Гәрә
Гәрә (гәрәле, гәрәй) — башкорт кабиләсе. Телләре башкорт теленең төньяк-көнбатыш диалектының түбән агыйдел-ык сөйләшенә карый.
Ыруг-кабилә королошо үзгәртү
- Идел (Ил) Гәрә (аралар: ак түбәтәй, зәйнулла, мөйтән, мутин, мөксин, мәхмүт, тояк, хәсән)
- Урман Гәрә (аралар: алдакчы, байгилде, балтач, баллы, башкорт, габидулла, наят, казанкешесе, канкилде, килделәр, колмәмәт, кутам, кушык гәрә, тавыш, ташбулат, типтәр, туеш, тукбирде, хәйдәр, шадырбай, янбуса).
Этноним үзгәртү
«Гәрә» этнонимы башкортлардан тыш казакларда, кырым татарларында, монголларда, төркмәннәрдә һәм башка халыкларда билгеле.
Рәшит-әт-дин билгеләвенчә, кираитлар — күп санлы һәм көчле төрки берләшмә булып, Кытай чигендә үз дәүләтен төзегәннәр. Бу дәүләт 1202 елда монголлар белән басып алына. XIII гасырда монголларга эйәреп, Жучи улусының үзәгенә, кирәит һәм коңграт кабиләләре күченәләр, монда кыпчак белән аралаштырып аларның телләрен үзләштерәләр. Аннары кайбер Көнчыгыш Аурупа һәм Урта Азия халыклары составына, шул исәптән башкортларның составына гәрә һәм гәрәй-кыпчак ырулары буларак инәләр. «Чыңгызнамә дәфтәре»ндә Чыңгызханның үзеннән кул атрибутларын алган кайбер башкорт кабиләләренең башлыклары атап үтелә: Кыят бәк, Коңграт бәк, Уйшин Майкы бәк, Урда бәк, Тамъян бәк, Кыпчак бәк, Юрматы бәк, Кирәит бәк, Мөйтән бәк, Бөрҗән бәк, Калдар бәк, Алйот бәк, Катай бәк[1]. Ю. М. Йосыпов фикеренчә, XIV гасырның икенче яртысында Башкортстанда сәяси оешма — «Тура-хан ханлыгы» барлыкка килгән, монда төп рольне кирәит-куңгратлар уйнаган[1].
Гәрәйләрнең риваятләре буенча, алар Урал буенча кыпчак белән бер вакытта килгәннәр. Алар башта Агыйдел тамагы буендагы районда — үзләре һаманда «ил-гәрә» ягъни «гәрә иле» дип атаган урында көн иткәннәр. Биредә гәрәләр янәйләрне сизелерлек кысрыклап, аларның күбесен нәсел составында ассимиляцияланган. Азагырак, XIV—XV гасырларда кабиләнең бер өлеше Агыйделнең аръягындагы урманнарга — Бүә һәм Тере Танып елгалары арасына үтеп керәләр, һәм «урман-гәрә» исемен алалар.
Гәрәйләрнең җирләре байлар, бүләр, ирәкте, елан, янә, кыргыз, таз, уран һәм уаныш кабиләләре биләмәләренә күрше була. Башкортстанның Рус дәүләтенә кушылуына соң, кабиләнең җиргә җирләре Казан даругасының Гәрәй улусын тәшкил итә, аннары ул Ил-Гәрәй һәм Урман-Гәрәй улусларына бүленә. Гәрә кабиләсе башкортлары барлык башкорт ихтилалдарында актив катнашканнар[1]. П. И. Рычков мәглүмәтләренә тиешле XVIII гасыр уртасында Гәрәй улусында 273 йорт исәпләнгән. Гәрәйләрнең җирләре XVIII—XIX гасырларда Бөре һәм Минзәлә өязләренә, ә 1798-1854 елларда, Башкортстанда идарә итүнең кантон системасы чорында — 5-нче (10 нчы, 11 нче) һәм 11 нче (12 нче) башкорт кантоннарына карый.
Искәрмәләр үзгәртү
Әдәбият үзгәртү
- Асфандияров А. 3. Аулы мензелинских башкир. — Уфа: Китап, 2009. — 600 с. — ISBN 978-5-295-04952-1.(рус.)
- Асфандияров А. 3. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. — Уфа: Китап, 2009. — 744 с. — ISBN 978-5-295-04683-4.(рус.)
- Башкирские родословные = Башҡорт шәжәрәләре / Рос. акад. наук. Уфим. науч. центр. Центр этнол. исслед., Акад. наук Респ. Башкортостан. Отд-ние гуманитар. наук; Сост., предисл., поясн. к пер. на рус. яз., послесл. и указ. Р. М. Булгакова, М. Х. Надергулова; науч. рук. Р. Г. Кузеев. Вып. 1. — Уфа: Китап, 2002. — С. 383—384. — 478 с. — ISBN 5-295-03089-X.
- История башкирских родов. Гирей. / С. И. Хамидуллин, Ю. М. Юсупов, Р. Р. Асылгужин, Р. Р. Шайхеев, Р. М. Рыскулов, А. Я. Гумерова, Г. Ю. Галеева, Г. Д. Султанова. — Уфа: ГУП РБ Уфимский полиграфкомбинат, 2014. — 528 с. — ISBN 978-5-85051-610-9.(рус.)
- Йәнғужин Р. З. Башҡорт ҡәбиләләре тарихынан — Өфө: Башҡортостан «Китап» нәшриәте, 1995. — 96 б. — ISBN 5-295-02551-3.
- Кузеев Р. Г. Происхождение башкирского народа: Этнический состав, история расселения — М.: Наука, 1974. — 572 б.(рус.)
Сылтамалар үзгәртү
- Йәнғужин Р. З. Гәрә // Башҡорт энциклопедияһы — Өфө: «Башҡорт энциклопедияһы» ғилми-нәшриәт комплексы, 2015—2020. — ISBN 978-5-88185-143-9.
Видеоязмалар үзгәртү
- YouTube сайтында Башкирское родословие: Гирей Сценарий авторы С. Хәмидуллин, реж. А. Өметбаев. «Историческая среда», «Башкортстан» ДУП ТРК, 2010 ел.
- YouTube сайтында Родства связующая нить: 1-й съезд рода Гирей Сценарий авторы С. Хәмидуллин, реж. А. Өметбаев. «Историческая среда», «Башкортстан» ДУП ТРК, 2011 ел.