңәшчесе, илче Ладошның урынбасары,
• Юлиус Күл (1913—1985), яһүд оешмалары белән элемтәләр өчен җаваплы Польша илчелеге атташесы.

• 
  Александр Ладош
• 
  Абраһам Зилбершейн
• 
  Константи Рокицки
• 
  Хайм Эйс
• 
  Стефан Риневич
• 
  Юлиус Күл

Ладош төркеме — рәсми булмаган, структурасыз, әгъзалары арасындагы бәйләнеш асимметрик булган бер оешма. Константи Рокицки паспорт бланкларын булдыруда һәм тутыруда актив катнашкан; Абраһам Зильбершайн, Чаим Эйс һәм Альфред Шварцбаум (яһүд активисты-коткаручысы, Бедзин качагы) Берн һәм алманнар оккупацияләгән Европа арасында паспортлар, фотографияләр һәм шәхси белешмәләр контрабандасы белән шөгыльләнгән һәм операцияне финанслауның шактый өлешен тәэмин иткән. Александр Ладош һәм Стефан Риневичның роле Берн дипломатик миссияләренең ярдәмен тәэмин итү һәм операцияне Швейцария полициясе белүенән саклап калу булган. Икесе дә 1943 елда Швейцария тышкы эшләр министры Марсель Пилет-Голацка һәм полиция башлыгы Генрих Ротмундка протест белдереп катнашалар. Моннан аермалы буларак, сугыш башланганда Берн университетыннан дәрәҗә алган 26 яшьлек икътисад докторы Юлиус Күл яһүд оешмалары һәм илчелек арасында куркынычсыз элемтәләрне саклаган. Киләсе елларда ул консул урынбасары булып эшләгән. Ул, мөгаен, паспорт гаризаларын законсыз тапшыруда катнашкандыр.

Тарихи мәгълүмат

1939 елның сентябрендә Польшаны нацистлар Алманиясе һәм Советлар Союзы яулап ала, ул ике оккупация зонасына бүленә. 3 миллионнан артык яһүд булган 36 миллион кешедән торган бөтен дәүләт Алмания һәм Совет хакимияте астында иде. Ләкин Польша хакимияте әлеге килешүгә кул куюдан баш тартты һәм 1939 елның 17 сентябрендә Румыния чиген кичеп , 1935 конституциясе нигезендә Президент Игнаси Мошицки яңа хакимият төзеде һәм Владисав Рацкевичны аның варисы итеп билгеләде. Парижда оешкан яңа Польша хакимияте үзенең кораллы көчләрен Франция туфрагында торгызды. Моннан тыш, хөкүмәт Польша дәүләтенең чит илдәге барлык активларын, шул исәптән дипломатик миссияләрне контрольдә тотты. Алмания Франциягә бәреп кергәч, Премьер-Министр Владисав Сикорски хөкүмәте Лондонга күченде һәм анда алманнар белән көрәшүне дәвам итте. Сөргендәге Польша хакимиятенең мөһим өлешен Европаның көнбатыш өлешендәге Швейцария, Португалия, Испания һәм Швециядәге Польша илчелекләре тәшкил итә. Башка өлкәләр йә Алмания оккупациясе астында, яисә Алмания басымы астында — Польша дипломатик миссияләрен яба.

Швейцариядәге миссия Эльфенштрасседагы дипломатик зонада урнаша. Моннан тыш, 1940 елдан Тунштрасседа консуллык бүлеге буларак кулланылган бина да арендага алына. 1940 елның апреленнән башлап, сугышка кадәрге чорда Латыш илчесе (1923—1926) һәм Мүнхен генераль консулы (1927—1931) вазифасын үтәгән Александр Ладош илчелекнең миссиясе башлыгы булып билгеләнә. Ладош 1939 елда Владислав Сикорски боерыгы белән Польшадан китә һәм 1939—1940 елларда Сикорски хакимиятенең кыска вакытлы әгъзасы була. Ул Бернда миссиясен кабул иткәндә, Ладош төркеменең башка өч дипломаты, Риневич (1938 елдан бирле), Күл һәм Рокицки (1939 елдан) бу хезмәтне инде алып барган булганнар. Рокицки белән Риневич Ригада укыган чакта танышканнар (1934–1936) һәм, мөгаен, якын дуслар булганнар. Алар Берндә Күл һәм Ладош белән танышканнар. Сугыш башланырга өч атна калганда, Бөтендөнья яһүд конгрессы вәкиле булачак Абраһам Зилбершейн шулай ук Львовтан Женевага килә. Хайм Эйс шулай ук ХХ гасыр башыннан Швейцариядәге Цюрих кибете белән идарә иткән. Яһүд оешмаларының бу ике вәкиле сугыш алдыннан бер-берсен белмәгән.

