Кедири Патшалыгы

Кедири Патшалыгы
	Кедири Патшалыгы
Нигезләнү датасы	1045
Дәүләт	Индонезия
Башкала	Кедири
Урын	Көнчыгыш Ява[d] һәм Кедири
Гамәлдән чыгу датасы	1221
	Кедири Патшалыгы Викиҗыентыкта

Кедири яки Кадири (шулай ук Панджалу буларак мәгълүм) ул 1042 елдан якынча 1222 елга кадәр Ява Һинду патшалыгы. Археологик калдыклар җитмәсә дә, Кедири чоры классик әдәбиятта күп үсеш күргән.^[1] Бу чорда Мпу Седаһның Какавин Бһаратаюддһа һәм Мпу Панулуһның Гатоткачасрайясы һәм Мпу Дһармаджаның Смарадһанасы чәчәк аткан. Патшалыкның башкаласы Брантас Елгасы үзәненең көнбатыш өлешендә кайдадыр хәзерге Кедири шәһәре һәм әйләнә-тирәдәге Кедири Регентлыгы янында нигезләнгән булган дип ышаныла.

Этимология һәм исемнәре үзгәртү

"Кедири" яки "Кадири" Санскрит сүзе Хадридан алынган, аның мәгънәсе Һинд тут агачы (Morinda citrifolia), биредә ул pacé яки mengkudu агачы буларак мәгълүм. Моринданың кайрысыбатик ясау өчен көрән-шәмәхә корым эшләп чыгара, ә җимешенең медицина кыйммәте бар. Шулай ук охшаш аталган шәһәр Кадири Андһра Прадеш, Һиндстанда бар. Патшалык Дженггала белән игезәк патшалык булып шулай ук Панджалу буларак мәгълүм. Кыска яшәүче Кадириның икенче династиясен яңарткан Джаякатванг хөкеме вакытында патшалык шулай ук Геланг-геланг яки Гегеланг буларак мәгълүм булган. Кадиридан башкача, патшалыкны еш башкаласы исеме буенча Даһа яки Даһана дип атаганнар. "Даһа" атамасы соңрак Маҗапаһит чорында кулланылган булган.

Кедирины нигезләү үзгәртү

Кедири Патшалыгы Аирлангганың Каһурипан патшалыгының варисы булып тора һәм Явада Исьяна Династиясенең дәвамы буларак карала. In 1045 елда, Аирлангга патшалыгы Каһурипанны икегә Джанггала һәм Панджалу (Кедирига) бүлгән һәм аскет буларак яшәү өчен угылларына урын бирер өчен тәхеттән ваз кичкән. Дүрт елдан соң ул үлгән.^[2]^{:146–147,158}

Кедири патшаларының хөкеме үзгәртү

Вишну сыны. Кедири, Көнчыгыш Ява, якынча 12-енче–13-енче гасыр.

