Габделкадир Инан

Габделкадир Инан(1889-1976), баш. Әбделҡадир Инан, чын исеме — Фәткелкадир Мостафа улы Сөләйманов— язучы, башкорт милли-азатлык хәрәкәте эшлеклесе. Профессор (1936).

Габделкадир Инан
Туган телдә исем	баш. Абдулҡадир Инан
Туган	29 октябрь 1889(1889-10-29) Сарыкүлмәк, Екатиринбур өязе, Пермь губернасы, Россия империясе
Үлгән	26 июль 1976(1976-07-26) (86 яшь) Истанбул, Төркия
Ватандашлыгы	Россия империясе  РСФСР  Төркия
Әлма-матер	«Рәсүлия» мәдрәсәсе
Һөнәре	драматург
Эш бирүче	Әнкара университеты[d]
Габделкадир Инан Викиҗыентыкта

Биографиясе

Фәткелкадир Мостафа улы Сөләйманов 1889 елның 29 ноябрендә Ырынбур губернасының Чиләбе өязе (хәзерге Чиләбе өлкәсе Сосновка районы) Шыгай авылында туган. Әнисе Зәкия — Салават Юлаевның көрәштәше Биккол Галикәеваның варисы була, атасы Мостафа авылда имам һәм мәдрәсә мөдәррисе булган, чыгышы белән — кыр-катай башкортларына. Фәткелкадир Сөләймановта үзенең милләте башкорт булуын язган.

Башлангыч белемне атасының мәдрәсәсендә һәм 1904-1905 елларда Чиләбе шәһәре ахуны — Хәким мәдрәсәсендә ала. Рус-башкорт мәктәбендә белем алуын дәвам итә. Соңыннан Троицкига барып «Рәсүлия» мәдрәсәсендә укый һәм аны 1914 елда белем ала. Мәдрәсәдә көнчыгыш телләрен — гарәп, фарсы һәм төрек телләрен үзләштерә. Артабан укытучылар мәктәбендә белемен якшырта.

Шул чакта, 1908-1910 елларда, «Вакыт» газетасында «Башкортларда җир мәсьәләсе», «Башкорт голәмәсе (интеллигенциясе)», «Кыргыз далаларыннан» исемле башлангыч публицистик һәм этнографик язмалары басылып чыга. 1909 елның җәйге айларында Тубыл буендагы кадак балаларын укыта, этнографик материаллар җыя башлый.

1914 елда Әхмәтзәки Вәлиди белән таныша, һәм аның кәңәше буенча, этнографик һәм фольклор мәглүмәтләрен җыю өчен, Алтайга, кадак, кыргыз һәм үзбәк халыклары яшәгән җирләргә сәяхәт кыла. Монда «Манас» кыргыз эпосының бер вариантын язып ала; алтайларда шаманизм, төрки халыкларның борынгы йолалары һәм башкалар турында мәгълүматлар җыя. 1915 елда Өфөлә Ырынбур Диния нәзаратында дин гыйлемнәреннән имтихан тотып, мәчет имамы һәм мәдрәсә мөдәрис дәрәҗәсенә таныклык ала. 1914-1917 елларда армиядә хезмәт итә. 1914-1916 елларда «Шура» журналында берничә шигыре, «Башкорт җәйләвендә», «Качкын», «Курайчы Тимербай», «Үләт» һәм «Ил өчен» исемле хикәяләре, ә «Укытучы» журналында «Башкорт моңы» шигыре басылып чыга.