Латин Америкасы паспортларының килеп чыгышы һәм режимы

Юлиус Күл сүзләре буенча, Латин Америкада ялган паспортлар булдыру идеясы 1939/1940 башында барлыкка килгән һәм, әүвәлдә, киләчәктәге Холокост белән бернинди бәйләнеше булмаган. Советлар Союзы биләгән территориядәге абруйлы яһүдиләр Япония аша котыла алсын өчен, дистәләнән Парагвай документлары чыгарылган. Берндагы нотариус Рудольф Хүгли миссиягә Парагвайның Мактаулы консулы итеп билгеләнелгән буш паспортларны сатырга әзерлеген белдерә. Паспортны кем тутырганы, һәм Советлар Берлегенә кайсы юл белән җибәрелүе билгеле түгел. Шунысын да әйтергә кирәк, 1939 һәм 1940 еллар башында Берн белән Совет чиге арасында нейтраль илләр өчен зона булганлыктан, чикне узу рәсми рәвештә мөмкин иде. Башта мондый гамәл берән-сәрән шәхесләр өчен генә мөмкин, башка очракларда ул ачылу куркынычлыгы тудыра, дип уйланылган. Ләкин охшаш документларны вакыт-вакыт җитештерү киләсе елларда да дәвам иткән. Эли Стернбучның булачак хатыны Гута Эйзенцвейг һәм каенана Джина өчен 1941 елның ноябрендә алган паспортлары моңа иң яхшы мисал булып тора. Стернбуч гаиләсе бу паспортны Юлиус Күл булышлыгы белән алды. Документны кем биргәне билгеле түгел. Яд Вашем 1957 елда үткәрелгән тикшерүләрдән күренгәнчә, хәтта Алмания 1941 елда Советлар Берлегенә һөҗүм иткән вакытта һәм яһүд геттолары барлыкка килгәннән соң да, берән-сәрән паспортлар бирелгән. Бу кешеләр кайбер очракларда геттода яшәүдән һәм Давыт Йолдызын киюдән баш тартырга мөмкин булганнар. 1942 елда Ванзее конференциясеннән соң Европа яһүдиләрен күпләп үтерү башлангач, яңадан паспортларны күпләп бирү планнары төзелә. Моннан соң, Латин Америкасы паспортлары яһүдиләрне юкка чыгару лагерьларына алып барудан саклыйлар: паспорт ияләре Алманиядәге һәм окуппацияләнгән Франция интеграцион лагерьларына җибәрелә. Башта, операция хаос халәтендә үткәрелә, бу ачыклау куркынычын арттырды. Шуңа күрә илчелек 1942 елда Абраһам Зилбершейнга мөрәҗәгать юллый. Полиция тарафыннан сорау алынган Зилбершейн моны болай аңлата:

"Берндагы Польша Республикасы илчелегендә мин баш секретарь Риневич һәм консуллык бүлеге начальнигы Рокицки белән очраштым. Ике әфәнде дә минем игътибарымны Швейцариядә кайбер кешеләрнең Алмания басып алган илләрдәге полякларга Латин Америкасы (штатлары) паспорты белән тәэмин итү бизнесы белән шөгыльләнүенә юнәлделәр. Бу паспортлар хуҗаларына хәлен нык яхшыртырга мөмкинлек бирә. Без чын паспорт "кара базар"ы белән очраштык. Илчелек әфәнделәре миңа RELICO исеменнән эшләгән бу эш өчен җаваплылык алырга куштылар."

Парагвай паспортлары

Башта RELICO-илчелек үзәге паспорт эшенең төп үзәгенә әверелде. Зилбершейн паспорт белән капланган кешеләр исемлеген консул Рокицкига җибәрә, ул язмаларны саклый һәм Парагвай паспортларына урнаштыра. Зилбершейн белән Рокицки арасында 1942—1943 еллар арасында документлар алмашынуы пәйда була һәм киләсе айларда шәхси мәгълүматлар һәм Зилбершейн тарафыннан һәрберсенең фотосы булдырыла, документлар бирелергә тиешле кешеләр исемлеге төзелә. Моңа җавап итеп, Рокицки алынган паспортларны яки нотариаль расланган нөсхәләрне Зилбершейнга һәм консул Рудольф Хүглидан әлеге бәхетлеләргә паспорт алу турында хәбәр җибәрә. 1943 елның гыйнварында Хүглидән полиция тарафыннан сорау алына. Ул түбәндәгечә сөйли:

“Мин 1942 елның урталарында паспорт тапшыруын башладым. Нәкъ менә доктор Күл бу гражданлыгын йә шәхесен таныклаучы документлар булмаган кешеләргә паспорт оештыру идеясен тормышка ашыра. (…) Аларның күбесе — Польша илчелеген, дөресрәк, илчелек хезмәткәре доктор Күлне кайгыртты (…). Һәрхәлдә, икенче шәхес Рыневич, үзе паспортларны тутырды һәм аларны миңа бары имзалау һәм герметизация өчен генә җибәреп торды, барысы турында хәбәрдәр иде.”