Кедириның тарихи язмалар калдырган беренче патшасы Чри Джаяварша Дигджайя Частапрабху булган (1104–1115 елларда хөкем иткән). 1104 датасы белән язмасында, Аирлангга кебек ул үзен Вишнуның инкарнациясе яки аватары дип игълан иткән. Икенче патша Камешвара булган. Аның рәсми стильләштерелгән исеме Шри Маһараджа Раке Сирикан шри Камешвара Сакалабһуванатустикарана Сарваниварйявирйя Паракрама Дигджайоттунггадэва булган. Патша хөкеменең ланчанасы (патша мөһере) баш сөяге һәм Шиваның символы “чандракапала” дип аталган ярымай булган. Хөкеме вакытында Мпу Дһармаджа Смарадһананы язган, анда патша Камадэва инкарнациясе буларак яратылган булган һәм аның башкала шәһәре Даһана белән бөтен мәгълүм дөньяда сокланганнар. Камешвараның хатыны Шри Кирана мәхәббәт һәм дәрт Алиһәсе Рати инкарнациясе буларак тәбрик ителгән булган. Панджи циклы буларак мәгълүм бу хикәяләр Көньяк-Көнчыгыш Азиядә Сиамга кадәр таралганнар. Камешвараның варисы Джаябһайя (1130–1160 елларда хөкем иткән) булган. Аның рәсми стильләшкән исеме Шри Маһараджа шри Дһарммешвара Мадһусуданаватараниндита Суһртсингһа Паракрама Дигджайоттунггадэва булган. Хөкеменең ланчанасы (патша мөһере) Нарасингһа булган. Джаябһайя исеме 1157 елда Маһабһаратамның Ява юрамасы Седаһның Какавин Бһратаюддһасында үлемсезләндерелгән булган. Бу Какавинны аның туганы Мпу Панулуһ камилләштергән. Мпу Панулуһ Һаривангсаны һәм Гатоткачасрайяны язган. Джаябһайяның хөкеме Борынгы Ява әдәбиятының алтын гасыры дип танылган булган. Джаябһайя язылган дип әйтелгән күрәзә китабы Преламбанг Джойбойо Явалылар арасында киң мәгълүм. Джаябһайя күрәзәчелегендә Рату Адил, Гадел Принц искә алына, бу Ява фольклорында очрый торган популяр фигура. Аның хөкеме вакытында Тернате Кедириның вассал дәүләте булган. Джайябһайяның варисы Сарввешвара (1160-1170 елларда хөкем иткән) булган, аның варисы Арййешвара (1170-1180 елларда хөкем иткән), ул патша “Ланчанасы” буларак Ганешаны кулланган. Киләсе монарх Гандра булган, аның рәсми стильләштерелгән исеме “Шри Махараджа Шри Кроначаррьядипа Хандабһуванапалака Паракраманиндита Дигджайоттунггаде шри Гандра” булган. Аның хөкеменнән (1181 ел белән даталанган) язма мәшһүр рәсмиләр өчен хайван исемнәрен кабул итүне документлый, мәсәлән, “Кбо Салаваһ”, “Менджанган Пугуһ”, “Лембу Агра”, “Гаджаһ Кунинг” һәм “Мачан Путиһ”. Бу язмада искә алынган югары дәрәҗәле рәсмиләр арасында “Сенапати Сарвваджала” яки “лакшмана” титулы бар, бу диңгез флоты генераллары өчен резервланган титул, ягъни шул вакытта Кедириның диңгез флоты булган. 1190 елдан 1200 елга кадәр Патша Шрнгга Кедири белән хөкем иткән, аның рәсми исеме “Шри Махараджа шри Сарввешвара Тривикрамаватараниндита Шрнгга ланчана Дигвиджаяоттунггадэева” булган. Ул патша мөһере буларак ярым айда чангкһа (канатлы кабырчык)ны кулланган. Кедириның соңгы патшасы Кертаджайя (1200-1222) булган. Аның патша мөһере Аирлангганыкы кебек үк Гарудамукһа булган. 1222 елда ул тәхетне Кен Арокка бирергә мәҗбүр булган һәм патшалык өстеннән суверинитетны яңа патшалык Сингһасарига югалткан. Бу Гантер Сугышында җиңелү нәтиҗәсе булган. Бу вакыйга Кедири эрасының ахырын һәм Сингһасари эрасының ахырын билгеләгән.^[2]^{:185–187,199}

Маҗапаһит периоды вакытында Кедири үзгәртү

Җию һәм Петак язмалары буенча Маҗапаһит эрасы ахырында, 15-енче гасырда Даһа (Кедириның) сәяси көч үзәге буларак кыска яңарышы булган, аның җитәкчесе булып Кетарбһумины тар-мар итүдән соң 1478 елда Гириндравардһана булган. Әмма ул кыска булган, чөнки Демак Солтанлыгы хөкемдары булган Кертабһуминың варисы Даһаны 1527 елда тар-мар ителә.

Төбәк куәтләре белән мөнәсәбәтләр үзгәртү

Безнең эраның якынча 12-енче гасырдан иртә 13-енче гасырына кадәр Шривиджайя һәм Кедири.

