Xäräzem
Xäräzem (üzbäkçä Xorazm, farsı خوارزم) — Amudärya yılğası tübän ağımındağı Üzäk Aziäneñ borıñğı töbäge, zur üseş alğan suğaru igençelege, säwdä, käseplär ile.
| Xäräzem üzbäkçä Xorazm farsı خوارزم BEQ 1200 — 1920 | |
.PNG) Xäräzem däwläte 1190-1200 yılda | |
| Bayraq |
 |
|---|---|
| Başqala |
?-? Topraq-qala, |
| räsmi tel |
Xäräzem tele, törki, çağatay tele, |
| Din | |
| İdärä itü tärtibe |
Monarxiä |
| Dinastiä |
Siäwuş näsele (BEQ 1200-320 ),
|
Xäräzem aşa Böyek yefäk yulı uza.
III ğasırdan Xäräzem başqalsı - Kät şähäre, X ğasırdan - Ürgäneç qalası.
Tarix
үзгәртүBEQ I ğasırda amiramad mädäniäte häm anıñ awılları Avestada telgä alına.
BEQ VIII-VII ğasırda Xäräzem ataması berençe tapqır qalğan çığanaqlarda oçrıy.
Xäräzem ataması turında berençe qaraşlar bar: "aşatuçı cir", "tübän cir", "xurritlar ile" - Xwarizam.
BEQ VI ğasırda Xäräzem 16-nçı satrapiä bularaq Axämenid däwlätenä kerä.
BEQ 328 yılda İskändär Zölqärnäyn Axämenid däwläten basıp ala, Xäräzem xakime Farasman İskändär Zölqärnäyngä ilçelärne cibärä.
I ğasırda Artaw, Artramuş (II ğ), Vazamar (III ğ) aqça suğalar.
BEQ 175 yılda Xäräzem Qangüy eçenä kerä, hunnar belän berektäşlektä tora.
IV ğasırda Afrig padişah idärä itkändä başqalsın Käf qalasına küçerelä.
305-995 yılda Afrig näsele xäräzemşah bulıp idärä itä.
567-658 yılda Törki qahanlığına buysına.
712 yılda ğäräb ğäskär başlığı Kötäybä ibn Möslim Xäräzem ilen basıp ala, küp Xäräzem ğälimnären üterä.
750 yıldan soñ Xäzär qahanlığı belän säyäsi berläşmädä tora.
X ğasırdan Xäräzem İdel buyı Bolğarı däwläte belän säwdä itä başlıy.
995 yılda Afrig näsele özelä, soñ wäkile Ürgäneç ämire Mämun tarafınnan üterelä. Ürgäneç yaña başqalasına äwerelä.
1017 yılda Mäxmüd Ğäznäwi soltanğa buysına.
1043 yılda törki sälcüklär Xäräzemne basıp ala.
Xäräzemşahlar däwläte
үзгәртү
1097 yılda törki Anuş-Tägin yäñä dinastiägä nigez sala, Xäräzemşahlar däwläte çorı başlana.
1097 yılda Qutb äd-Din Möxämmäd xäräzemşah titulın ala.
1157 yılda Tac äd-Din İl-Arıslan sälcüklär bäylelegennän azat itä.
1194 yılda Älädin Täkäş Toğrulbäkne ciñep, İran ilen ala.
1195 yılda Xäräzem Bağdad xälife Näsir ğäskären ciñä häm könçığış Ğiraqnı basıp ala.
1200-1220 yılda Täkäş ulı Äläddin Möxämmäd II qaraqıtaylılarnı ciñep, Sämärqand, Otırar şähärlären basıp ala, Äfğänstan, könbatış İran häm Azärbaycannı buysındıra.
Tatar-monğol çorı
үзгәртү1218 yılda Çıñğızxan Xäräzemgä ilçelekne cibärä, läkin Otırar xakime Qayır xan täqdime buyınça ilçelär üterelä.
İlçelärne üterü Çıñğızxan öçen zur mısqıllaw bulıp sanala häm suğışnıñ töp säbäbe bula. 1219 yılda Çıñğızxan ğäskäre Xäräzemne basıp ala, cimerä.
1240 yıldan Xäräzen Altın Urdağa kerä, Ürgäneç torğızıla.
1376 yılda Aqsaq Timer Xäräzemne basıp ala, Xäräzem Aqsaq Timer däwlätenä kerä.
Xiwä xanlığı
үзгәртү1505 yılda Şäybäni xanğa buysına. 1573 yılda Amudärya yılğası yulı üzgärgängä kürä, başqalsı Xiwä şähärenä küçerelä häm Xäräzem yış qına Xiwä xanlığı dip yörtelä başlıy.
1511-1770 yılda Şäybäni näsele idärä itä.
1770 yılda Şäybäni näsele özelä, qoñırat üzbäk näsele xakimiätkä kilä, nigez saluçı Möxämmäd Ämin bi.
1873 yılda Möxämmäd Räxim xan idärä itkän çorda Xäräzem vassal bularaq Räsäy imperiäsenä buysına.
1920 yılda Qızıl Ğäskär ciñüä näticäsendä qoñırat dinastiäse bärep töşerelä, Xäräzem SSRBğa kerä.
Monı da qarağız
үзгәртүSıltamalar
үзгәртү- Веселовский Н. И. Очерк историко-географических сведений о Хивинском ханстве от древнейших времён до настоящего времени. СПб., 1877.
- Виноградов А. В. Тысячелетия, погребенные пустыней. М.: Просвещение, 1966.
- Толстов С. П. Новогодний праздник «каландас» у хорезмийских христиан начала XI века. Материалы и исследования по этнографии и антропологии СССР, 1946, 2, с. 87-108.
- Б. Грозный. Протоиндийские письмена и их расшифровка. Вестник древней истории 2 (11). 1940.
- Толстов С. П. По следам древнехорезмийской цивилизации. М.-Л.: 1948.
- Kыдырниязов М.-Ш. Материальная культура городов Хорезма в XIII—XIV веках. Нукус: Каракалпакстан, 1989.