Wikipedia

Аирлангга

Аирлангга (шулай ук Эрлангга дип әйтелә), хөкем исеме Ракай Халу Шри Локешвара Дһармавангса Аирлангга Анантавикрамоттунггадэва (Балида, Индонезиядә 1000/02 туган [1][2] – Явада 1049 елда үлгән) Каһурипан Патшалыгының бердәнбер раджасы булган. Патшалык Меданг Патшалыгы территориясеннән Меданг Лварамның Вуравари патшасы тарафыннан таланганнан соң төзелгән булган. Әкренләп ул яклауга ирешкән, абыйсы хөкем иткән патшалыкны кире откан һәм Яваның иң мәшһүр патшаларының берсе булып киткән.[3] Аирлангга туры мәгънәсендә "сикерүче су", шулай итеп аның исеменең мәгънәсе "суны кичкән", аның тормыш тарихын тасвирлаган; Бали сарай янында туган һәм яшьлеге вакытында Явада булыр өчен Бали Бугазын кичкән һәм Көнчыгыш Явада патшалык белән хөкем иткән. Ул Исьяна Династиясенә һәм Вармадэва Династиясе сызыкларына карый.

Белаһанда табылган Гарудага атланган Вишну буларак сурәтләнгән Патша Аирлангганың илаһилаштырылган поты Тровулан Музее, Көнчыгыш Ява.

Иртә тормышы үзгәртү

Аирлангга Яваның Исьяна Династиясе һәм Балиның Вармадэва Династиясе арасында династик туйдан туган. Аның әнисе Маһендрадатта патшабикәсе Исьяна Династиясенең принцессасы булган, Меданг патшалыгының Дһармавангса патшасының кыз туганы, шул ук вакытта аның әтисе Балиның Удаяна Вармадэва патшасы Балиның Вармадэва Династиясе патшасы булган.[4]:129–130 11-енче гасырда Бали мөгаен Яваның шурадашы яки вассалы булган, Аирлангганың әти-әнисенең гаилә коруы мөгаен Балины Медан патшалыгының өлеше итеп мөһерләү өчен сәяси чара булган. Аирлангганың ике энесе булган Мараката Пангкаджа (аларның әтисенең үлеменнән соң соңрак Балиның патшасы булган) һәм Анак Вунгсу (Бали тәхетенә Маракатаның үлеменнән соң утырган). Соңыннан Аирлангга барлыкка китергән төрле язмаларда ул Исьяна династиясенең Мпу Синдок токымы дип раслаган. Шулай да, Аирлангга Удаяна патшасының биологик улы булмаган дигән фараз бар, Маһендрадатта мөгаен Аирлангганы мәгълүм булмаган кешедән тапкан, аларның аерылуыннан соң Маһендрадатта Бали патшасына кавыштырылган булган, шулай итеп ул бәби Аирлангганы Балига алган. Маһендрадаттаның фараз ителгән элеккеге кияүгә чыгуы турында тарихи чыганаклар бер нәрсә әйтми, шулай итеп ул скандал булырга мөмкин булган, я бөтенләй булмаган. Бу шик Аирлангга Маһендрадаттаның олы улы булып кызык булган факт итеп ул Балиның таҗ патшазадәсе буларак сайланмаган булмаган, аның урынына Бали тәхетенә энесе Мараката һәм соңрак Анак Вунгсу утырган. Шуңа өстәп Маһендрадатта Аирлангганы яшүсмер елларында кире Явага җибәргән. Маһендрадатта Балида Дурга культын алга сөргәне өчен мәгълүм һәм ул кызык факт булып соңрак Бали явыз убыры Рангда белән бәйле, аның тәрҗемәсе “тол хатын”. Аирлангга Балида туган һәм үскән булган, тиешле киләчәк җитәкче булыр өчен анасы Маһендрадатта тарафыннан каралган булган. Яшүсмер елларында әнисе аны абыйсы патша Дһармавангса карамагы астында Көнчыгыш Явада, Медангда, Ватугалуһ сарай янында укыр өчен Явада әти-әнисенең өенә җибәргән. Аирлангга Дһармавангсаның кызларының берсенә, кузинасына кавыштырылган булган, шулай итеп урында туй оештырылган булган. Шул вакытта Меданг көчле патшалык булган, Балиның шурадашы булган һәм мөгаен аны буйсындырган һәм Көнбатыш Калимантанда колонияне нигезләгән. Дһармавангса Шривиджая Империясе доминантлыгына чакыру ясап Медангны региональ куәт эшләргә омтылган. 990 елда ул Шривиджаяга каршы диңгез бәреп керүен эшләгән һәм Палембангны яулап алуда уңышсызлыкка ирешмәгән. Шривиджая Меданг бәреп керүчеләрне кире кагарга сыгылучан рәвештә уңышлыкка ирешкән. Калькутта Ташы язмасы (безнең эраның 1041 елы белән даталана), 11-енче гасырның иртә елларында Исьяна династиясенең Көнчыгыш Ява патшалыгы дучар булган куркыныч бәлане тасвирлый. In 1006 елда Лварамнан вассал Вуравари патшасы эшләгән фетнә нәтиҗәсендә Ватугалуһ башкаласы җимерелгән булган. Шри Макутавангсавардһана варисы хөкем итүче патша Дһармавангса бөтен гаиләсе һәм күп буйсынган кешеләре белән үтерелгән булган. Бары тик шул вакытта 16 яшендә булган яшь Аирлангга зыянсыз исән кала алган.[5] Традиция буенча Медангның Пралайясы (җимерелүе) буларак мәгълүм бәла Аирлангганың Дһармавангса сараенда туй церемониясе вакытында булган. Хәзерге заман тарихчыларның бәреп керү чынылкта Медангның империясенә һөҗүме өчен Шривиджая үч алуы дигән нык ышануы бар. Палембангка каршы 990 елда уңышсыз диңгез кампаниясеннән соң, Шривиджаяның Махараджасы Шри Куламанивармадэва Ява Медангын куркыныч янаучы итеп күргән, шулай итеп фетнә куптарып Медангны җимерер өчен хәйлә кылган. Шривиджаяның ярдәме белән Вуравари Медангның иң көтелмәгән вакытында Ватугалуһ Сараен талый һәм яндыра алган, ул сакчысы Нароттама белән булган һәм джунглига кире китеп Ванагирида аскет буларак киткән (хәзер Воногири, Үзәк Ява).