1917 елның русия территориясеннән ага торган Февраль революциясеннән соң үзе хезмәт иткән Екатеринбург гарнизоны салдатлар аны Җаек өлкәсе эшче, авылдаш һәм салдатлар Советының II съездына делегат итеп сайлый. 1917 елның сентябреннән алып Аргаяш төбәгендәге Ишлебай карйәсендә укытучы булып эшли. Шул ук елның 15 ноябрендә Башкорт мәркәз шурасы Башкортстан автономиясен игълан үтәгәннән белән Фәтхелкадир Сөләйманов үз төбәкында тулысынча башкорт милли-азатлык хәрәкәтенә кушылып китә. Җаек аръягында башкортлар яшәгән улусларда халык җыелышларын оештыруда катнаша, шул вакытта ул большевистик тарафыннан кулга кушылдыгы, Советларның Екатеринбургта үтә торган съезында делегат булып катнашуы турындагы танытмасын күрсәтеп, котылып кала.

1918 елда Башкорт хөкүмәтенең басма органы — «Башкорт» гәзите мөхәррире була. 1918 елның сентябрь азагында Башкорт хөкүмәте ағзалары белән Ырымбурга килә. 1919 елда Аргаяш кантонының революцион комитеты рәисе итеп тәгаенләнә. 1919 елның азагында һәм 1920 елның башында Башкорт гаскәрләре группасы составында Петроградны обороналауда катнаша. «Салауат» исемле дивизия гәзитенең мөхәрририят әгъзасы вазифасын башкара.

1920 елда Стәрлетамак шәһәрендә Башкорт Автономияле Советы Республикасы Мәгариф комиссариатының фән буенча комиссиягә җитәкчелек итә. Апрелдән алып — АБС-ның Дәүләт нәшриәте коллегиясе әгъзасы. Стәрлетамакта үзенең «Акшан батыр» драмасы сәхнәгә куелганда бер каһарманның ролен үзе уйный. 1920 елның 19 маенда Мәскәү үзәк влачлары бер шәкерт кабул иткән «Автономияле Совет Башкорт Җөмһүриятенең дәүләт корылышы турында» карары белән риза булмавын белдерә һәм башка хөкүмәт ағзалары белән бергә отставкага китә, Урта Азияга барып басмачылык хәрәкәтенә кушыла.

1920 елда Ташкент каласына килә, кадак һәм кыргыз мәктәпләрендә укыта, шул ук вакытта Әбделкадир Елкыбай псевдонимы астында «Акъюл» газетасында төрки халыклары этнографиясе, тарихы һәм фольклоры буенча мәкаләләр бастыра.

Эмиграцияла

Төркестанда милли-азатлык хәрәкәте уңышсызлыкка очраганнан соң, 1923 елның 21 февралендә Ә. Ә. Вәлидов белән бергә Ашхабад каласыннан Иранга юлланалар. Шул ук елның мартында Мәшхәд шәһәрендә ССРБ консуллыгында якташы дипломат Кәрим Хәкимов белән очраша. Апрельда — Әфганстанга бара, сентябердә — Һиндстанга, аннан Аурупа илләрендә — Франция һәм Германиядә була.

1925 елда Төркиягә килеп урнаша, элек Истанбулда яши. Истанбул университетының Төркият институты директоры Фоат Кепрюсю ассистенты булып эшли. Германияда язган «Китабы деде Коркут турында» исемле күләмле мәкаләсе Төркият энциклопедиясенең беренче томына урнаштырыла. Гыйльми экспедицияләрдә катнашып фольклор материалларын җыя, 1930 елда алар «Беренче гыйльми сәяхәткә доклад» («Birinci Ilmi Seyahata Dair Rapor») аерым китап булып басылып чыга. Төркиядә башта Төркестанлы, Төрекмән, Әбделкадир, Ә. Башкорт, Орлыктай углы, Идел углы кебек псевдонимнар астында мәкаләләр бастыра[18]. 1930-елларда Төркия парламенты кабул ителгән Фамилияләр турындагы хаклы үзенә яңа фамилия ала — Инан.

1933 елда Анкара каласына Төрек лингвистик ширкәтенә эшкә чакырыла, монда Төркия Республикасы президенты Мостафа Кәмал Ататөреккә якын кешеләр арасына керә. Тиздән президент курсалауы белән аны Анкара университетының Тел, тарих һәм география факультетына эшкә алына. Университетта Себер төрки халыклары (алтай, тыва, хакас, якут һ. б.) телләре буенча лекцияләр укый һәм гыйльми эзләнүләрен дәвам итә. 1936 елда профессор дәрәҗәсен алуга ирешә.