Шунысы игътибарга лаек: Парагвай паспортларының күпчелек өлеше 1942 елның 18—30 декабрендә язылган, һәм берсе дә 1943 елда язылмаган. Ләкин, Зилбершейн белән Рокицки арасында Яд Вашем архивындагы хатлар алышуы бу паспортларның ретроспектив рәвештә торгызылганын күрсәтә. Бу, мөгаен, Хүгли белән килешүнең бер өлеше булгандыр. Хәтта 1943 елның көзендә ясалган документларда да 1942 елның 30 декабре дип язылган була. Парагвай паспортларының күпчелеге консул Рокицки язуын йөртә. Төрле кулъязмалар арасында дуга сыман язу белән тутырылган берничә паспорт булса да, бу аларның кем тарафыннан язылганын ачыкландырмый. Иң мөһим фараз: аларны Юлиус Кюл яки Стефан Риневич язганнар. Паспорт Польша, Нидерланд, Словакия һәм Венгрия яһүд гражданнары , шулай ук Алмания гражданлыгыннан азат ителгән яһүдиләр өчен бирелә. Яд Вашемдагы Зилбершейн архивында табылган паспортларның саны шуны күрсәтә: бу документларның өч сериясеннән ким дигәндә 1056 данә чыгарылган. Паспортлар бер яки берничә кеше өчен бергә оештырыла. Бу ситуациядән чыгып, 2100 кешегә паспортлар бирелә дип әйтергә мөмкин. Һәр паспорт бәясе 500—2000 франк арасында иде. Акчалар Рудольф Хүглигә Рокицки, Күл һәм Риневич аша җиткерелгән. Бу хәл аңа бөтен операция өчен зур керем биргән. Чагыштыру өчен, ул вакытта илче Ладошның айлык хезмәт хакы 1800 франк, һәм Юлиус Күлнең — 350 франк (дипломатлар үзләре моны кешелеклелек мотивациясе белән аңлаталар). Шул ук вакытта, күп кеше өчен паспортсыз да Парагвай гражданлыгын раслаучы исемлекләр төзелә. Исемлектә булганнар саны, мөгаен, Парагвай паспорты ияләренә караганда аз гына кимрәк булгандыр.

Перу һәм Сальвадор паспортлары

Зилбершейн 1943-нче елда Женевада Перу консулы Хосе Баррето белән элемтәгә керде һәм игълан иткәнчә 28 паспорт өчен 10—12 мең франк тапшырды. Моны белгәч, Перу Генераль консулы Барретоны эшеннән азат итте. Бу Зилбершейн белән Риневич арасында бәхәс тудырды, Риневич аны берүзе эш итүдә гаепләде. Бу язышудан аңлашылганча, Польша илчелеге паспортлар турында төгәл мәгълүмат сорый. Риневич шулай ук Барретоны саклап калу һәм эшне яшерү өчен уңышсыз интервенция ясады, һәм бу хәл Лиманың Польша илчелегендә шундый ук нәтиҗәгә китерде. 1943 елда Зилбершейн Женевада Сальвадор Генераль консуллыгының яһүд хезмәткәре Джордж Мандель-Мантелло (Дьердь Мандль) белән элемтәгә керде. Мөгаен, бу кеше аңа генераль консул Артуро Кастелланоса рөхсәте белән паспорт һәм гражданлык документлары тапшырган булгандыр. Польша илчелегенә, мөгаен, бирелгән паспортлар саны һәм Мандель-Мантелло белән элемтәләр турында мәгълүмат бирелгәндер, ләкин аның документлар бирү процессында катнашуы турында бернинди дәлиле дә булмый. Артуро Кастелланос Яд Вашем тарафыннан 2010 елда Халыкара намус премиясенә лаек була.