Көрәш һәм Каһурипан Патшалыгының нигезләнүе үзгәртү

1019 елда үзлектән Воногири Тау аскеза урынына китеп, Аирлангга рәсмиләреннән һәм элеккеге Исьяна династиясенә лояль булган регентлардан яклау туплаган һәм Дһармавангсаның үлеменнән соң таралган Меданг патшалыгы тарафыннан хөкем ителгән даирәләрне берләштерә башлаган. Ул абруен берләштергән, яңа патшалык нигезләгән һәм Шривиджая белән тынычлык урнаштырган. Яңа патшалык Каһурипан Патшалыгы булып аталган,[4]:145–147 һәм көнчыгышта Пасуруаннан көнбатышта Майдунга кадәр сузылган. 1025 елда Аирлангга Шривиджая Империясе бөлә башлагач, Каһурипанның куәтен һәм йогынтысын арттырган. Аирлангга дини толерантлыгы өчен мәгълүм булган һәм Һинд диненең дә, Буддачылык диненең дә яклаучысы булган. 1035 елда патшабикә хатыны Дһармапрасадоттунгадэвига багышланган Шривиджаясрама дип аталган Буддачылык монастырен төзегән. Шривиджая исемен йөртүче монастырь патшабикә мөгаен Шривиджая принцессасы булган, Шривиджая патшасы Санграмавиджаяттунгаварманның якын туганы, мөгаен кызы булганны фараз итәргә мөмкинчелек бирә. Ул берничә Һинд Чола рейдларыннан соң әтисе әсир булгач Көнчыгыш Явада качу урыны тапкан. Патша мөгаен гаиләсе һәм патшалыгын югалаткан мескен Шривиджая принцессасының язмышын кызганган һәм мөгаен гашыйк булган һәм тугъры булган, шулай итеп аны “прамешвари” (патшабикә хатын) буларак тәэмин иткән. Аирлангга дәвам иткән һәм варис итеп патшабикә Дһармапрасадоттунгадэви патшабикәсеннән кызын, Каһурипанның киләчәк хөкем итүче патшабикәсен атаган. Чола бәреп керүенә күрә Шривиджаяның бөлүе Аирланггага чит ил үтеп керүеннән башка патшалыкны берләштерергә мөмкинчелек бигән. Соңрак ул патшалыгын Үзәк Явага һәм Балига кадәр киңәйткән. Яваның төньяк яры, аеруча Сурабайя һәм Тубан беренче мәртәбә әһәмиятле сәүдә үзәкләре булып киткән. Гәрчә шул вакыт белән даталанган археологик калдыклар аз булса да, Аирлангга сәнгатьләрнең, бигрәк тә әдәбиятнең яклаучысы буларак мәгълүм. 1035 елда сарай яны шагыйре Мпу Канва Какавин Арджунавиваһаны инша иткән Маһабһаратам эпосыннан адаптация булган. Текст Индраның инкарнациясе , Арджунаның хикәясен сөйли, әмма ул шулай ук Аирлангганың үз тормышының аллегориясе булып тора. Аирлангганың тормышы Пенанггунан Тавы якларында Белаһан Гыйбадәтханәсендә сурәтләнгән, анда ул ташта Гарудада Вишну буларак сурәтләнгән.[5] In 1037 елда башкала Ватан Мастан Каһурипанга күчерелгән булган, патша шулай ук лояль кешеләренә титуллар өләшкән дип әйтелә, мәсәлән Нароттама Ракриян Кануруһан (премьер-министр) буларак һәм Нити Ракрьян Кунинган буларак алга сөрелгән булган.[6] (Безнең эраның 1037 елы белән даталанган) Келаген язмасы буенча Аирлангга шулай ук авыл хуҗалыгын үстерүе белән бик кызыксынган. Ул Врингин Сапта дамбасын (хәзерге заман Джомбанг регентлыгында урнашкан) төзеп зур ирригация проектын башкарган. Брантас елгасында дамба төзегән, ул әйләнәдәге дөге басуларына ирригация һәм даирәдә гидравлик системаны тәэмин иткән.[6]

Ваз кичүе һәм үлеме үзгәртү

 
Белаһан гыйбадәтханәсендә фонтан, Пенанггунган Тавы.