1944 елда сәяси сәбәпләр аркасында гыйльми дәрәҗәсеннән һәм вазифасынан мәхрүм ителә[1]. Бу чорда мәктәптә укытучы булып эшләргә мәҗбүр була, шуңа карамастан гыйльми мәкаләләр бастыруны дәвам итә. 1955 елда Анкара университетына гади укытучы булып эшкә кайтырга рөхсәт бирелә, шул ук вакытта Төрек лингвистик җәмгыятендә баш белгеч булып бераз хезмәттәшлек итә.

1961-1964 елларда Төрек Республикасы Хөкүмәте янындагы Дини эшләр буенча департаментта, 1964 елдан алып 1971 елда хаклы ялга чыкканга кадәр Төрек мәдәнияте институтында эшли.

1976 елның 1 ноябрендә Төркиянең башкаласы Анкарада вафат була.

Гыйльми һәм әдәби эшмәкәрлеге

Галим этнология, фольклор, мөселман чорына тиклемге дингә инанулар, төрки халыкларның традицияләре, телләре һәм әдәбияты буенча гыйльми хезмәтләре белән билгеле, аларның гомуми саны 350 гә җитә. Энциклопедияларга гыйльми мәкаләләр, төрек һәм рус галимнәре хезмәтләренә рецензияләр яза, төрле илләр галимнәренең тарих, этнография, лингвистика һәм әдәбият буенча басмаларын төрек телене тәрҗемә итте.

«Йөрәккәем яна, җанаш сызлый, Урал, синдә дошман кургәндә. Зекере син, Җаек, тәсбихем син, «Урал» тирем, гүргә кергәндә...»

Борынгы төрки язма комарткылары «Китабе деде-и Коркот», «Кодекс куманикус», Йосыф Баласагунлының «Котадгу белек», Мәхмүд Кашгариның «Дивану легат әт-төрк» әсәрен, кыргыз халык эпосы «Манас», урта гасыр чорына караган «Чыңгызнамә» һәм башкаларны тикшерә, төрки халыклары арасында шаманлык күренешен өйрәнә. Борынгы һәм хәзерге заман төрекләре шаманизм тураһындагы монографиясе Төркиядә ике тапкыр (1954 һәм 1972 елларда) нәшер ителә.

Башкортларның рухи мәдәнияте тарихы һәм этнографиясе буенча берничә гыйльми хезмәте басылып чыга — «Башкортлар тарихыннан», «Башкорт-рус сугышлары тарихыннан», «Идел ярында ислам», «Башкорт-рус сугышлары», «Балкан-тау атамасы турында» һәм башкалар. 1943 елда «Gök Börü» журналында басма «Башкорт туе» мәкаләсендә көнчыгыш башкорт кабиләләренә хас туй йолаларын тасвирлап яза.

Башкорт әдәбияты тарихына «Башкорт моңы», «Җәйләүне сагынганда», «Көйле төн», «Тимербай курайсы», «Ил өчен», «Качкын», «Башкорт җәйләвендә», «Үләт» исемле шигырләр һәм хикәяләр авторы буларак ингән. Аның «Салауат батыр», «Акшан батыр» дигән тарихи драмалары 1919-1928 елларда Башкорт драма театрында куелган. Алардан «Салауат батыр» исемле биш шаршауы тарихи драмасы пөхтә калган — ул башкорт әдәбиятендә бу Салават Юлаев образына багышланган башлангыч күләмле әсәр исәпләнә.

«Башкорт җәйләвендә» исемле сайланма әсәрләр җыентыгы Өфөлә 1996 елда дөнья күрә. «Шаманизм тарихта һәм бүген» исемле китабы Уфада 1998 елда нәшер ителә.

Искәрмәләр

е