Һондурас, Һаити һәм башка штатларның паспортлары

Һондурас паспортларын алганда, Зилбершейн элеккеге Һондурасның мактаулы консулы Антон Бауэр белән элемтәгә керде, ул мөһерне урлап, Берндагы офисында законсыз документлар тапшырды. Зилбершейн хатларын Бауэрның кызы Изабелла алган. Берсендә Рокицки аша алынган паспорт эзләре бар. 1943 елның 27 маенда Зилбершейн Рокицкидан икенче көнгә паспортлар бирүне сораган, һәм ул көнне ким дигәндә ике Һондурас паспорты булдырылган.

Төркем эшчәнлеге нәтиҗәләре

Абраһам Зилбершейн 1944 елның гыйнварында хәбәр иткәнчә, бу чаралар алманнар тарафыннан якынча 10,000 кешене үтерү лагерьларына алып китүдән коткарган. Аның сүзләренчә, бу кешеләр Алманиядәге Титтмонинг, Либенау һәм Бүлсенбергтагы изоляторларда һәм Франциядәге Виттель лагерендә торганнар. 1944 елның мартында алманнар Виттел лагерен бетерделәр, 200—300 тоткынны үтерделәр, ләкин Зилбершейн күрсәткән лагерьларның күбесе бетерелмәде. Тарихи документларның берсе Берген-Белсен подстанциясендә азат ителү алдыннан 1100 дән артык паспорт иясе барлыгы турында бәян итә. Зилбершейн шулай ук аларның күбесе белән 1946 елның маенда Польшага сәфәре вакытында танышканын яза.

2019 елда Якуб Кумоч редакциясе астында Ладош төркеме тарафыннан паспорт алган 3262 яһүд исемлеге нәшер ителде. Исемлектә шулай ук кешеләрнең кайсы илнең документларын алуы да билгеләнә. Эзләнү Бад-Арользен, Яд Вашем, Варшава һәм башка архивларда үткәрелә. Сораштыру нәтиҗәләре буенча, 2019 елның 24 октябренә кадәр булдырылган 5000—7000 паспорт ияләренең исемнәре әле дә билгеле түгел.

Ладош төркеме әдәбиятта

Бу темадагы әдәбият Ладош төркеменең эшчәнлеген еш кына аерым шәхесләр белән тыгыз бәйләнештә күзаллый. Төркемнең сере һәм аның әгъзалары язган киң хатирәләрнең булмавы моңа төп сәбәп була. Бу төркем өчен иң якын шәхес Александр Ладош булган, ул кайчандыр кемнеңдер өчен паспорт эшен тәмамлый алмавы турындагы истәлеген китабының өченче томында бәян итте. Аның әлеге эше 1963 елның декабрендә үлеме аркасында тәмамланырга мәҗбүр була. Ладош төркеме дипломатлары — Ладош, Рокицки, Күл һәм Риневич, 1945 елның гыйнварында Агудат Израильнең рәхмәт исемлегендә урын ала. 2015 елда Агнезка Хаска Берндагы Польша Республикасы илчелеге тарафыннан яһүдләрне азат итү турында мәкалә бастыра. 2017 елның августында журналистлар Збигнев Парафианович һәм Михал Потоцки тарафыннан язылган мәкаләдә бу проблема тулаем яктыртыла, һәм барлык төркем әгъзаларының паспортка ия булучыларны коткаруы искәртелә. Мәсьәлә Польша яһүд шагыйре Владисав Шленгельнең Варшава геттосында язган "Паспорт" шигыренең төп темасы була. Композитор Макс Ковальски Зцленгель шигыренә әсәр иҗат итә, һәм Шолем төркеме әсәрне 2018 елда башкара.

Искә алыну

2018 елның 28 декабрендә, илче Александр Ладош үлеменең 50-еллыгы алдыннан, Польшаның Тышкы эшләр министры Яцек Чапутович, Мәдәният һәм милли мирас министрлыгы киңәшчесе Магдалена Гавин, Константи Рокицки, Көнбатыш поляк армиясе полковнигы Водзимир Чизковски катнашында дини мемориаль тантана үткәрелде. Зиратта Варшава яһүдләр җәмгыяте рухани Ориэл Зарецки, Варшава яһүд социаль-мәдәни җәмгыяте һәм Америка яһүдләр комитеты вәкилләре дә булды. Чакырылган илчеләрдән Швейцария илчелегенең бер вәкаләтле вәкиле генә бар иде. "Израиль дипломатларының булмавы аеруча гаҗәпләндерде".

2019 елның июнендә Ладош төркеме әгъзалары үлеменнән соң "Virtus et Fraternitas" медале белән бүләкләнделәр.