Тормышы ахырына, Аирлангга варислык проблемасына юлыккан. Аның варисәсе таҗ принцессасы, ә Аирланггага хөкем итүче патшабикә буларак варисәсе булмаска, ә Санграмавиджайя Буддачылык Бһиккуни аскеты булырга карар кылган. Санграмавиджайя Дһармапрасадттунггадэви патшабикә хатынның кызы. Аскет булыр өчен тәхеттән ваз кичкән таҗ принцессасының хикәясе Кедири шәһәреннән 5 км көнбатышта Клотһок Тавы астында Селмангленг Мәгарәсендә яшәүче Дэви Килисучи популяр риваяте белән бәйле. Таҗ принцессасы Санграмавиджайя тәхеттән кичкәнгә күрә, аның ике үги энесе варислык сызыгында чиратта киләсе булган. Икесе дә хаклы варис һәм икесе дә тәхет өчен көндәш. 1045 елда Аирлангга Каһурипанны ике патшалыкка бүлгән, аларның варислары ике улы булган; Джанггала һәм Кедири. Аирлангга үзе тәхеттән 1045 елдан ваз кичкән һәм мәшһүр аскет Мпу Бһарададан яңа Реси Гентайю исемен алып аскет тормышына күчкән. Аирлангга яшь вакытында җентекләп берләштергән патшалыкны бүлү сәбәпләре тарихчылар өчен табышмак булып кала. Кайберәүләр фараз иткәнчә ул сугыш булмасын өчен эшләнгән булган, чөнки Аирлангганың ике улы да тәхет өчен бертигез хаклы булган. Фантастика белән кушылган асаба риваятьтә патшалыкны бүлү турында искә алынган. Мпу Бһарада бүлү белән идарә иткән берәү булган дип әйтелә; экстраординан сәләте белән ул очкан һәм чүлмәктән суны агызган һәм су эзләре сихри рәвештә елгага әйләнеп ике яңа патшалыкның чиген билгеләгән. Очраклы рәвештә ул камал (тамаринд) агачына тоткарланган, ярсуланып ул камал агачын гел кыска булырга каргаган, шулай итеп бу вакыйга булган авылга исем бирелгән булган; камал пандак ("кыска тамаринд агачы"). Аирлангга 1049 елда үлгән, аның көлләре мөгаен Пенанггунган Тавының көнчыгыш яннарында (изге коену буасында) Белаһан тиртхада таратылган, анда су торбалы сыннарның берсендә ул Гарудага атланган Вишну буларак сурәтләнгән,[4]:146 аның яннарында ике Алиһә; Дэви Шри һәм Лакшми Аирлангганың ике патшабикә хатыны буларак сурәтләнгән. Аирлангганың үлеменнән соң, Джанггала һәм Кедири (шулай ук Панджалу буларак мәгълүм) граждан сугышы булган, ул 1052 елга кадәр дәвам иткән. Шул елда Панджалуның Мапанҗи Аланджунг Аһйес патшасы яулап алучы Джанггаланың варисы булган. Шулай да, 1059 елда Джанггаланың тәхетенә Самаротсаһа дигән патша утырган, ул Аирлангганың үги улы булган.

Искәрмәләр үзгәртү

  1. ↑ Nigel Bullough and Peter Carey (2016) "The Kolkata (Calcutta) Stone", IIAS Newsletter, 74, p. 5.
  2. ↑ John N. Miksic and Geok Yian Goh (2016) Ancient Southeast Asia. Routledge, p. 417
  3. ↑ History of Bali. Lonely Planet. әлеге чыганактан 2019-05-11 архивланды. 26 March 2013 тикшерелгән.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Cœdès, George (1968). The Indianized states of Southeast Asia. University of Hawaii Press. ISBN 9780824803681. https://books.google.com/books?id=iDyJBFTdiwoC. 
  5. ↑ 5,0 5,1 East Java.com
  6. ↑ 6,0 6,1 M. Habib Mustopo (2007) (in Indonesian). Sejarah: Untuk kelas 2 SMA. Yudhistira. p. 22. ISBN 9789796767076. https://books.google.com/books?id=YlBsbH0AX6gC&q=Wringin+Sapta+dam&pg=PA22. Retrieved 25 March 2013. 
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Аирлангга&oldid=3629287