Кедири патшалыгы Суматрада 11-енче гасырдан 12-нче гасырга кадәр булган Шривиджайя империясе белән беррәттән булган һәм Кытай белән һәм берникадәр дәрәҗәдә Һиндстан белән сәүдә мөнәсәбәтләрен тәэмин иткән дип фараз ителә. Кытай язмаларында бу патшалык Тсао-ва яки Чао-ва (Ява) дип идентификацияләнә, күп Кытай язмларында бу патшалыкка Кытай тикшеренүчелре һәм сәүдәгәрләре еш килгән дип билгели. Һиндстан белән мөнәсәбәтләр мәдәни булган, чөнки берничә Ява ракавилары (шагыйрь яки галим) Һинду мифологиясе, ышанулары һәм Маһабһаратам һәм Рамаяна кебек эпосларыннан илһамландырган әдәбият язганнар. 11-енче гасырда Индонезия архипелагында Шривиджая гегемониясе бөлә башлаган, бу Малай Ярымутравына һәм Суматрага Раджендра Чола бәреп керүе белән билгеләнгән. Коромандел Ярының Чола патшасы Кедаһны Шривиджаядан яулап алган. Шривиджая гегемониясенең зәгыйфьләнүе сәүдәгә түгел, ә авыл хуҗалыгына нигезләнгән төбәк патшалыклары формалашуына китергән. Соңрак Кедири Малуку Утрауларына тәмләткечләр сәүдәсен идарә итә алган. 1225 ел тирәсендә Чу-фан-чи китабында язылган Кытай чыганагы буенча Чоу Джу-куа Көньяк-Көнчыгыш Азия архипелагында ике көчле һәм бай патшалык булган: Шривиджая һәм Ява (Кедири). Явада кешеләр ике динне тота: Буддачылыкны һәм Брамин динен (Һинд дине). Ява халкы каһарман һәм кайнар холыклы булган, сугышта катнашырга батырчылык иткәннәр. Аларның иң яраткан уеннары әтәч сугыштыру һәм дуңгыз сугыштыру булган. Акчалары бакыр, көмеш һәм калай кушылмасы булган. Чу-фан-чи китабында Ява белән махараджа хөкем иткән дип әйтелә, ул берничә колония белән хөкем иткән: Паи-һуа-юан (Пацитан), Ма-тунг (Меданг), Та-пен (Тумапел, хәзер Маланг), Һи-нинг (Диенг), Юнг-я-лу (Худжунг Галуһ, хәзер Сурабайя), Тунг-ки (Дженгги, Көнбатыш Папуа), Та-канг (Сумбһа), Хуанг-ма-чу (Көньяк-Көнбатыш Папуа), Ма-ли (Бали), Кулун (Гурун Көнбатыш Папуада Горонг яки Соронг яки Нуса Тенггарада утрау дип идентификацияли), Тан-джунг-ву-ло (Борнеода Көнбатыш Калимантан), Ти-ву (Тимор), Пингйя-и (Сулавесида Банггаи), һәм Ву-ну-ку (Малуку Утраулары).^[3] Шривиджая буенча Чоу-Джу-Куа игълан иткәнчә Киен-пи (Төньяк Суматрада Кампе) коралланган фетнә белән үзләрен Шривиджаядан азат иткән һәм үз патшаларына таҗ кигәннәр. Шул ук тәкъдир Малайя Ярымутравында кайбер Шривиджаяның колонияләренә килгән, алар үзләрен Шривиджая доминантлыгыннан азат иткәннәр. Шулай да Шривиджая архипелагның көнбатыш өлешендә иң куәтле һәм иң бай дәүләт булган. Шривиджаяның колонияләре: Понг-фонг (Паһанг), Тонг-я-нонг (Тренггану), Линг-я-сси-киа (Лангкасука), Килан-тан (Келантан), Фо-ло-ан, Җи-ло-т'инг (Җелутонг), Тс'иен-маи (?), Па-т'а (Пака, Малайзия), Тан-ма-линг (Тамбралинга, Лигор яки Нахон Шри Тһаммарат), Киа-ло-һи (Граһи, Малайя ярымутравының төньяк өлеше), Па-лин-фонг (Палембанг), Син-т'о (Сунда Патшалыгы), Лан-ву-ли (Ачехта Ламури) һәм Си-лан. Бу чыганак буенча 13-енче гасыр башында Шривиджая һаман Суматра, Малайя ярымутравы һәм көнбатыш Ява (Сунда Патшалыгы) белән хөкем иткән.