Яд Вашем институты бәхәсләре

2019 елның апрелендә Яд Вашем институты Константи Рокицкиның Ладош төркеме юлбашчысы итеп таный, Александр Ладош һәм Стефан Риневич халыкара мактаулы исемгә лаек булуын игълан итә. Җитди фактик хаталарны үз эченә алган карар (Ладош һәм Риневич Рокицкиның кул астындагы хезмәткәрләр түгел, аның җитәкчеләре булган, һәм аларның берсе дә консул вазифасын үтәмәгән) Рокицки гаиләсе тарафыннан ризасызлык белән каршы алынды, алар медальдән баш тарттылар. Бу карар уңаеннан Яд Вашемга Ладош төркеме коткарган 30 дан артык кешеләрнең кайберләреннән шулай ук ризасызлык хатлары җибәрелә. Моннан тыш, Польшаның Швейцария илчесе Якуб Кумох әлеге хәлне "аңлашылмаучанлык" дип бәяли, һәм Рокицки Ладош һәм Риневич идарәсендә булганын ассызыклый. Бу карарга шулай ук Ладош төркеменә нигез салучыларның берсе булган Цюрихтагы Польшаның Мактаулы консулы Берн Блехнер дә каршылык белдерә.

Әдәбият

• Lecture by Polish Ambassador to Switzerland, Jakub Kumoch, delivered on 4 February 2018, at the Shoah Museum in Paris 2018 елның 24 ноябрь көнендә архивланган.
• Forgotten righteous. Polish envoy in Bern saved hundreds of Jews from the Holocaust. Dziennik Gazeta Prawna. 14 March 2018 тикшерелгән.
• Polak na polecenie rządu ratował Żydów od Holokaustu. Świat się o tym nie dowiedział. Dziennik Gazeta Prawna. 14 March 2018 тикшерелгән.
• As the Bernese Group saved Jews. The Ambassador of the Republic of Poland presented the documents. public Polish Television. 14 March 2018 тикшерелгән.
• Karczewski: oddajemy cześć tym, którzy tworzyli łańcuch dobrych serc / we honor those who formed a chain of good hearts. Polish Press Agency. 14 March 2018 тикшерелгән.
• Ambasador Polski w Szwajcarii: Polacy pomagali przy wykupie Żydów z rąk nazistów. Alianci byli temu przeciwni / Ambassador of Poland in Switzerland: Poles helped with the purchase of Jews from the Nazis.. Polish Radio. 15 March 2018 тикшерелгән.
• Sternbuch, Gutta; Kranzler, David (2005). Gutta: Memories of a Vanished World. A Bais Yaakov Teacher’s Poignant Account of the War Years with a Historical Overview. Jerusalem-New York. . 
• Ambasador Ładoś i jego dyplomaci – niezwykła akcja ratowania Żydów z Holocaustu / Ambassador Ładoś and his diplomats - an extraordinary rescue action Jews from the Holocaust. Embassy of Poland in Bern. 15 March 2018 тикшерелгән.
• Eck, Nathan (1957). The Rescue of Jews with the Aid of Passports and Citizenship Papers of Latin American States. Yad Vashem Studies. 
• „Proszę Pana Ministra o energiczną interwencję”. Aleksander Ładoś (1891–1963) i ratowanie Żydów przez Poselstwo RP w Bernie. Zagłada Żydów. Studia i Materiały R. 2015, nr 11, ss. 299-309. 15 March 2018 тикшерелгән.
• Embassy of the Republic of Poland in Switzerland: the consul issued in the 1940s passports for about 2 thousand. Jews. Polish Press Agency. 15 March 2018 тикшерелгән.
• The Ładoś List. Pilecki Institute (2020). 2020-12-25 тикшерелгән.

Башка чыганаклар

• Abracham Silberschein archives, Yad Vashem digital collection
• Swiss Federal Archives, Bern, E 2809/1/3, E 4800 (A) 1967/111/328, B.23.22.Parag-OV – dossier Hügli, C 16/2032 – dossier Silberschein, dossier A. Bauer
• Unfinished memoirs by Aleksander Ładoś , IX.1.2.19, Military Historical Bureau, Warsaw, Poland
• Documents regarding Aleksander Ładoś. The State Archive in Poland – Archiwum Akt Nowych [access 14/3/2018]
• Metcalfe, Percy (2019-12-12). New evidence of how Polish diplomats helped Jews survive Holocaust with fake passports (en-US).

Тышкы сылтамалар

• Бедзин-Сосновец-Заверское районы җәмгыяте каршындагы Яһүд генеалогиясе җәмгыяте 2019 елның 21 февраль көнендә архивланган.