Сунда Патшалыгы турында китапта Сунда порты (Сунда Келапа) әйбәт һәм стратегик рәвештә урнашкан дип язылган булган һәм Сундадан кара борыч иң яхшы сыйфатлы дип тасвирланган. Кешеләр авыл хуҗалыгында эшләгән; аларның йортлары агач (rumah panggung) өстендә төзелгән булган. Шулай да илдә талаучылар һәм караклар мыжлаган булган.

Мәдәният үзгәртү

Ваджрасаттва. Көнчыгыш Ява, Кедири чоры, безнең эраның 10-ынчы–11-енче гасыры, бронза, 19.5 x 11.5 cm

Кедирида резиденциядә Ганеша һәм гыйбадәтханә фрагменты, 1866-1867

Чәчәк атучы әдәбият эрасы буларак тәбрик ителеп, Кедири Ява классик әдәбиятында әһәмиятле кертем ясаган. Искә алынган әдәби эшләр Мпу Танакунгның Лубдһака һәм Вртасанчая белән Мпу Тригунаның Кришнаянасы һәм Мпу Монагунаның Суманасантакасы шулай ук мәшһүр булып тора. 1178 елда Кытай авторы инша иткән “Линг-вай-тай-та” китабында башка материалларда булмаган Кедирида көн саен тормыш, Кедири хөкүмәте һәм халкы турында сөйләнә.^[4] Чоу К'у-фей буенча кешеләр аякларына кадәр каплый торган киемнәр кигәннәр һәм чәч стиле ирекле булган. Аларның йортлары чиста һәм яхшы планлаштырылган булган, идәннәр яшел яки сары киселгән ташлардан ясалган булган. Авыл хуҗалыгы, хайван асрау һәм сәүдә чәчәк аткан һәм хөкүмәттән тулы игътибарны алган. Ул шул вакытта Явалылар ефәк җитештерү өчен Ефәк корты фермаларын һәм мамык киемнәрен кабул итүе турында игълан итә. Елның 5-енче аенда су фестивале бәйрәм ителгән булган, кешеләр елга буйлап бәйрәм итәр өчен көймәләрдә йөргәннәр. 10-ынчы айда тауларда башка фестиваль уздырылган булган. Кешеләр флейта, барабан һәм агач ксилофон (гамеланның борынгы формасы) кебек музыка коралларында уйнау һәм күңел ачу өчен җыелганнар.

Патша ефәк киемнәр һәм алтын бизәкләр кигән булган. Аның башында чәч тараш рәвеше югары күтәрелгән булган. Көн саен ул шакмак тәхеттә дәүләт рәсмиләре, патшалык идарәчеләре белән очрашкан. Очрашудан соң дәүләт рәсмие патшага өч мәртәбә баш игән. Патша сараеннан тыш сәяхәт кылса, ул филгә атланган һәм аның белән буйсынучылары буларак 500–700 солдат барган, Кедири кешеләре патша узганда җиргә сузылганнар.

Икътисад үзгәртү

Кытай чыганаклары буенча Кедири халкының төп шөгыльләре авыл хуҗалыгы (дөге үстерү), хайван асрау (мөгезле терлек, дуңгыз, кошлар) һәм тәмләткечләр сәүдәсе булган. Кедириның башкала шәһәре Даһа (хәзерге Кедири белән бер үк урында урнашкан) кыйтга эчендәрәк мул Брантас елгасы үзәне янында урнашкан. Кедириның икътисадында өлешчә акча кулланылган булган, көмеш тиеннәр патша сарае тарафыннан чыгарылган булган. Соңрак периодларда Кедири икътисады сәүдәгә, бигрәк тә тәмләткеч сәүдәсенә күбрәк бәйле була башлаган. Нәтиҗәдә Кедири диңгез флоты булдырган, ул көнчыгыш утрауларга тәмләткеч сәүдәсен контрольдә тоткан. Кедири көньяк Калимантанда һәм Малуку Утрауларында кертем ясаучыларыннан тәмләткечләр алган. Шуннан соң Һиндстанлылар һәм Көньяк-Көнчыгыш Азиялеләр тәмләткечләрне Тәмләткечләр Маршруты буенча Һинд Океаныннан көньяк Кытайга портлар чылбыры аша Урта Диңгез һәм Кытай базарына чыгарган.

Кедири хөкемдарлары үзгәртү

Мәгълүм булмаган хөкемдар, 1042–1104 (игезәк патшалыклар Җанггала һәм Кедири патшалыклары эрасы)
Шри Джаяварша Дигджая Частапрабху 1104–1115
Камешвара яки Бамешвара, 1117–1130^[2]^:168
Джаябайя яки Вармешвара, 1135–1179^[2]^:168
Сарвешвара, 1159–1161^[2]^:168
1171 елда хөкем иткән Арьешвара^[2]^:168
1181 елда хөкем иткән Гандра яки Крончарьядипа^[2]^:168
Камешвара 1182–1185^[2]^:179
Шринга яки Критаджайя 1194–1222^[2]^:180,185

Шулай ук карарга мөмкин үзгәртү

en:List of monarchs of Java

Искәрмәләр үзгәртү

Гомуми әдәбият үзгәртү

Soekmono, R, Drs., Pengantar Sejarah Kebudayaan Indonesia 2, 2nd ed. Penerbit Kanisius, Yogyakarta, 1973, 5th reprint edition in 1988

Өстәмә укырга мөмкин үзгәртү

Saidihardjo, Dr. M. Pd., A.M, Sardiman, Drs., Sejarah untuk SMP, Tiga Serangkai, Solo, 1987, 4th reprint edition in 1990

Билгеләмәләр үзгәртү

↑ Bullough, Nigel (1995). Mujiyono PH. ed. Historic East Java: Remains in Stone. Jakarta: ADLine Communications. p. 19.
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ^2,4 ^2,5 ^2,6 ^2,7 ^2,8 Cœdès, George (1968). The Indianized states of Southeast Asia. University of Hawaii Press. ISBN 9780824803681. https://books.google.com/books?id=iDyJBFTdiwoC.
↑ Drs. R. Soekmono (1988). Pengantar Sejarah Kebudayaan Indonesia 2, 2nd ed.. Yogyakarta: Penerbit Kanisius. p. 60.
↑ Drs. R. Soekmono (1988). Pengantar Sejarah Kebudayaan Indonesia 2, 2nd ed.. Yogyakarta: Penerbit Kanisius. p. 59.

[1] Bullough, Nigel (1995). Mujiyono PH. ed. Historic East Java: Remains in Stone. Jakarta: ADLine Communications. p. 19.

[indianised-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ^2,4 ^2,5 ^2,6 ^2,7 ^2,8 Cœdès, George (1968). The Indianized states of Southeast Asia. University of Hawaii Press. ISBN 9780824803681. https://books.google.com/books?id=iDyJBFTdiwoC.

[3] Drs. R. Soekmono (1988). Pengantar Sejarah Kebudayaan Indonesia 2, 2nd ed.. Yogyakarta: Penerbit Kanisius. p. 60.

[4] Drs. R. Soekmono (1988). Pengantar Sejarah Kebudayaan Indonesia 2, 2nd ed.. Yogyakarta: Penerbit Kanisius. p. 59.

[1]

[2]

[3]

[4]